Читать книгу Биһиги Аан Дархаммыт - - Страница 11

Дора Никитична чэй кутарын быыһыгар номоҕон көрүҥнээх хаһыат үлэһитэ дьахтарга саас-сааһынан сиһилии кэпсии олордо. Кини, сайаҕас майгылаах аламаҕай саха дьахтарын сиэринэн, туох да кэтэмэҕэйдээһинэ, кистэлэ суох сэһэнэ истээччини эрэ абылыах истиҥ, судургу, ис-киирбэх буолан суруналыыс бэркэ сэҥээрэн истэр.

– Аҕыс оҕо бары үрдүк үөрэхтээхпит. Ийэбит өҥөтө. Аҕабыт, былыргылыы түөрт кылаас үөрэхтээх киһи, потребобществоҕа бухгалтердыы олорон 52 сааһыгар, мин уон биирдээхпэр өлбүтэ. Өлүөн иннинэ ийэбитигэр: «Аныгы киһи баайа – үөрэх. Кытаатан оҕолоргун үөрэттэр», – диэн кэриэһин эппит. Ийэбит домохозяйка этэ, ол да буоллар, аҕабыт кэриэһин толорон, барыбытын үрдүк үөрэхтээн баран 79 сааһыгар күн сириттэн күрэммитэ. Аҕабыт суох буоларыгар кини сэттэ оҕолоох соҕотоҕун хаалбыта. Ахсыс оҕотун ыарахан этэ. Эбэм баар этэ оччолорго, сүөһүлээх буолан уонна ийэм учуутал балта көмөлөрүнэн дьон буолбуппут. Эбэбит бэйэтэ кыстыктаах, сайылыктаах, чэгиэн, хорсун эмээхсин этэ. 70-гар сылдьан оҕуһу миинэрэ, билиҥҥи кэм эбитэ буоллар, предприниматель бэрдэ буолуох эбит. Сайын ыһыахха оҕуһун көлүйэн сылабаарын тиэйэн баран, чэй өрөн, лэппиэскэ атыылаан хорчуопкалыыр этэ. 80-тан тахсан баран өлбүтэ. Уон алтата оҕоломмутуттан түөрдэ эрэ тыыннаах хаалбыта.

Убайым, улахан эдьиийим учууталлар, кыра эдьиийим радиоинженер, Екатеринбурга олорор. Мин ветврачпын, анныбынааҕы кыыс врач, биир бырааппыт химик, МГУ-ну бүтэрбитэ. Иккис бырааппыт геолог, Ленинградка үөрэммитэ. 1945 сыллаах төрүөх, экспедицияҕа сылдьан өлбүтэ 22 сыл буолла. Кыра балтыбыт строитель, Новосибирскайы бүтэрбитэ.

– Эн, Михаил Ефимовичтыын саастыы эрээри, үөрэххин кинитээҕэр урут бүтэрбит эбиккин дии? – суруналыыс, дьахтар киһи сиэринэн, интэриэстээх дьонун ис сыһыаннарын биллибэт быыһын сэгэтэ тардар кэриэтэ сэрэхэдийэ быһыылаахтык ыйыппытыгар Дора Никитична, сүр истиҥник күлэн кэбиһээт, көнөтүнэн улгумнук салгыы кэпсээн барда:

– Мин алталаахпыттан үөрэммитим. Инньэ гынан Ньурба оскуолатын уон алтабар бүтэрбитим. Үөрэххэ киирээри Дьокуускайтан Лена баһыгар диэри борохуотунан 19 күн устата куттал бөҕөнөн хаайыылаахтары кытта бииргэ айаннаатыбыт ээ.

– Оо, били амнистия саҕана буоллаҕа дии?

– Ким билэр, арыый эрдэ эбитэ дуу…

– Ээ, сөп. Били «Холодное лето 53-го» диэн киинэни буккуйбуппун.

– Кырдьык, оннук эбит. Ол да буоллар хаайыылаахтары чаастатык илдьэр-аҕалар кэмнэрэ быһыылааҕа. 16–17 саастаах кыргыттары ол «аргыстарбыт» олох кэтии сылдьаллара. Ону хата аармыйа кэнниттэн үөрэммит уолаттардаах буоламмыт олорбут абыраабыттара. Түүн биһигини харабыллааннар олорон эрэ айанныыллар, күнүс утуйаллар этэ.

Түөрт сайын устата дойдубар биирдэ да кэлбэтэҕим, харчы суох буолан. Инньэ гынан сайын колхозтарга баран ыалга олорон бурдук тогар үлэлээн айахпытын булунарбыт, кырыс сир хампаанньатын кэмэ этэ. Хортуоппуй, помидор, хаппыыста биэрэллэр, хамнас суох. Михаил куруусчуттаан харчы өлөрүнэр быһыылааҕа. Кини үөрэҕин бүтэриэр диэри Бороҕоҥҥо ананан, үс сыл ветвраһынан үлэлээбитим. Өссө, иккис сылбар этэ дуу, райкомол иккис секретарынан тала сылдьыбыттарын аҕыйах ый үлэлээн баран сөбүлээбэккэ уурайан, бэйэм идэбэр көспүтүм.

– Арба, Михаил Ефимович Бороҕоҥҥо кэлэ сылдьан паарка тутуутугар үлэлэспитин туһунан биир оҕонньор биһиги хаһыаппытыгар суруйан турардаах ээ. Ол хаһааҥҥыта этэй?

– Төрдүс курс кэнниттэн производственнай практикаты-гар кэлэ сылдьыбыта. Онно, кырдьык, мас кэрдиитигэр үлэлэспитэ. Түөрт мөһөөххө иистэнэр массыына ылан бэлэхтээн турар ээ. Оччолорго сыаналаах бэлэх этэ.

– Тыый, оннук буолумуна. Студент киһи холугар улахан бэлэх эбит.

– Оннук ээ, – хаһаайка ыалдьыта сахалыы сиэринэн кыра кэһии аҕалбыт дьэдьэниттэн ньуоска төбөтүнэн ылан амсайан көрдө. – Бөдөҥ баҕайы эбит ээ. Бу Амма эҥээрин киэнэ буолан маннык дуу?

– Кырдьык, Амма дьэдьэнэ бөдөҥ буолааччы. Онуоха эбии бу икки кэнники сылга Амма хаҥас эҥээр тыатын киэҥ баҕайы сиринэн маһын түүлээх үөн, шелкопряд, сиэн кэбиһэн, сииктээх почваҕа дьэдьэн наһаа үүннэ, – ыалдьыт сонунун ирэ-хоро кэпсээн барда. – Мин аймахтарбар тахса сылдьан хас да күн сылдьыһан, син балай да тииһинним. Дьон биэдэрэнэн, үүт кутар улахан бөтүөнүнэн коммерсаннарга, соҕотуопкаҕа туттараннар, харчы бөҕө өлөрүммүттэр үһү.

– Ноо, сүрдээҕин да үүммүт эбит. Дьон туһаммыта үчүгэй. Ол үөн төһө киэҥ сири сиэбитий?

– Тыый, баһаам киэҥ буоллаҕа дии. Таатта сириттэн Мындаҕаайыга диэри, кэтитэ Чурапчы үөһээ нэһилиэктэригэр тиийэ дииллэр. Наар тиит мас мутукчатын сиир эбит, инньэ гынан хара тыа маһа барыта хатан, хатырыгын тоҥсоҕой суллаан, көрөргө дьулаан хартыына диэтэҕиҥ.

– Дьиибэ да буолар эбит, киһи истибэтэх суола, – Дора Никитична санаарҕабыллаахтык өрө тыынна, чэйиттэн сыпсырыйа түстэ. – Михаил манна баара буоллар, врачтар боптоллор даҕаны, бу дойдутун аһыттан былдьасыһан да туран амсайыа этэ. Киниэхэ саахардаах ас ханнык да көрүҥэ көҥүллэммэт ээ.

– Даа? Ону билбит буоллар, саахара суох аҕалыахха баар эбит. Биһиги кинини олох муус доруобай киһи курдук саныыбыт ээ. Барара-кэлэрэ чаастата, үлэтин тэтимэ илистиилээҕэ сүрдээх дии, биирдэ даҕаны уоппуска ылан сынньаммыта иһиллибэт, – ыалдьыт чахчы соһуйа истибитин кистээбэтэ.

– Ыалдьыбыта ыраатта ээ, өссө Үөһээ Бүлүүгэ олорор эрдэхпититтэн… Чэ бэйи, саас-сааһынан соҕус кэпсиэххэ. Бороҕонтон Эдьигээҥҥэ көһөн тиийдибит. Эдьигээнин олох туох эрэ ырай дойдутун курдук саныыр, кыратыгар, улаатан да иһэн олоро сылдьыбыт оҕо сааһын өйдөбүлүнэн буолуо уонна оттон аҕатын уҥуоҕа хаалбыт сирэ буоллаҕа дии. Аҕатын туһунан наһаа үчүгэй өйдөбүллээх, кини аатыгар сүгүрүйэн туран ытыктабыллаахтык сыһыаннаһар. Онно түөрт сыл олорбуппут. Михаилы кылаабынай ветвраһынан аҕыйах ый үлэлэтэн баран райкомол бастакы секретарынан талан кэбистилэр. Оттон миигин, лаборатория үлэһитин, кини оннугар кылаабынайынан анаатылар. Түөрт сыл үлэлээбиппит кэннэ киһибин обкомолга ыланнар, 1965 сыллаахха Дьокуускайга көһөн кэлэбит.

– Бу күннэргэ оруобуна Эдьигээн төрүттэммитэ 370 сылын үбүлүөйэ буола турар дии. Улахан тэрээһиннээхтик ыытыллар быһыылаах.

– Тэрээһин бөҕө буоллаҕа дии. Михаил эмиэ онно сылдьар. Биһиги олоро сылдьыбыт дьиэбитин музей оҥорор сурахтаахтара.

– Ээ, оттон эн барсан ол музейы көрүөҥ хаалбыт эбит дии.

– Көрүөхпүн баҕарбытым иһин, онно тиийэн элбэх киһи ортотугар мэһэй-таһай буола сылдьыам дуо? Хаһан эмэ кэлин биир эмэ оҕобун, сиэммин кытта, баҕар, бара сылдьыам.

– Уу, мин эбитим буоллар, дьэ бырааһынньыкка сылдьа таарыйа барыам этэ, – ыалдьыт ис санаатын кистээбэтэ. – Раиса Максимовна оннооҕор Горбачев омук сиригэр бардаҕын аайы куруук кини иннигэр сылдьар курдук этэ дии. Һы-һы.

– Оо дьэ, этимэ даҕаны. Ааранан киһи кыбыстыах инньэ гынар этэ ээ. Мин дьэ, бысталыахтара да буоллар, государство салайааччытын иннигэр илин-кэлин түһүө суохпун. Саха дьахтара айылҕаттан сэмэйэ былыр-былыргыттан биллэр буоллаҕа… – Дора Никитична көрүҥэ холку, дуоспуруннаах. – Дьокуускайга кэлэн баран өр баҕайы үлэ булбакка сырыттым. Кэлин санаатахха, икки кыра оҕолоох буоламмын, миэстэ баарын үрдүнэн ылбаттар эбит. Бэрт өр кэминэн министерствоҕа статистик үлэтигэр ылбыттара. Онтон тыа хаһаайыстыбатын техникумугар преподавателинэн киирбитим. Бэркэ сөбүлээн үлэлии сырыттахпына, Михаилы 1970 сыллаахха Үөһээ Бүлүүгэ ыыппыттара. Мин выпускной группалаах буоламмын, хаалан балтараа сыл үлэлээн баран тиийбитим. Онно лабораторияҕа үлэлээбитим.

Дьиэбит благоустроеннайа суох этэ. Ону түүн 12 чааска диэри хачыгаардаан баран сарсыарда турдаххына, тымныйан уорааннаммыт буолара. Киһим куруук бара-кэлэ сылдьар, кыргыттарым кыралар. Маспын бэйэм хайытан кыстаан, мууспун киллэринэн олорбутум, хата кириэпкэй соҕус буолан тулуйбутум. Онтум диэн кыра, аны «диспетчер» буолан хаалаҕын ээ, туох баар кыһалҕаларын барытын биһиэхэ быһааттараллар. Түүн 12 чаас саҕана эрийэллэр: «Скорай кэлбэтэ», «ойоҕум төрөөн эрэр» диэн буолар, эбэтэр: «Биһигини кутуйах буортулаабыт бурдугунан оҥоһуллубут килиэбинэн аһаталлар, райком сэкирэтээрэ оннук килиэби сиэбэтэ буолуо», – дииллэр. Оттон биһиги ону быһан ылан быраҕа-быраҕа сиир этибит. Ол саҕана үүккэ уочарат да уочарат, бөтүөннээх бараммын турабын. Ону, сибигинэһэн даҕаны буолбатах ээ, аһаҕастык кэпсэтэллэр. «Көрүүй, ол пиэрибэй сэкирэтээр ойоҕо уочаракка турар. Кубулунан турар ини, үүттээҕэр буолуоҕу дьиэтигэр аҕалаллара буолуо», – диэтэхтэрэ үһү.

– Аата сүрүн, маҕаһыыҥҥа да кыайан сылдьыбат үлүгэрэ эбит дии!

– Сахаларыҥ нууччалар курдук буолбатахтар ээ, тойону тойон курдук көрөөччүлэрэ суох. Михаил ыалдьан балыыһаҕа киирбитигэр биир салайааччы, совхоз управляющайа дуу, дириэктэрэ дуу киһи, кэлэн сэтэрээбиттээх. «Дьэ эн да буолларгын ыалдьыбыккын дии, быраас илиитигэр киирбиккин. Бу быраас илиитигэр киирбит киһи өрүттүбэт идэлээх», – диэн ньиэрбэтигэр оонньоон аҕай биэрбитэ. Билиҥҥим эбитэ буоллар, таһырдьа анньан таһаарыам этэ. Оччолорго эдэр буолан тулуйбут эбиппин.

– Кырааһын кэриэтэ эбит дии!

– Оннугун кэриэтэ. Ол киһитин хата манна үлэҕэ аҕалбыта дии. Михаил итинник, киһиэхэ өстүйбэт идэлээх, киниэхэ куһаҕан санаалаах дьоҥҥо төттөрүтүн үчүгэйи оҥорооччу. Өйдүөхтэрэ, көнүөхтэрэ диэн иитэр, үөрэтэр быһыыта эбитэ ини. Дьэ оннук киһи. Оттон үлэтин чааһыгар бииргэ олорорбут тухары тугу өйдүүрүн-саныырын таһыгар таһаарбыта суох.

Тыа хаһаайыстыбатын министерствотыгар да үлэлии сырыттаҕына туорайдаһааччылар бааллар этэ. Кини наар сир боппуруоһун, сири оҥорууну туруорсара. Ону: «Саха хаһан сиртэн аһаабытай?» – диэн утараллара. Бэл «бэйэтэ бааһынай буолан сири өрө тутар» диэччилэр кытта баалларын атын дьонтон истэрим. Араастаан сирэй-харах анньалларыттан төһө да мунчаардар, олох биллэрээччитэ суох, өһү-сааһы туппат идэлээх, аһаран иһэр. Кэлин даҕаны кинини куһаҕаннык саҥарар дьонтон кыһыйан туох эмэ диэтэхпинэ, бэйэбин саба саҥарааччы. «Ол дьон эрэйэ, кыһалҕата. Ону олох саҥарыма. Кэлин өйдүөхтэрэ», – диирэ. Үҥсэргээһин курдук буолла быһыылаах да, баары кырдьыгынан этэбин. Дьон болҕомтотугар тахсара, баҕар, сатамньыта суох буолаарай? – Дора Никитична, ыйытардыы, утары көрдө.

– Тоҕо сатаммат буолуой? Олох кырдьыга, обществоҕа баар быһыы-майгы норуокка хайдах баарынан тиэрдилиннэҕинэ эрэ, өй-санаа уларыйыыта, быһыы-майгы тупсуута тахсыа этэ буоллаҕа. Итэҕэс-быһаҕас этиллибэккэ кистэлэҥҥэ хааллаҕына, обществоҥ сайдыахтааҕар сатарыйар буоллаҕа дии.

– Эмиэ да сөп курдук эбит. Кырдьык, итэҕэспитин-быһаҕаспытын норуоттан кистээн-кистээн, туох баар куһаҕаммыт олус мунньуллан, урукку уопсастыбабыт, арааһа, онтон да самыннаҕа.

Михаил дьиҥинэн сүрдээх үтүө санаалаах, оҕолорун наһаа таптыыр. Ол гынан баран үлэтиттэн ордубат буолан, оҕону иитиигэ соччо кыттыбатаҕа. Наар миэхэ эрэнэр да, эр киһи иитиитэ эмиэ наада буоллаҕа. Оҕолорун кытта истиҥник кэпсэтэр бириэмэтэ да суох курдук, көннөрү эттэ да барыта туолуохтааҕын курдук саныыр. Кэлин сааһыран баран арыый болҕомтотун уурарга кыһаллар.

Уопсайынан, дьон кыһалҕатын өйдүүр, хата бэйэтин оҕолоругар, аймахтарыгар соччо кыһаллыа суоҕа. Кыра кыыспыт Плеханов аатынан Академияны бүтэрэн кэлбитигэр Эргиэн министиэристибэтигэр үлэҕэ ылбыттара. Ону миниистир Готовцевка: «Саамай элбэх үлэлээх уонна саамай кыра хамнастаах үлэҕэ туруор», – диэн эттэҕэ дии. Кыыһа ону истэн баран: «Другие устраивают своих чад туда, где много получают. А он наоборот…» – диэбитэ. Кэлин бэйэтэ үлэ булан көспүтэ, билигин Англияҕа баар, эмиэ бэйэтэ үлэ булунан сылдьар.

– Дьикти баҕайы дии, атын ханнык даҕаны салайааччы туһунан итинниги истэ илигим. Дьиҥинэн бэлэмҥэ үөрэммэтин, самостоятельнай буоллун диэн эппитэ буолуо. Оттон ити дьон кыһалҕатын өйдүүрүн туһунан биир түбэлтэни мин тус бэйэм истэн турардаахпын. Сэттэ уонус сыллар бүтүүлэрин диэки, арааһа, Михаил Ефимович миниистирдии сылдьар кэмэ эбитэ буолуо, мин быраатым, Чурапчы Мындаҕаайытыгар олохтоох элбэх оҕолоох учуутал киһи, кыра кыыһа эмискэ муҥурдааҕа ыалдьан ууга-уокка түһүү буолар. Олохтоох балыыһаҕа хирург диэн суох, Чурапчыга илдьиэхтэрин оччотооҕуга суол-иис эмиэ суох кэмэ. Дьэ төрөппүттэргэ оҕолорун туһугар улахан куттал үөскүүр. Ол муна-тэнэ олордохторуна, арай биэрэк үрдүгэр спортплощадкаҕа вертолет кэлэн түһэр. Быраатым кэргэнин, оҕотун матасыыкылга олордор да, вертолекка ыга сүүрдэн киирэр. Вертолет туох эрэ таһаҕаһын түһэрэн баран көтөөрү өгдөҥнөөн эрэрэ үһү. Ону хаһыытаан-ыһыытаан, далбаатаан нэһиилэ тохтоппуттар. Пилот кабина аанын аһан уҥуор көтөрүн, Чурапчыга барбатын туһунан эппит. Мин дьонум, оҕолорун тыынын туһугар ыксаан, балаһыанньаларын өйдөтө, көрдөһө-ааттаһа сатаабыттарын киһилэрэ истибэккэ туораан, тэйэн биэрэллэрин модьуйбут. Ол кэмҥэ арай вертолет салонун аана аһылларын кытта Михаил Ефимович тахсан кэлбит. Түһэн дьоммор кэлэн ыйыталаһан билэн баран, оҕону ийэтин кытта суһаллык вертолекка ылан, Чурапчыга төттөрү көтөргө дьаһайбыт. Аара көтөн иһэн оҕолоох дьахтар аттыгар олорон, оҕо туруга хайдаҕын көрө-истэ, ыйыталаһа, сүбэ-ама биэрэ испит. Онон оруобуна кини түбэһэ баар буолан ол оҕону быыһаан-абыраан турардааҕын дьонум билиҥҥэ диэри улахан махталынан ахталлар. Ол кыыс билигин бэйэтэ хас да оҕолоох ыал ийэтэ буолан Дириҥҥэ олорор.

– Ээ, оннук баар эбит дуу? Итинник дьыалаҕа кини дьэ дьон кыһалҕатын өйдөөччү. Кыаллар буоллаҕына, хайаан да көмөлөһөөччү. Оттон ол бэйэтин кыыһын төһө да самостоятельнай буоларга үөрэппитин иһин, онтуката киниэнэ наһаа туруору ээ. Ол урут чэ буоллун даҕаны. Билигин атын кэм, көмөлөһүөххэ наада, – Дора Никитична түмүктээһинэ холку, ылыннарыылаах, истээччини бэйэтигэр тардар истиҥ абылаҥ иэйиилээх. – Бырааһынньыктарга аймахтарбытын кытта син түмсээччибит. Кыыспыт уон аҕыһын туолбутугар тугу бэлэхтиигин диир. Ону: «Сүрэҕим иэйиитин, тапталбын», – диибин. Кырдьык, тугу бэлэхтиибиний диэн толкуйдаан баран, аан маҥнай хоһоон суруйдум. Дьонум күлэллэр. Онтон ыал буолбуппут 40 сылын туолуутугар Михаилга анаан эмиэ хоһоон суруйдум. Ону: «Эмээхсиним поэт буолаары гыммыт», – диэтэ.

– Тыый, ол хоһоону көрбүт киһи! – суруналыыс өрүкүйэ түстэ.

– Ээ, черновига манна чугас баар этэ, – хаһаайка туран кинигэ ыскаабын арыйан, чараас тэтэрээти ылан кэллэ уонна миэстэтигэр олорон эрэ доргуччу ааҕан барда:

Олохпут биһиэнэ оллурдаах да буоллар,

Оһох оттунан, оҕо төрөтөн,

Баччаҕа диэри бииргэ олорон

Этэҥҥэ кэлбиппин дьолбунан ааҕабын.

Маҥнай көрсүһэр түгэммэр

Ыал буолуом да диэбэт этим мин,

Ырааҕы, уһуну төлкөлөөн

Ырабын оҥостор кыах суоҕа.

Чэпчэки олоҕу ол сахха

Батыһар санаабыт да суоҕа.

Ас-таҥас кырыымчык да буоллар,

Кимнээҕэр дьоллоохпут дэнэрбит.

Тапталбыт кыымынан сирдэтэн,

Өктөмҥө тахсаммыт холбоһон,

Дьоллоох киэҥ ыллык суолунан

Барыахпыт дэспиппит биһиги.

Доҕорум, үөрэҕин салҕаары,

Омскай куоракка барбыта,

Оттон мин үлэһит буоламмын

Бороҕон диэн сиргэ тиийбитим.

Ол курдук үс сылбыт ааспыта,

Үөрэҕин бүтэрэн кэлиитэ,

Оля диэн оҕолоох көрүстүм,

Олохпут салҕанан барбыта.

Эдьигээн куоракка тиийэммит

Түбүктээх күннэри көрсөбүт,

Хоту сир олоҕо ыараханын

Бары да биһиги билбиппит.

Ол онно Танябыт барахсан

Аан маҥнай күн сирин көрбүтэ,

Балтыбыт Даарыйа батыһан

Күүс-көмө, өйөбүл буолбута.

Түөрт сылы үлэлээн бараммыт

Дьокуускай куораты булбуппут,

Комсомол хорохоото, партия байыаһа

Дьиэҕэ да көстүбэт буолара.

Түбүктээх олохпут быыһыгар

Дьол, үөрүү да баара,

Хомойуу, хоргутуу таарыйар

Саппах да күннэрэ бааллара.

Барытын кэпсиэҕи уһуна бэрт буолуо,

Онон мин кэпсээммин тохтотон,

Бүгүҥҥү күммүтүн таарыйа

Сылааһын этиэхпин көҥүллээҥ.

Олохпут дьоллооҕун туоһута –

Улахан оҕобут Олябыт,

Татыйык диэн күндү сэгэрбит,

Арылхай кустукпут Максиммыт.

Нап-намыын сиэн кыыспыт Марина,

Кыракый чуорааммыт Катюша,

Тирэхпит, эрэлбит, тапталбыт –

Оҕолор этэҥҥэ буоллуннар.

Күһүммүт кэлбитин көрсүһэ,

Доҕоруом, сиэрдээхтик олоруох,

Бар дьоммут алгыһын ылынан,

Эппиэттээн сылааһы сыдьаайыах.

Сүрэх сылааһа, санаа иэйиитэ толору этиллэр иһирэх тыллардаах, төһөнөн судургу, боростуой да, соччонон истиҥ бүтүн ыал олоҕун историята, харахха арыллар хартыына хоһооно ама ханнык көнө санаалаах, сытыары майгылаах саха киһитин кутун туппат, долгуппат буолуой? Кимҥэ да биллэ-көстө сатаабатах, куруук күлүккэ сылдьыбыт саха омук сэмэй далбар хотуна дьиҥнээх сахалыы уһун-киэҥ санаалаах, уйаҕас-нарын куттаах-сүрдээх, сытыары-сымнаҕас көнө майгылаах дьиэ кэргэн амарах ийэтэ, эбэтэ буоларын аныаха диэри истибит-билбит аҕыйах буолуо.

Дора Никитична, өйө-санаата аһыллан, туох да иҥнигэһэ-тутулуга суох чугас дьонун, сиэттэрин туһунан салгыы кэпсиир. Кини дьиэ кэргэттэрин, олоҕун туһунан истиҥ ахтыыта биһиги барыбыт олохпут, историябыт сорҕото. Бас-көс дьоммут дьиэ кэргэттэрин, хаан уруу аймахтарын бэйэбитигэр сыһыара, чугаһата тутан көрөрбүт биһиги дьиэтээҕи эйгэбит сыһыанын ситимниир, бөҕөргөтөр.

– Улахан сиэммит уон аҕыһын туолан эрэр, 11-һи бүтэрдэ, үөрэххэ киирээри сылдьар. Орто сиэн пиэрибэйи бүтэрдэ, аҕыһа буолан эрэр. Кырабыт, уолбут оҕото, үһүгэр сылдьар. Уол, Михаил диэн ааттаах, – Дора Никитична тэтэрээтин арыйбахтыы, эмиэ да ытыһынан имэрийэ олордо.

«Ыал ийэтинэн, эр киһи дьахтарынан» диэн сахалар мээнэҕэ этиллибэтэх, киэҥ өйдөбүллээх өс номохтоохпут. Өскөтүн биһиги бас-көс киһибит – бастакы президеммит холоонноох доҕорун, олоҕун аргыһын сахаттан атыны талбыта буоллар, кини норуотун дьиҥнээх уола, патриота буолуо этэ дуо диэн олохпут быһыытын-майгытын, омукпут иэрэҥ-саараҥ санаатын сиэрдээх ыйытыыта үөскүүр. Коммунистическай идеология, сэбиэскэй тутул ханнык да конституциятыгар, сокуоннарыгар суруллубатах национальнай республикалар бастакы сэкирэтээрдэрэ хайаан да улахан омуктан ойохтоох буолуохтаахтар диэн үһү-бадах курдук кистэлэҥ эрээри, олоххо бигэтик туттуллар үгэс үөскээн сылдьыбыта биллэр. Ону туоһулуур холобурдар ааспыт олохпутуттан көстөллөрө өртөн буолбатах.

Ыал ийэтин итии чэйин астына иһэн, сахалыы сайаҕас кэпсээнин дуоһуйа истэн, ыалдьыт, бэйэтэ эмиэ ыал ийэтэ, бүгүҥҥү күннээҕи үгүһү билбитэ туохха түмүллүөн сөбүн иһигэр буһара, ырыта-сыымайдыы олордо.

Кини иннигэр олорор саха ыалын көннөрү дьахтарыттан, ийэтиттэн, эбэтиттэн туох да атына суох, үүттээх итии чэйдээх, истиҥ, сылаас тыллаах-өстөөх, сахалыы быһыылаах-майгылаах, өйдөөх-санаалаах уонна саамай киһиэхэ чугаһа санаата-оноото, кыһалҕата эмиэ дьиэ иһинээҕи, оҕо-уруу, кэргэн, аймах-билэ, хаан уруу дьонун тула иэйэр-куойар, хоһоон айар аһаҕас куттаах-сүрдээх Дора Никитична киниэхэ, боростуой суруналыыска, итэҕэйбит олоҕун кэпсээнэ норуот духуобунай баайа-дуола, олох оскуолатыгар буһуу-хатыы чаҕылхай холобура буолар.

Туох суоҕай кини олорон кэлбит чэпчэкитэ суох уустук, үрдүккэ дьулуурдаах, тулуурдаах олоҕун суолун сырдык, киэҥ аартыгар? Утуу-субуу үөрэхтэрин бүтэрэн, тапталларын, олохторун холбоон ыал буолан, үлэ үөһүгэр, олох муудараһыгар уһаарыллыы. Бу судургу ааттаталааһыннаах Дора Никитична биографиятыгар саамай уустук, ыарахан миэстэнэн, арааһа, олох оскуолатын муудараһын күннэтэ көрсөр ыарахаттарын чиэстээхтик туорааһын бүппэт-бараммат түбүктэрэ буолуохтаах. Бэйэтэ хоһоонугар хоһуйбутунуу, үлэттэн ордубакка дьиэтигэр көстүбэт кэргэнин, дьиэ-уот хаһаайынын эр киһи үлэтэ, оҕо иитиитэ барыта кини намчы санныгар сүктэриллибитэ. Маны барытын, бэйэтэ этэринии, «кириэпкэй соҕус», ол эбэтэр оҕо эрдэҕиттэн үлэҕэ-хамнаска эриллибит уонна спордунан дьарыктаммыт буолан тулуйбута. Бэйэтин тустаах үлэтэ, ону таһынан нэһилиэнньэ олоҕун-дьаһаҕын быһаарсар ким да ыйааҕа-дьаһала суох киниэхэ соҥноммут эбээһинэһэ, дьон ордугургуур хатыылаах тыла-өһө, дьиэтээҕи үлэ, оҕо-уруу көрүүтэ-истиитэ – бу барыта мунньуллубут эт-хаан, өй-санаа, ньиэрбэ ыар сүгэһэрин уйуу диэн дьиҥнээх олох оскуолата, кытаанах экзамена, муудараһа буолбатах дуо?

Кэргэннии, доҕордуу Дора, Михаил Николаевтар эт-хаан, өй-санаа, быһыы-майгы өттүнэн биир иитиилээх, тэҥ сайдыылаах дьон буоланнар, бэйэлэрин омуктарын саамай үчүгэй хаачыстыбаларын: норуокка, дойдуга бэриниилээх, чиэһинэй, сүрэхтээх, үлэһит буолууну, эппиэтинэһи, тулууру, сэмэй быһыыны – барытын иҥэринэн, бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн, өйөһөн, норуоттарын, дьоннорун-сэргэлэрин туһугар үтүмэн үгүһү оҥоро, үлэлии-хамныы сырыттахтара. Суруйар киһи иэһэ, үлэтин-идэтин соруга маны барытын туох баарынан, тугу да уларыппакка, энчирэппэккэ норуокка, ааҕааччыга тиэрдии буолуохтаах.