Читать книгу Төлкө - - Страница 20

Сүөдэркэ сиргэ тиэрэ түһэн өр соҕус сытта. Кини Сылгыһыт Сүөдэр кэлэн эмиэ кырбыа диэн куттанан турбат. Хараҕын кырыытынан көрдөҕүнэ, Маайалаах Сүөдэр ырааппыттар. «Билигин, эргиллэн да кэлээри гыннаҕына, атахпынан куотар инибин», – дии санаан, дьэ турар. Сирэйин туттан көрбүтэ кымньыы суола курбуу курдук өрө үллэн хабыллан тахсыбыт. Эт-этэ барыта ыалдьар. Кини, таһыллыбыт ыт оҕотун курдук, ытаан сыҥсыйар. Маарыын саатын хаалларбыт сиригэр барар. Саата сытар. Сүөдэркэ саатын тутан баран дьэ эр ылар. Ытыыра ааһар. Кини Сүөдэрдээх Маайа барбыт сирдэрин диэки көрбөхтүүр. «Билигин Сылгыһыт түөкүн кэлэн көр эрэ, саанан ытан, тос мааскын көрдөрүөм», – дии саныыр. Кырдьыга, билигин Сүөдэр кэлэрэ буоллар, Сылластыгас, туохтан да толлубакка эрэ, ытан кэбиһиэ этэ. Суох, Сүөдэр көстүбэт. Сылластыгас эмиэ сирэйин туттан көрөр: «Бэйи уус, аҕам эйиэхэ баҕас көрдөөбүккүн биэрэрэ буолуо!» – диэн ботугуруу-ботугуруу хотоол уутугар киирэр.

Маайа далаһа ууруммут маһынан уу үрдүгэр киирэн өҥөйөн туран, Сылластыгас сирэйин көрүнэр: кымньыы сырбаппыт сирэ күөх баламах буолан хаалбыт. Сүөдэркэ эмиэ ытаан сыҥсыйан барар. Ол туран Маайа ууга укпут ньургуһуннарын көрөр.

– Ы-ы-ы! – диэн ыйылыы-ыйылыы, ньургуһуннары ууга тэпсэн кэбиһэр. Дьэ санаатын ситиспит курдук туттан, саатын сүгэн дьиэтигэр төннөр.

– Сүөдэркэ-э, бу туохха сирэйгин бачча улаханнык өлөрдүҥ? – диэн ийэтэ уолун ыйыта тоһуйар. «Ким эмэ мин Сүөдэркэбин кымньыынан сирэйин быһа охсубута буолуо эрэ», – дии санаабат этэ.

Сүөдэркэ ийэтэ айдаарбытыттан, кыра оҕо курдук, ытаан бөтүөхтээн барар.

– Хотуйдаар, тугу көрөн аппаһан тураҕытый?! Оҕом сирэйин бу айылаах өлөрбүтүн кэннэ… Арыгыта!.. Өрбөхтө!.. Угуттуу оҕустахха ааһыаҕа.

Дьиэ көрөөччү, сууйааччы, ыраастааччы Мааппа кыыс, хотуна итиччэ хаһыытаабытын-ыһыытаабытын кэннэ тэҥнэһээхтиэ баара дуо, иһит уурар ыскаапка буута быстарынан тэбинэр. Онно бэҕэһээ киэһэ испит арыгыларын тобоҕо баара. Кыыс ыскаабы аһан көрбүтэ – арыгы бытыылката кураанах турар.

Мааппа хотунугар тахсан:

– Бытыылкалаах арыгы бүппүт, – диир.

– Бүппүт буола-буола, эн обургу куолайдааҕыҥ тухары туох арыгыта тулуйан турбут үһүө?!

Хотун айдаарарын истэн, түгэх хоско улуус суруксутун кытта кэпсэтэ олорбут Дьаакыбылап кулуба тахсан кэлэр.

– Бу айылаах туоххут айдаанай? – диэн кини кыыһырбыт куолаһынан ыйытар уонна уолун сирэйэ быһа охсуллубутун көрө түһэр. – Нохоо, сирэйгин туохха өлөрдүҥ?

– Оҕобут бу айылаах сирэйдэнэн киирбитин көрбөккүт дуо?!. Ити дэриэтинньик кыыһа баарына туох арыгыта тулуйуой? – Огдооччуйа көбдьөөрөр.

– Э-э, лахсыйа турума, мааҕыын суруксуттуун биһиги тобоҕолообуппут, – диэн баран, Дьаакыбылап уолугар Сүөдэркэҕэ кэлэр. – Нохоо, туохха өлөрдүҥ?

Сүөдэркэ, утаа соҕус ытаан бөтүөхтээмэхтээн баран, сыҥсырыйа-сыҥсырыйа этэр:

– Сылгыһыт Сүөдэргит… кымньыынан быһа оҕуста.

Оо, онно көрүөххүт этэ Огдооччуйа сирэйин! Маҥнай хайдах эрэ уһуурга дылы буолар, онтон кубарыйан хаалар. Дьэ ол кэнниттэн улам кытаран, кэтирээн барар.

– Көрүҥ эрэ, ол ыт, биһиги бөлөнөхпүтүн сиэн, күүһэ батымына, оҕону бу айылаах… Өлөрбүт!.. Истэҕит дуо?! Өлөрбүт!.. Хайыай, сотору миигин кырбыы киирэрэ буолуо! Кырбаамына даҕаны!.. Буруйдаах эн, эн бааргын! – диэн баран, эмээхсин эрин уолугуттан харбаан ылар. – Эн киниэхэ Харатаайап кулуба мааны кыыһын ойох ылан биэрбитиҥ… Аны баайгын барытын биэрэр инигин!.. Биһигини ыал устун ыытарыҥ буолуо!..

Дьаакыбылап кэргэнин киэр анньар. Кини олус кыыһырар, сирэйдиин- харахтыын дьэбин уостар. Огдооччуйа буоллаҕына үрүт-үөһэ кута-симэ турар:

– Миэхэ эрэ тойоргуугун… Кулубабын диэн ходьоҥнуугун да, биир хамначчыккын кыайан буойбаккын, үүннээбэккин-тэһииннээбэккин…

– Бэйи, тохтоо! – Дьаакыбылап күргүйдээн дэлби барар.

Огдооччуйа тохтуох, уоскуйуох эрэ быһыыта суох. Кини, былаатын устан, уолун сирэйин саба тута-тута:

– Хара түөкүн, оруо маһы ортотунан оҕобун булан, бу айылаах сиэбитин көрбөккүт дуо?! – дии-дии ытаан маргыйар.

– Бэйи, тохтооҥ! – Дьаакыбылап ытаһан ньолҕоруһа олорор уоллаах ойоҕун буойар. – Нохоо, ол тоҕо сирэйгин быһа оҕуста?

– Ой-о-о-ҕун, – диир Сүөдэркэ ытаан сыҥсырыйа-сыҥсырыйа. Огдооччуйа, уоска оҕустарбыт курдук, ытаан маргыйарын тохтотор, уолун диэки куттаммыт курдук көрөн кэбиһэр:

– Муокастаатыҥ дуо?

– Су-о-о-ох… Муокастаары г-гым-мы-мы-тым…

– Сааппаккын даҕаны… Хамначчытыҥ ойоҕун муокастаһа сылдьаҕын… Кэм буолан истэхпит… – диир Дьаакыбылап кулуба.

Огдооччуйа уолун төбөтүн кууһар уонна, эрин диэки куһаҕан баҕайытык көрүтэлии-көрүтэлии, айдаарар:

– Оҕобун сэмэлииргин, мөҕөргүн эрэ билэҕин. Ол ыт уола оҕоҥ сирэйин быһа охсубутугар «баһыыба» диириҥ буолуо!

– Хамначчытын ойоҕун тыыппатын! – Дьаакыбылап кыыһырбыт куолаһынан көбдьөөрөр.

– Кининньиктэр баҕастар ойохтоохтор-уруулаахтар… Оҕом тыыппыт да буоллаҕына – саата кыра… Ыал хамначчытын батыһа сылдьар дьахтар сааттаах баҕастаах! Туруоҥ дуо?! Ыҥыртаран ылан, дьыалата оҥорторон, «сибииккэҕэ» уктаран кэбис!

Дьаакыбылап кулуба саараабыт курдук турар. Оҕонньор эмиэ да уолуттан кэлэйэр, хамначчыта оҕотун сирэйин быһа охсубутуттан эмиэ да абарар быһыылаах.

– Ким эмэ туораттан көрбүтэ дуо… ол муокастаары гыммыккын?

– Суох… Ким да суох этэ.

– Дьахтары көрбөтөҕүм, билбэппин диэн мэлдьэһэн кэбиһээр, – Дьаакыбылап уолун үөрэтэр.

Малаанай Ньукулайынан Сылгыһыт Сүөдэри ыҥыртараллар. Сүөдэркэ сирэйин ийэтин бытырыыстаах хаарыс былаатынан саба баайаллар. Дьыала оҥортороору, Сиидэр суруксуту аан хоско остуол аттыгар кумааҕылаан, чэрэниилэлээн олордоллор.

Сип-сибилигин Сылгыһыт Сүөдэр киириэхтээх. Оҕонньор кинини кытта хайдах кэпсэтэрин, дьыаланы оҥорууну туохтан саҕалыахтарын барытын өйүгэр бэрийэ олорор. Күүлэҕэ ким эрэ атаҕын тыаһа иһиллэр. Сылгыһыт Сүөдэр кэллэ дии санаан, бука бары харахтарын аантан араарбаттар. Аан аһыллар, Сылгыһыт Сүөдэр оннугар кини кэргэнэ Маайа киирэн кэлэр.

Быһа оҕустарбыт сирэйин икки илиитинэн саба тутта сылдьар Сүөдэркэ түгэх хоско киирэн ньимис гынан хаалар. Огдооччуйа, туох да диэн булумуна хараҕын муҥунан көрөн баран, уолун батыһан эмиэ хоско киирэр. Сиидэр суруксут, «тугу гынабыт?» диэбиттии, тойонун Дьаакыбылап диэки көрөн кэбиһэр.

Дьаакыбылап кулуба, тоҕо киирбитин таайа сатыырдыы, Маайаны атаҕын тумсуттан төбөтүн оройугар диэри көрөн таһаарар. Маайа кинилэргэ кэлбитэ төгүрүк сыла туолуох буолла да, оҕонньор кинини сирэй көрсөн кэпсэтэ илик, кэпсэтиэн да баҕарбат этэ.

Маайа, дьиэлээхтэр сорохторо куттанан куоппуттарыттан, сорохторо тылларыттан маппыт курдук буолбуттарыттан эр ылан, дьиэ иһин тула көрүтэлээмэхтээн кэбиһэр:

– Сүөдэр оннугар мин киирдим. Тугу кэпсэтээри ыҥыртарбыккытый?

Дьаакыбылап кулуба: «Бу дьахтар тыла-өһө тугун чобуотай», – дии саныыр.

– Мин эйигин ыҥыртарбатаҕым, тоҕо киирдиҥ?! – диэн кини күргүйдүүр былаастаан саҥарар.

Маайа, кини күргүйдүүрүн эрдэттэн сэрэйбит курдук, дьигис да гынан көрбөт, хата уоттаах баҕайынан батары көрөр.

– Эн миигин кытта кэпсэтэриҥ суох буоллаҕына, мин кэпсэтэрдээхпин, – диэн баран, хоонньуттан кыһыл саппыйаан кумааһынньыгы ороон таһаарар уонна били Дьаакыбылаптаах оҥорбут «биэксэл» кумааҕыларын көрдөрөр. – Албыннаан, хамначчыккар ойох ылан биэрэн, мин ааппын алдьаппытыҥ. Тулаайах хаалбыт Сүөдэри иитиэх буолаҥҥын, дьонун аах баайдарын, малларын, дьиэлэрин барытын ылан бараҥҥын, кинини бачча сааһыгар диэри харчыта суох хамначчыт оҥосто сылдьаҕын. Итини барытын мин иэстэһэ, аахса киирдим… Былырыын мин кэргэммэр эппит этиҥ: «Биэс сыл харчыта суох үлэлиигит», – диэн. Биир сыл босхо үлэлээтибит!.. Чэ, аахсыаҕыҥ, ким кимиэхэ биэрэр дуу, ылар дуу иэстээх эбитий?

Дьаакыбылап кулуба, Маайа кырдьыгы этэриттэн куттанан, куччуурга дылы буолар. Кини сотору-сотору суруксутун диэки көрүтэлиир. Суруксут, били сымыйа «биэксэл» кумааҕылара дьахтар илиитигэр баарыттан бэйэтэ кинитээҕэр ордук куттанан, ыксаан олорор.

Түгэх хос аана аһыллар. Дьиэлээх хотун хоһун аанын бүөлүү үллэн туран:

– Эрин оннугар киирбит буола-буола, бэрт дьахтар киирбит эбит!.. Кулуба тойон, ол хас ыал хамначчытын батыһар сэлээччэҕи… – диэн дойҕохтоон эрдэҕинэ, Дьаакыбылап түннүк тааһа доргуйуор диэри күргүйдүүр:

– Эн да лахсыыра суох… Киэр буол!

Огдооччуйа сирэйэ кытар гына түһэр уонна хоһугар киирэн хаалар.

Дьаакыбылап кулуба куттаммытын көрөн, Маайа ордук эр ылар.

– Билигин аахсыһар кыаҕа суох буоллаххытына, хойут да аахсыллыа! – диэт кини, ааннарын хайа быраҕан, тахсан барар.

Маайа тахсан барбытын кэннэ өр соҕус саҥата суох олороллор.

– Бэйи эрэ, ити аата тугу туойан таҕыста? – диэн кэмниэ-кэнэҕэс Дьаакыбылап кулуба ыйытар.

– Быһыыта, улахан улаҕалаах өйдөөх дьахтар сылдьар ээ, – Сиидэр суруксут суруйаары бэлэмнээбит кумааҕытын остуолтан хомуйар.

– Туохха-туохха төлөтөбүн диирий?

– Итини баҕас, кырдьаҕас, бэйэҥ бэркэ билэҕин: Сылгыһыт Сүөдэри ыларгар эн киниэхэ эппэкиин буолабын диэн дьыалатын барытын оҥорторбутуҥ… Онон кини дьонун баайын барытын эһиги харайбыккыт…

Дьаакыбылап кулуба көхсүн этитэн иҥиэттэр.

– Кинилэр да баайдара диэн, Сылгыһыт барытын сиэн бүтэрдэҕэ дии.

– Бүтэрдин… Ону кини баччаны сиэтэ-аһаата, тутунна диэн туох да кумааҕыта оҥоһуллубатах буоллаҕа дии… Суут кумааҕыны эрэ билинэр…

– Эн, суруксут ааттааххын дии, тоҕо ону утарытыгар оҥорон испэтэххиний? – диэн кулуба күргүйдүүр былаастаан саҥарар.

– Чэ, итинтэн хайдах эмэ куотуллуо… Куһаҕана ити «биэксэл» кумааҕылары төттөрү ылбатахпыт баар, – диир суруксут куттаммыт куолаһынан.

– Ээ, ол диэн, ити сымыйа «биэксэллэр» кимиэхэ наадалаахтар үһү!

– Суох, улахан наадалаах. Ити дьахтар: «Хамначчыт уолун сымыйанан атыыһыт уола диэн ааттаан, сымыйа «биэксэллэри» биэрэн ыытан, Харатаайап кулуба кыыһын аатын алдьаттарбыта», – диэн эйигин үҥсээри гынар буолбат дуо? Ол үҥсүүттэн дьэ хайдах гынан куотабыт?

Ити ыйытыыттан Дьаакыбылап кулуба букатын ыксыыр, туох да бокуойа суох чыпчылыйар мээнэ буолар, сотору-сотору суруксутун сирэйин көрбөхтүүр.

– Үөрэхтээх эҥиннээх киһи, эн, ону өйдүө этиҥ буоллаҕа дии… Дьэ, хайдах гынан итинтэн куотабыт? – диэн оҕонньор суруксутуттан хардары ыйытар.

– Мин санаабар, – диир суруксут Дьаакыбылап кулуба диэки уоран көрөн ыла-ыла, – ити «биэксэллэри» хайдах эмэ мүччү туттарбыт киһи…

– Билэбин ээ, билэбин!.. Эт, хайдах ону киһи төттөрү ылыан сөбүй? – Дьаакыбылап кулуба быыппастар.

– Мин санаабар, Сылгыһыт Сүөдэргэ арыгылаах-астаах тахсан, «Мин, эппэкиин буоларым быһыытынан, кэргэннэммитиҥ кэннэ дьонуҥ аах дьиэлэрин… сорох баайдарын туттарабын» диэн уонна… «эйигин туспа ыал оҥорор дьоллоннум, киһи оҥордум… мин оҕом курдук этиҥ… эҥин» диэн сымнаттаҕыҥ дии…

Дьаакыбылап кулуба хараҕа уоттанар, Сиидэр суруксут сүбэлиирин ситэ истибэккэ эрэ:

– Мин киниэхэ тугу да биэриэм суоҕа… Оччону сиэбитэ буолуо! – диэн айдаарар. Кини хайдах да Сылгыһыт Сүөдэргэ үп-баай арааран биэрэр санаата суох.

Суруксут күлэн ымайар. Кини, эккэлээн эрэр ыт курдук, тойонун сирэйин арыы ньалҕархайынан көрүтэлиир.

– Мин биэр диэбэппин ээ… «биэксэл» кумааҕыларын төннөрөн эрэ ылларбыт, тугу да биэриэхпит суоҕа, – диир Сиидэр суруксут. Ити кини истиҥ санаата буолбатах. Кини: «Мин булкуллубут дьыалабыттан эрэ куотуум… Кэнникитэ кээнчэ да буоллун, Дьаакыбылап баайыттан уолга, баҕар, бэристин, баҕар, бэрсибэтин», – дии саныыр.

Дьаакыбылап кулуба ити сүбэттэн хараҕа сырдыы, тыына кэҥии түһэр, суруксутун диэки эйэҕэс бэйэлээхтик көрөн кэбиһэр:

– Ол да иһин этэллэр эбит ээ, үөрэх киһиэхэ икки өйү биэрэр диэн… Сип-сибилигин таҕыстахха табыллар.

– Таҕыстаххына, таҕыстаххына эрэ табыллар! – Сиидэр суруксут сымыйа «биэксэллэрин» ыла охсоору тиэтэтэр.

Дьаакыбылап кулуба туран, түгэх хос аанын арыйа баттыыр, өҥөс гынар:

– Огдооччуйаа! Иһит арыгыта манна аҕал эрэ.

Огдооччуйа мааҕыын Харатаайап кыыһа баарына оҕонньор күргүйдээн үүрбүтүттэн олус кыыһыран ытыы олорор. Кини аан хоско туох буолбутун, тугу кэпсэппиттэрин букатын билбэт. Онон эрэ арыгы көрдөөбүтүттэн олус соһуйар.

– Кимиэхэ эттим, арыгыта аҕал диэн?! – Дьаакыбылап күөмэйин сонотон иккиһин этэр.

– Ол эмиэ тугуҥ арыгытын көрдүүгүнүй?.. Хамначчытыҥ ойоҕо оҕоҥ сирэйин быһа охсубутун малааһыннаары гынаҕын дуу?

– Тоҕо наада буолбутун дьахтар өйө сатаан быһаарбат суола… Чэ, түргэнник аҕал!

Огдооччуйа суруксуттаах оҕонньорун сирэйдэрин-харахтарын улаханнык муодаргыы көрөр. «Туохтан бу курдук буоллахтарай?» – дии санаан баран, ыйытыан куттанан саҥата суох баран, биир иһит арыгыны аҕалан остуолга уурар. Эмээхсин: «Туох эрэ табыллыбатаҕыттан санааларын аралдьытаары, арыгы иһээри гыннахтара», – дии саныыр. Онтуката атын буолан тахсар. Дьаакыбылап кулуба, бытыылкалаах арыгытын сиэбигэр уктаат, аан диэки барар.

– Арыгы тутуурдаах бу ханна бардыҥ? – Огдооччуйа соһуйан ыйытар.

– Ханна барыамый, акаарытыйан баран, Сылгыһыт Сүөдэртэн ааттаспакка олоруллуо дуо?

Огдооччуйа ити тылтан кыыһыран, дэлби бара сыһар, туох да саҥата суох сүүрэн мөлбөһүйэн тиийэн, дьиэтин аанын бүөлүү турунан кэбиһэр.

– Суох!.. Хара түөкүнү… Оҕом сирэйин быһа охсубут манньатыгар, аны арыгынан маанылыырыҥ хаалбыт дии?!

Дьаакыбылап кэргэнин иннигэр тиийэн тохтуу түһэр. Саҥата суох көрөн турбахтаан баран, туох буолбутун барытын сиһилии кэпсээн биэрэр. Огдооччуйа туох алдьархайа тахсаары гыммытын дьэ өйдүүр. Кини, төһө да кыыһыран силбиэтэннэр, онон алдьархай тахсаары турарын саба тутан тохтоппотун өйдөөн, саҥата суох аантан халбарыйан биэрэр.