Читать книгу Rehabilitacja i pielęgnowanie osób niepełnosprawnych - Группа авторов - Страница 9

Kontynuując wyjaśnienia terminologiczne, należy również wspomnieć i dookreślić rozumienie terminów ściśle związanych z pojęciem niepełnosprawności. Jednym z nich jest niewątpliwie pojęcie kompleksowej rehabilitacji.

Rehabilitacja w naszym kraju ma wieloletnie tradycje, ogromny dorobek i doświadczenie. Jej korzenie sięgają szesnastego stulecia. Od lat 70. XX w. mówiło się, nie tylko w kraju, ale i na świecie, o polskiej szkole kompleksowej rehabilitacji. Za jej twórców uważa się profesorów: W. Degę, M. Weissa i A. Hulka. Definiowano ją zazwyczaj jako „proces medyczno-społeczny, który dąży do zapewnienia osobom niepełnosprawnym godziwego życia w poczuciu pożyteczności społecznej i bezpieczeństwa społecznego oraz zadowolenia”. Wypracowanie tej definicji było zapowiedzią zmiany paradygmatu w uprawianiu rehabilitacji. Rezygnowano z ograniczania rehabilitacji tylko do działań o charakterze medycznym (leczniczym) na rzecz widzenia jej jako proces wielowymiarowy (wieloaspektowy).

Przez kolejne dziesięciolecia, najczęściej zgodnie z ogólną definicją podawaną przez Encyklopedyczny słownik rehabilitacji, rehabilitację rozumie się jako: „złożony proces obejmujący oddziaływania lecznicze, społeczne i zawodowe, a w przypadku dziecka – pedagogiczne, zmierzające do przywrócenia sprawności i umożliwienia samodzielnego życia w społeczeństwie człowiekowi, który takich możliwości nie miał lub z powodu przebytego urazu czy choroby je utracił”. Nietrudno zauważyć, że sygnalizowany w latach 70. minionego stulecia, przez twórców polskiej szkoły rehabilitacji paradygmat wielowymiarowości działań rehabilitacyjnych (proces medyczno-społeczny) został tu rozwinięty (uszczegółowiony), tak że współcześnie bardzo mocno podkreśla się (wymieniając w definicji) kolejne aspekty (wymiary), które winny być brane pod uwagę w organizacji praktyki kompleksowej rehabilitacyjnej.

Dzisiejsze definiowanie rehabilitacji jako procesu obejmującego oddziaływania zintegrowane i wieloaspektowe należy traktować jako wprost wynikające i związane z bio-psycho-społeczną koncepcją (modelem) niepełnosprawności, w której człowieka ujmuje się całościowo (integralnie) z jednoczesnym akcentem na złożoność osoby – element biologiczny, osobowy (duchowy) i społeczny. Na rycinie 1.1 przedstawiono graficzną prezentację relacji różnych elementów składowych modelu bio-psycho-społecznego niepełnosprawności. Wielowymiarowość i interakcyjność procesu rehabilitacji kompleksowej jest wprost konsekwencją przyjętej koncepcji.

Rycina 1.1. Składniki Międzynarodowej Klasyfikacji Funkcjonowania (ICF, International Classification of Functioning). Źródło: Międzynarodowa Klasyfikacja Funkcjonowania Niepełnosprawności i Zdrowia – ICF. CSIOZ, Warszawa 2012, s. 18.

Twórcy polskiej szkoły rehabilitacji uważali także za konieczne wskazanie uwarunkowań skuteczności (efektywności) wieloaspektowej rehabilitacji. Należą do nich:

• powszechność – rozumiana jako dostępność działań rehabilitacyjnych dla wszystkich osób wykazujących potrzeby,

• kompleksowość – obejmuje aspekty: leczniczy (medyczny), psychologiczny, pedagogiczny, społeczny, zawodowy; natomiast konkretne działania prowadzone są jako odpowiedź na identyfikowane aktualnie potrzeby,

• wczesność – rozpoczęcie działań jak najwcześniej po zdiagnozowaniu lub pojawieniu się potrzeb rehabilitacyjnych,

• ciągłość (trwałość) – z jednej strony oznacza przenikanie się wszystkich wymienionych aspektów, z drugiej natomiast obecność działań rehabilitacyjnych dostępnych osobie niepełnosprawnej tak długo i w takim zakresie, jak długo diagnozowane są potrzeby.

W kontekście podawanych przez twórców polskiej szkoły rehabilitacji uwarunkowań jej skuteczności Kowalik dodaje, że kluczowe dla opisu efektów rehabilitacji jest poznanie podmiotu procesu kompleksowej rehabilitacji i jego celu. Cel rozumiany jest tu jako rzeczywiście osiągnięty, a nie założony. To „dzięki niemu cała działalność nabiera sensu, on bowiem określa kierunek procesu rehabilitacji a także stwarza możliwości oceny tej działalności”.

W myśl przytaczanej wcześniej ICF przedmiotem kompleksowej rehabilitacji jest zawsze osoba z niepełnosprawnością i jej środowisko. Natomiast celem rehabilitacji jest „jakościowa i ilościowa zmiana (in plus) w funkcjonowaniu jednostki z niepełnosprawnością i jej środowiska. Inaczej można określić to jako zmiana jakości życia osoby niepełnosprawnej i jej środowiska”.

Zakres, stopień i charakter zmian może być różny i warunkowany z jednej strony właściwościami samej osoby (interpretacja niepełnosprawności, wiek, płeć, wartości, zainteresowania, potrzeby rehabilitacyjne wynikające z rodzaju niepełnosprawności i zakresu ograniczeń funkcjonalnych), z drugiej zaś charakterystykami środowiska (fizycznego: bariery architektoniczne lub w komunikacji międzyosobowej; społecznego: postawy, schematy (skrypty), stereotypy, uprzedzenia; polityczno-ekonomicznego: regulacje prawne, system finansowania edukacji, zatrudnienia, rehabilitacji).

Z punktu widzenia psychologii zmienność zachowań człowieka i jej uwarunkowania to zagadnienia bardzo istotne, czego wyrazem jest ich obecność w wielu ważnych teoriach psychologicznych. Jednak najbardziej rozpowszechnione i użyteczne z punktu widzenia kompleksowej rehabilitacji podejście do wyjaśniania zmienności zachowania człowieka prezentowane jest przez teorię społecznego uczenia się Alberta Bandury.

Przywołując opracowany pod koniec lat 80. minionego stulecia przez Kowalika model interpersonalnego ujęcia procesu rehabilitacji, znajdujemy kolejne bardzo istotne uwarunkowania przebiegu procesu kompleksowej rehabilitacji. Badacz podkreślał, że rehabilitacja powinna być widziana jako „proces zachodzący między ludźmi – gdzie jedną z osób jest niepełnosprawny – w którym działania pozostałych osób wywołują zmiany, upodobniając tym samym jego funkcjonowanie coraz bardziej do funkcjonowania osób pełnosprawnych”. Możemy więc przyjąć, że osiągnięcie celu kompleksowej rehabilitacji jest zależne od interakcji wielu czynników: osób biorących w niej udział i środowiska, w którym jest ona realizowana.

Osoby rehabilitowane (czynnik podmiotowy) są to osoby z różnym rodzajem i stopniem niepełnosprawności, rozpoczynające proces kompleksowej rehabilitacji, będąc w określonej kondycji psychofizycznej. Jest ona dookreślana stanem ich procesów psychicznych (funkcjonowanie umysłowe, emocjonalne, motywacyjne), marzeń, celów oraz funkcjonowaniem adaptacyjnym i warunkuje prezentowany przez nich aktualnie poziom funkcjonowania.

Środowisko kompleksowej rehabilitacji (czynnik kontekstualny), zgodnie z przyjętym przez autora modelu założeniem może być zróżnicowane ze względu na wielkość przestrzeni zdarzeń i wielość ich znaczeń. Należy zaznaczyć, że zróżnicowanie środowiska, w którym odbywa się proces rehabilitacji może wynikać z jednej strony z obowiązującego prawa, polityki centralnej i regionalnej realizowanej w tym zakresie, poziomu finansowania podejmowanych działań i ich organizacji na danym terenie, wyposażenia placówek realizujących ten proces – czyli elementów administracyjno-fizycznych środowiska kompleksowej rehabilitacji. Z drugiej zaś ogromnie istotną rolę odgrywa tu także element osobowy (społeczny), który może być opisywany przez kompetencje osób rehabilitujących (mediatorów w procesie uczenia się nowych funkcji) oraz ich stosunek do rehabilitowanych. Niewątpliwie najlepszym środowiskiem dla rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych jest środowisko bogate w różnorodne doświadczenia, niosące jednocześnie wielość uporządkowanych i czytelnych znaczeń.

Efektem interakcji czynników podmiotowego i kontekstualnego jest jakościowa oraz ilościowa zmiana poziomu funkcjonowania osoby niepełnosprawnej, a także zmiana w środowisku rehabilitacji czy szerzej – w środowisku życia tych osób. Interakcja czynników wspomaga naturalny potencjał rozwojowy, który drzemie w każdej osobie, wyszukuje i ugruntowuje nowe mechanizmy kompensacyjne w tych obszarach funkcjonowania, w których deficyty były szczególnie mocno widoczne, rozwija w osobie zdolność do samopomocy w sytuacjach trudnych, rozszerza kompetencje do samostanowienia o sobie i swoim życiu. Otwiera środowisko na różnorodność potrzeb osób niepełnosprawnych, uwrażliwia na rozumienie normalności i nienormalności (inności) ich zachowania.

PYTANIA SPRAWDZAJĄCE

1. Wskaż różnice w rozumieniu zjawiska niepełnosprawności w koncepcji medycznej, społecznej i bio-psycho-społecznej.

2. Wymień kategorie i stopnie niepełnosprawności.

3. Jakie ważne cechy procesu kompleksowej rehabilitacji wskazuje ICF?

4. Opisz podmiot i wyjaśnij cel kompleksowej rehabilitacji.

5. Jakie cechy procesu kompleksowej rehabilitacji gwarantują jego efektywność?

PIŚMIENNICTWO

1. Bandura A.: Social Cognitive Theory: An Agentic Perspective. Annual Review of Psychology 2001, 52.

2. Encyklopedyczny słownik rehabilitacji. PWN, Warszawa 1986.

3. Haftek J.: Aktualne zagadnienia kompleksowej rehabilitacji. W: Rehabilitacja medyczna i społeczna (red. T. Kasperczyk). ZG PSON, Kraków 1994.

4. Informacja Rządu Rzeczypospolitej Polskiej o działaniach podejmowanych w 2016 r. na rzecz realizacji postanowień uchwały Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 1 sierpnia 1997 r. Karta Praw Osób Niepełnosprawnych. MRPPS, Warszawa 2017.

5. International Classification of Functioning, Disability and Health. WHO, Genewa 2001.

6. International Classification of Impairments, Disabilities and Handicaps. WHO, Genewa 1980.

7. Kabsch A.: Współczesne poglądy na rehabilitację kompleksową w świetle Karty 2000 WHO. Systemowe ujęcie rehabilitacji w świetle nowej Klasyfikacji Niepełnosprawności WHO. Postępy Rehabilitacji, 2001, 2 (XV), 71–84.

8. Konwencja Praw Osób niepełnosprawnych ONZ z 2006 r. (Dz.U. 2012, poz. 1169).

9. Kowalik S.: Psychologia rehabilitacji. Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007.

10. Kowalik S.: Rehabilitacja upośledzonych umysłowo. PWN, Warszawa 1984.

11. Kowalik S.: Stosowana psychologia rehabilitacji. Scholar, Warszawa 2018.

12. Kowalik S.: Upośledzenie umysłowe. Teoria i praktyka rehabilitacji. PWN, Warszawa 1989.

13. Majewski T.: Biopsychospołeczna koncepcja niepełnosprawności. W: Kształcenie specjalne i integracja (red. R. Ossowski). MEN, Warszawa 1999.

14. Majewski T.: Rehabilitacja zawodowa osób niepełnosprawnych. CB-RRON, Warszawa 1995.

15. Majewski T.: W sprawie definicji osoby niepełnosprawnej. Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej, 1999, 1 (139), 33–37.

16. Międzynarodowa Klasyfikacja Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia – ICF. CSIOZ, Warszawa 2012.

17. Ossowski R.: Teoretyczne i praktyczne podstawy rehabilitacji. WSP, Bydgoszcz 1999.

18. Piasecki M.: Psychospołeczne aspekty integracji osób niepełnosprawnych ze społeczeństwem. W: Standardowe zasady wyrównywania szans osób niepełnosprawnych (red. M. Piasecki, M. Stępniak). Fundacja Fuga Mundi, Lublin 1998.

19. Schalock R.L. i wsp.: Intellectual Disability. Definition, Classification and Systems of Supports, 11 ed. AAIDD, Waszyngton 2010.

20. Siemaszko A.: Orzecznictwo o stopniu niepełnosprawności i niezdolności do pracy. FŚECEDS, Lublin 1999.

21. Ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych (Dz.U. z 1997 r., Nr 123, poz. 776).

22. Wojtasiak E.: Rehabilitacja osób niepełnosprawnych – założenia teoretyczne i działalność praktyczna. Roczniki Pedagogiki Specjalnej, 1997, 297–311.