Читать книгу Биһиги Аан Дархаммыт - - Страница 14

РСФСР Верховнай Советын маҥнайгы сессията хас да түһүмэхтэрдээх бэрт уһуннук барбыта. Сессия кэнниттэн Михаил Ефимович ССРС президенигэр, ССКП КК Генеральнай секретарыгар М.С.Горбачевка приемҥа киирэргэ сорунан туран дьулуспута. Бэрт өр кэтэһиннэрэн, болдьохтоох кэмэ – от ыйын 20 күнэ үүммүтэ. Эрдэттэн бэлэмнэммит матырыйаалларын барытын саас-сааһынан паапкатыгар уган, Кремльгэ барбыта.

Дойдутугар курдук, манна эмиэ от ыйын өҥүрүк куйааһа таҥнары сатыылаан турара. Ол эрээри күн сыралҕанын, тууйуллаҕас салгыны баардылаабакка, бу аҕыйах мүнүүтэнэн дойду баһылыгын кытта көрсүөхтээх сүдү соруга атын кыһалҕаны барытын үтүрүйэн, өйүн-санаатын кынаттаах ыратыгар уйдаран, эбии эрчимирбиккэ, чэпчээбиккэ дылы буолан, Кремль ис тиэргэнин киэҥ уораҕайыгар эрэллээхтик үктэммитэ. Республикатын, дьонун-сэргэтин туһугар туруорсуохтаах сүрүн боппуруостарын, икки өрүккэ хардарыта туһалаах этиилэрин өйүгэр өссө төгүл бэрийэн, хат-хат тургута санаан көрдөҕүнэ, барыта өйдөнөр, оруннаах курдук. Ол хайдах ылыныллара, төһө сөпкө өйдөнөрө биллибэт. Бу иһэн кини былыргы өбүгэлэрин, Маһары Бөдьөкөбү, Соппуруон Сыраанабы, Сэһэн Ардьакыабы, санаталаан кэллэ. Ол барахсаттар дьоммут, омукпут туһа диэн быраман мындаа дойдуттан сыарҕа атынан айаннаан, сылы-сылынан кэтэһэн-манаһан, Федор Алексеевич, Екатерина II ыраахтааҕылары көрсөр чиэскэ тиксэн, син тылларын-өстөрүн иһитиннэрэн, аҕыйах да буоллар сорох өрүттэрин ылыннаран, сылдьыбыт сырыыларын, сыалларын-соруктарын ситиспит курдук сананан төнүннэхтэрэ. Онно холоотоххо, кини, аныгы цивилизованнай үйэ киһитэ, балаһыанньата чыҥха атына, ордуга биллэн турдаҕа. Үнүр съезд трибунатыттан тыл этэригэр правительство баһылыктара, Михаил Сергеевич бэйэтэ эмиэ бааллара. Кини тылын-өһүн хайдах ылынан, туох өйгө-санааҕа кэлбитэ билигин биллиэ буоллаҕа…

Итинник иэрэҥ-саараҥ санаалаах приемнай аанын аспыта. Михаил Сергеевич болдьоммут бириэмэттэн балтараа чаас хойутаан приемнаабыта. Илии тутуспутугар кубаҕай ытыһа сэниэтэ суох сымнаҕас баҕайы этэ. Сирэйэ-хараҕа туох да быһаарыыта суох, ылбат-биэрбэт көрүҥнээҕэ.

– Ну, как там у вас в Якутии? – сиэр быһыытынан, дьону көрсө үөрэммитинэн илиитин нэлэҥнэтэн, остуолун иннинээҕи кириэһилэни ыйбыта.

Михаил Ефимович эрдэттэн иһигэр иитийэхтээн сылдьыбыт санаатын, төрөөбүт Сахатын сирэ, кини дьоно-сэргэтэ былыргыттан быйылгыга диэри Россияны кытта биир дьылҕаны үллэстэн кэлбитин, дойдутун сирин-уотун, айылҕатын баайын туһунан балай да киэҥник хабан, үнүргү этиитин хатылаабат курдук кыһаллан, сиһилии соҕус кэпсээбитэ. Манна кэлиэн иннинэ, иллэрээ күннээҕитэ эрэ, республика суверенитетын туһунан Декларация бырайыагын бүтүн норуот дьүүлүгэр таһаарбыттарын иһитиннэрбитигэр киһитэ, соччо сэҥээрбэтэх быһыынан, үрдүнэн көрөн олорбута. Болҕойон истибэтэ, төрүт атыны саныы олороро харахха тута быраҕыллара. Хаһан эмэ, суолтатыгар эрэ, биирдии-иккилии тылы кыбытан сэҥээрбитэ буолан ылара. Михаил Ефимович дойду президенин аахайбат, дьалайбат сыһыаныттан курус гына түспүтэ, аара кэлэн иһэн элбэҕи күүппүтэ, инникигэ эрэлин ыра санаата сыыйа өһөн, симэлийэн хаалбыта. Хайдах эрэ өйө-санаата кураанахсыйан, тугун эрэ албыннаппыт, сэнэбилгэ түбэспит курдук санаммыта. Оннукка да холооннооҕо, былыр бэл орто үйэлэр саҕанааҕы ыраахтааҕылар Маһары курдук үөрэҕэ суох саханы болҕойон истибиттэрэ. Соппуруон Сыраанап, Сэһэн Ардьакыап туһунан этэ да барыллыбат, туруорсууларын, этиилэрин көрөн-дьүүллэһэн кэпсэппиттэрэ. Оттон бу сүүрбэһис үйэ бүтэһигинээҕи цивилизованнай государство президенэ ааттаах киһи элбэх араас норуот олорор улахан республикатын кыһалҕатын, инники дьылҕатын туһунан аҕыйах мүнүүтэ болҕомтотун ууран истибэтин хайдах сыаналыахха сөбүй? Михаил Ефимович бэркиһээн бэйэтэ да билбэтинэн кылгас түгэҥҥэ тохтоон ылбытыгар Горбачев, тугу эрэ саныы олорон, эмискэ уһуктубуттуу, кэҕиҥнии түспүтэ.

– Да-да, Михаил Ефимович, продолжайте, пожалуйста. Я вас слушаю.

– Михаил Сергеевич, я и в своем выступлении на первом съезде российских депутатов сказал и сейчас хочу напомнить вопрос о предоставлении Якутской АССР прав Советской Социалистической Республики как особой формы государства в составе обновленной России.

– Это сложный вопрос, Михаил Ефимович, надо тщательно обосновать, подготовить все законодательные, нормативные акты.

– Я все это изложил в своем выступлении на съезде депутатов, могу оставить текст выступления.

– Да-да, помню, как же, очень неординарное было выступление, – Горбачев, болҕойорун биллэрэн, үрүт-үөһэ кэҕиҥнээн, ымаҥнаан ылбыта.

Бэрт кылгас түгэҥҥэ тугу да эппэт, түбүк-садьык күлүгэ түспүт күөхтүҥү араҥас харахтарынан халты көрөн аһарбыта. Михаил Ефимович иннигэр улуу судаарыстыба кыахтаах, эрэллээх баһылыга буолбакка, охтоору мөхсөр кырдьаҕас миҥэ үөһэ үүнүн-тэһиинин ыһыктан салайар кыаҕыттан тахсыбыт, санаа-оноо баттыгар ылларбыт улуктуйбут киһи олороро.

Горбачевка 45 мүнүүтэ олорон, санаата түһэн, дууһата кураанахсыйан тахсыбыта. Ити аата, дойду салалтатын, партия өттүттэн туох да өйөбүлү киһи кэтэһиэ суох. Ити санаатын ССРС Верховнай Советын Президиумун бэрэссэдээтэлэ А.И.Лукьяновы, ССРС Миниистирдэрин Советын бэрэссэдээтэлэ Н.И.Рыжкову, ССРС Верховнай Советын Национальностарын Советын бэрэссэдээтэлэ Р.Н.Нишановы, РСФСР Верховнай Советын Президиумун бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччыта Р.И.Хасбулатовы кытта көрсүһүүлэрэ эмиэ бигэргэппиттэрэ. Кинилэртэн сорохторо син интэриэһиргээбит, өйдөөбүт курдук тутунналлар да, дьыалатыгар өйөөбөтөхтөрө. Арааһа, маннык туһата суох тоҥуй көрсүһүүлэр кэннилэриттэн республика бэйэтин баһын бэйэтэ бас билиннэҕинэ эрэ балаһыанньатын көннөрүнэр кыахтааҕын Михаил Ефимович бигэтик өйдөөбүт буолуохтаах.

* * *

Союз таһымыгар Михаил Ефимович Россияны кытта курдук өйдөһүүнү көрсүбэтэҕэ. Ол да буоллар бу хайысхаҕа даҕаны таах олорон биэрбэтэҕэ. Ол туоһутунан 1991 сыл от ыйыгар ССРС Миниистирдэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Валентин Павлов Саха сиригэр кэлэ сылдьыыта буолбута.

Ол сыл сүрдээх куйаас, кураан сайын этэ. Онон буоллаҕа, өй-санаа күүһэ сүнньүнэн курааны утары охсуһууга түмүллүбүтэ. Онно ханнык аныгылыы күүстээх дьаһалы ылыныы, олоххо киллэрии ньымаларын туһаныы боппуруоһа республика салалтатын долгутара. Павлов чопчу ол кэмҥэ кэлбитэ.