Читать книгу Төлкө - - Страница 12

Сэмэн Харатаайап Сыгынньах ойууннаахха кыһыҥҥы күн ортотун саҕана тиийдэ. Атын, тэлгэһэҕэ киллэрэн, үс салаалаах сэргэҕэ баайда, бэйэтэ, таҥаһын тэбэнэ-тэбэнэ, дьиэ ааныгар кэлэн тохтоото. Сиргэ тимирбит курдук, туруорбах балаҕан аана саадьаҕай ынах тириитинэн саҥа бүрүллүбүт. Оһох турбатыттан кыым былаастаах борооххой буруо унаарыйан тахсар. Дьиэ кэннинээҕи далга аҕыйах сүөһү аһыы сылдьар. Дьиэ аанын икки өттүгэр тымтыгынан оҥоһуллубут эмэгэттэр хороччу анньыллан тураллар.

Харатаайап кулуба дьиэ иһигэр киирэр. Муус түннүктээх дьиэ иһэ таһырдьаттан киирбит киһиэхэ иин иһин курдук хараҥаран көһүннэ. Оһоххо уот умайан кылаҥныыр. Оһох иннигэр Сыгынньах ойуун, ырбаахытын устан, сиһин уокка сылыта олорор. Хаҥас диэки сылгы кылын курдук хоччоххой баттахтаах, уоттаах чолбон курдугунан көрүтэлээбит, суптугур сэҥийэлээх, туохтан эрэ кыыһырбыкка дылы көрүҥнээх Алыһардаах удаҕан тугу эрэ бэрийэ сылдьар.

Харатаайап киирбитигэр дьиэлээх тойон да, хотун да киһи киирдэ диэн дорооболоспотулар, кэпсэппэтилэр.

Харатаайап, кэтэҕэриин ороҥҥо олорон дьиэлээхтэр кэпсэтэллэрин көһүтэн көрөн баран, быстыа дуо, кыһалҕатын кэпсээн барда:

– Кырдьаҕастарым, эһиги эрэ көмөлөстөххүтүнэ, буруо таһааран, ыал буолан олорор кэммит кэллэ.

Сыгынньах ойуун Харатаайап диэки үс муннуктааҕынан көрүтэлээн ылла да, тугу да саҥарбата. Оттон Алыһардаах удаҕан хайдах эрэ хаанныын кубулуйарга дылы буолла.

Харатаайап кулуба билиҥҥэ диэри тылын ылыннарбатаҕа диэн суоҕа. Оччотооҕуга улуус кулубата диэн бэйэтэ биир туспа муҥур ыраахтааҕы этэ. Киниттэн оннооҕор баайдар куттаналлара, толлоллоро, эгэ кэлэн дьадаҥы, үлэһит-хамначчыт дьон эрэйдээх кыбыстыбаттаах бэйэлээх буолуохтара дуо. Онтон да атын буолуон сатаммат этэ. Ыраахтааҕы ыйааҕынан хас бырааба аайы үрээнньиктэр ананаллара. Кинилэр улуус кулубатын этиитин барытын толорор эбээһинэстээхтэрэ. Хас бырааба аттын аайы «сибииккэ» диэн түннүгэ-үөлэһэ суох хаайыы ампаара турара. Онно улуус кулубатын ыйааҕынан ол үрээнньиктэр буруйдаах киһини хаайаллара. Саха, былыр-былыргыттан бэйэтин киэҥ дойдутугар туох да хаайыыта, хаарчаҕа суох сылдьа үөрэммит буолан, «сибииккэҕэ» олорорун өлөргө тэҥниирэ. Онон улуустар кулубалара бэйэлэрин тустарыгар олус суостаах, кутталлаах тойоттор этилэр.

– Тылбын быһа гыныахтара суоҕа, көмөлөһүөхтэрэ диэн кэлэн олоробун, – диэн Сэмэн Уйбаанабыс көрдөһүүтүн түмүктүүр.

Сыгынньах ойуун, ыалдьытын диэки куһаҕан баҕайытык көрүтэлээт, оһох уота көхсүн олус сырайбытыттан олоппостуун сыҕарыс гынар.

– Киһи куйахата күүрүөх, бу туох ааттаах тыллаах-өстөөх кэллиҥ? – диэн ыйытан баран, хоруйун истибэккэ эрэ өгдөс гынан, уот иннигэр өһүөҕэ анньыллан турар дүҥүрүн сулбу тардан ылар, хаста да охсон ньиргитэр:

– А-ба-ба-ба-ба! О-ба-ба-ба! Иннигэр арыалдьыттаах, кэннигэр сэтиилээх киһи кэлэн аҕай олорор эбиккин ньии!

Харатаайап: «Миигин кытта ол ким кэлэн олороруй?» – диэбиттии тула өттүн көрүнэр да, ким да суох. Ким да суоҕуттан хайдах эрэ этин сааһа аһыллан, тыбыс-тымныы кымырдаҕастар төбөтүн оройуттан уллуҥаҕын хараҕар диэри сүүрэкэлииллэр.

– А-ба-ба-ба-ба! О-ба-ба-ба-ба-ба! Моҥнон өлбүт кыыс оҕо айыыта эн дьиэҕин буулаан булбут! А-ба-ба-ба-ба! О-ба-ба-ба-ба-ба! Хааҕыргыыр хара суор буолан иннигэр-кэннигэр түһэн, манна батыһан кэлбит эбит ньии! А-ба-ба-ба-ба! О-ба-ба-ба-ба! Кини буулаан булбут үөрүн халбарыппат эбит буоллаххына, имири эстииһиккит, уоккут умуллууһук, оһоххут тоҥууһук, үөлэскит кырыарыыһык, түннүккүт оҥойууһук. Олоро сылдьыбыт сиргитигэр төҥүргэскит хоруорууһук, баайгыт-токкут барыта бараныыһык, уруугут-дьоҥҥут өлөн бүтүүһүктэр ньии!

Дьиэлээх кырдьаҕас кэпсэтэрин оннугар кыыра-кутура көрсүбүтүттэн Харатаайап олус куттанна. Манна кэлэрин туһунан кимиэхэ даҕаны биллэрбэтэҕэ, ол үрдүнэн, үөр буолбут кыыһа батыһан кэлбит. Дьэ ити кэннэ кини хайдах ыал буолан, буруо таһааран олоруой?

«Суор буолан батыспыт», – диэн санаа кини өйүгэр көтөн түһэр. Кырдьык, Быракаан үрэҕин тэҥкэтигэр биир суор хааҕыргыы-хааҕыргыы үрдүнэн көтөн ааспыта.

– Ытык кырдьаҕас, олорбут олохпут олох буолбатыгар тиийдэ. Күн буолуҥ, ый буолуҥ – абырааҥ! – диэн эмиэ көрдөстө.

Сыгынньах ойуун дүҥүрүн сэбэргэнэҕэ «дар» гына бырахта. Хайдах эрэ тыына тахсыбыт, санаата көммүт курдук дьүһүннэннэ, уотун инниттэн тэйэн, ырбаахытын кэтэн, ыалдьытыгар кэлэн, дьэ, илиитин биэрдэ.

– Мин сүбэм диэн туох кэлээхтиэй, бэйэтинэн илэ кэриэтэ сылдьар буолбут үөрү бу эргиннээҕи ойууннартан кыайан үтэйиэх баарын билбэтим, – диэтэ.

Алыһардаах удаҕан чаанньыкка чэй оргутан аҕалан ыалдьытыгар кутта. Кини бэйэтин туһугар эмиэ аатын киһи ааттаабат, оҕонньорунааҕар ордук хомуһуннаах удаҕан этэ. Кини туһунан эмиэ бэрт элбэх кэпсээн, сэһэн баара. Холобура, хайдах «удаҕанын» дьонугар биллэрбитин туһунан бу курдук кэпсииллэр:

«Дьоно ойууна да, удаҕана да суох син эн, мин курдук ама дьон эбиттэрэ үһү. Арай биирдэ кыыстарын иһэ улааппытын өйдөөн көрбүттэр. Биллэн турар, эргэ тахсыбакка сылдьар кыыс хат буолан хаалара улахан сааттаах суол.

– Хотуок, туохтан бу курдук иһиҥ үлүннэ? – диэн дьоно кыыстарыттан ыйыппыттар.

Кыыстара хайдах эрэ кирик-хорук туттан баран:

– Куттанымаҥ. Мин биир ойууну кытта хатыһан охсуспутум. Ол ойуунум аллараа дойду Хатыыстаах күөлүгэр таҥнары сүнньүөхтээх алыһар балык буолан умсубутун мин хахаарар таллан куоҕас буоламмын кэнниттэн эккирэппитим, ситэн ылан ыйыстан кэбиспитим. Ол иһин иһим улахан, – диэбит.

Ойуун, удаҕан диэн киһи эрэ барыта сөбүлээбэт суола. Аҕата хатыс быаны ылан:

«Эн баҕас эмиэ ойуун-удаҕан буола оонньообут буола-буолаҕын», – дии-дии кыыһын дэлби таһыйбыт.

Ол таһыйа сылдьан биирдэ өйдөөн көрбүтэ: кыыһын буолбакка, тиэргэнин ортотугар турар тойон сэргэтин таһыйа сылдьар эбит.

Дьэ онтон ыла дьоно кыыстарын саҥарбат буолбуттар. Аҕыйах хонон баран кыыстара сүтэн хаалбыт.

– Били баҕайы ойуурга тахсан туох эрэ буолла быһыылаах, эр дьон тахсан көрбөккүт ээ, – диэн онуоха ийэлэрэ дьонун соруйбут.

Дьоно ойуурга тахсан кыыһы көрдөөбүттэр. «Абааһы кыыһа хат буолбут саатыттан моҥнон өллөҕө», – дии санаабыттар. Арай ол көрдүү сылдьан көрбүттэрэ: кыыстара биир уот хараарда сиэбит чөҥөчөгүн төрдүгэр, хаан-сиин буолан баран, улахан баҕайы хааннаах алыһары тутан олорор үһү. Кинилэр кэлбиттэригэр кыыһыран хайысхаламмыт уонна эппит:

– Киэр буолуҥ, бэйэм кинини дьаһайыам!

Дьоно оннук үлүгэри көрөн баран туруохтара баара дуо, дьиэлэригэр төннөн киирбиттэр. Кыыстара ол күн киэһэ киирэн сыппыт. Били үллүбүт иһэ суох буолан хаалбыт үһү. Онтон ыла бу кыыс «Алыһардаах удаҕан» диэн аатырбыт. Аҕыйах сыл буолан баран Сыгынньах ойууҥҥа эргэ тахсыбыт».

Алыһардаах удаҕан оҕонньор Харатаайап кулубаны кытта кэпсэтэрин истэ олорон:

– Кыра ойууттарга кыайтарбатах баҕайыта ини, – диэн алын сыҥаах буолла.

Онуоха Харатаайап ыксаата. «Бу кырдьаҕастар ити курдук этэр буоллахтарына, атын ханнык ойуун кыайан үтэйиэ баарай?» – дии санаата.

Харатаайап оҕонньор таһырдьа тахсан атын хабыалата сылдьан көрбүтэ: дал кэтэҕэр, үрдүк тиит төбөтүгэр биир хара суор хааҕыргыы олорор. «Ити Маайа үөрэ сырыттаҕа», – дии санаан оҕонньор улаханнык куттанна. «Кэһии» оҥостон аҕалбыт икки иһит арыгытын уонна сылгы хаһалаах икки ойоҕоһун тутан дьиэҕэ киирдэ.

Остуолга икки иһит арыгы, харах уутун курдук, дьэҥкэрэн тураллара, эмис сылгы ойоҕоһо ууруллубута дьиэлээхтэр харахтарын абылаата.

– Бу ойоҕостору кыралаан аҕалбаккыт ээ, – диэн Харатаайап көрдөстө.

Сыгынньах ойуун хап-сабар туран, сылгы ойоҕоһун кыралаан аҕалла. Харатаайап буор чааскылары толору арыгы кутан бычалытта. Алыһардаах удаҕан чааскылаах арыгытыттан уокка бэристэ.

Иккис бытыылка түгэҕэ кууруута Сыгынньах ойуун хаана сымнаата. Алыһардаах удаҕан айаҕа аһылынна. Кинилэр, Харатаайап кулуба көрдөһүүтүн быһа гынымына, сөбүлэһиэх курдук буоллулар.

– Эһиги оҕоҕут үөрүн энньэлээн-сэтиилээн үтэйэн көрдөххө эрэ кыайтарара буолуо… Онно үс ойуунтан итэҕэһэ суох буоллахха эрэ кыайтарыан сөп, – диэтэ Сыгынньах ойуун.

– Сүбэлээбиччэ сүбэлээҥ, үһүс кырдьаҕаһы кими көрдөһөбүнүй? – диэн Харатаайап ыйытта.

Сыгынньах ойуун Алыһардаах удаҕанныын сирэй-сирэйдэрин көрсөн кэбистилэр.

– Төһө да Чэмэй абааһы эрэ ойууна буоллар, илии-атах буолан син сылдьыһыа, Ньээкээ ойуун баҕайыны ыҥыран көр. – Итинтэн салгыы сүбэлээтэ: – Кэрэҕэ суох сүгүн үтэттэрбэтэ буолуо, онон атыырыҥ үөрүттэн быа түһэ илик ала биэни туттаран баайтаран кэбис. Биһиги үс хонон баран, киэһэ күн киириитэ тиийиэхпит. Ньээкээ ойууну ол кэмҥэ булан аҕалаарыҥ.

Сэмэн Харатаайап мантан быһа инньэ чочулар аттыларыгар олохтоох Ньээкээ ойууну көрдөһө-ааттаһа барда.