Читать книгу Төлкө - - Страница 15

Төһө да Сыгынньах ойуун, көрүүлэнэн, Маайаны моҥнубут маһын кытта өрүс уутугар барбыт диэбитин иһин, төһө да оччотооҕу кэмҥэ аньыы-абааһы итэҕэлэ куттаабыт дьоно: «Маайа үөрүн көрдүбүт», – диэбиттэрин иһин, төһө да үс аатырар ойуун кэлэн «үөрү» илэ-бодо курдук тутан үтэйбиттэрин иһин, Маайа сүттэҕин түүн туох буолбутун ырыттахха маннык этэ.

– Сүөдэ-эр, мин эйигин билигин ханна да ыытыам суоҕа! – Маайа өр кэтэспит таптыыр доҕорун көрсүбүт үөрүүтүгэр туймаарар.

Сүөдэр, Маайаттан куотаары гыммыт курдук, чинэрис гынар.

– Кэбис… туох диэн эттэххиний? Мин суолум туспа, эн суолуҥ туспа… Мин ыал хамначчытабын, баайым да суох, уруум-хааным да суох киһибин… Өллөхпүнэ да мин эрэйдээҕи аһынар, аһыйар киһи суох…

Маайа, Сүөдэри ситэ саҥардыбакка эрэ: «Эйигин таптыыр, аһынар, аһыйар мин баарбын!» – диэбиттии ыбылы кууһар уонна туох да бокуойа суох ууруу-ууруу:

– Ханна да ыытыам суоҕа! – диэмэхтиир.

«Баайдар оҕолоро бары манныктар быһыылаах. Кинилэр тугу эппиттэрин сокуон оҥосто үөрэнэн хаалбыттар», – дии саныыр Сүөдэр уонна Маайа илиилэрин күүскэ төлө охсон кэбиһэр.

– Мин эн дьоҥҥор киириэм суоҕа!

Маайа, били бастаан көрөөт соһуйбутун, куттаммытын курдук, Сүөдэр сирэйин-хараҕын одуулаһар уонна аргыый аҕай көрдөһөрдүү этэр:

– Тоҕо?.. Дьонум эйигин олус көһүтэллэр ээ.

– Мин биир баай кулуба күлүү оҥостубутугар, атаҕастаабытыгар да сөп буолан сылдьабын, – диир Сүөдэр абарбыт-сатарбыт курдук уонна киэр хайыһар.

Маайа эмиэ сылаас бэйэлээхтик кууһан ылар:

– Кэл, олоруох!

Эмиэ урут олорбут дүлүҥнэригэр олороллор.

– Туох буолбутун миэхэ сиһилии кэпсээ эрэ, – диир Маайа уонна Сүөдэр кэпсээнин биир да саҥата суох олорон истэр.

Сүөдэр кэпсээн бүппүтүн кэннэ кыыс үөһэ тыынар, олорор дүлүҥнэрин аттыгар үүнэн турар сарбынньахтаах сэбирдэхтээх оту туура тардан ылар уонна:

– Итинник эрэ буолуо дии санаабат этим. Мин эйигин манна көрөөт: «Хаартылаан эстибит бэйэтэ дуу, баайын барытын уокка былдьаппыт муҥа дуу?» – дии санаабытым, онтум букатын атын эбит… Аан дойду үрдүгэр эҥин-эҥин да хара санаалаах дьоннор баар буолаллар эбит… Улуус кулубата ааттаах киһи мин ааппын алдьатаары санаммыта сүрүн, – диэн муҥатыйар.

Маайа хас саҥата Сүөдэр сүрэҕин сыппах быһаҕынан быһан мүлүктүүр курдук ыарытар. Итиннэ барытыгар кини бэйэтэ буруйдааҕын билинэн, барыах-кэлиэх сирин булбат.

Маайа Сүөдэри илиититтэн тутан олорон аа-дьуо саҥаран барар:

– Сүөдэр, миигин үчүгэйдик өйдөөн истэн олор. Билигин мин иннибэр үс суол баар… Олортон биирдэстэринэн бардахпына сатанар… – Маайа ити үс суолу бэйэтин өйүттэн булбатаҕа, кини бэрт өрдөөҕүтэ истибит остуоруйатыгар «сирэйиҥ хоту барыаҥ – өлүөҥ, уҥа диэки барыаҥ – ойох ылыаҥ, хаҥас диэки барыаҥ – эрэйи көрүөҥ» диэн этиллэрин өйдүү түспүтэ. – Биирдэһэ – саакка-суукка киирбиппиттэн ханна да куотуох сирэ суох буолан, хараҥа санааҕа хаптаран, бэйэҕэ тиийинэн өлөр суол баар…

Сүөдэр этин сааһа аһылла, тымныйа түһэр. Кини үс сыллааҕыта Дьаакыбылап ойоҕо Огдооччуйа эмээхсин ынахсытын Алааппыйа кыыһы ыаҕастаах үүтү тоҕо түспүтүн иһин ынах сааҕын күрдьэр күрдьэҕинэн кырбаабытын, ол кэнниттэн кыыс эрэйдээх хотон өһүөтүгэр ыйанан өлбүтүн саныы биэрэр. Алааппыйаны киниэхэ сүөрдэрбиттэрэ. Оо, онно кини куттанна да этэ! Ол кыыс эрэйдээх ыйанан турара көрүөххэ сүрэ бэрдэ. Маайа киниттэн, Сүөдэртэн, сылтаан, ол кыыс курдук ыйанан турара олус да ынырык буолсу.

– Мин ити суолунан барыам суоҕа, – диэн Маайа Сүөдэри уоскутар. – Иккис суол – ити эн кэпсээбит кэпсээҥҥин ийэлээх аҕабар, дьоммор кэпсээн, аатым алдьанан, киһи сирэйин таба көрбөт буолан олоруохтаахпын. Урут мин сөбүлээбэтэх уолаттарым, кинилэр дьонноро тиистэрин ыраастыыр, тылларын туустуур киһилэрэ буолан… ийэлээх аҕабар атах адаҕата, моонньуларын муомаҕа, эриэн ыт элэгэ, күөрт ыт күлүүтэ…

Сүөдэр итини истэн эмиэ сүрэҕэ ытырбахтаан ылар. Маннык бэйэлээх кэрэчээн кыыс дьолун, инники кэскилин кини быспыт. Маайа эрэйдэнэрэ, сордоноро барыта киниттэн тутаахтаах, киниттэн төрүөттээх. «Бу бэйэлээхпин эрэйдиир төрүөккэ мин манна кэлбит эбит буоллаҕым», – диэн кини манна кэлбитин, Маайаны көрсүбүтүн кэмсинэ саныы олордоҕуна Маайа этэр:

– Суох! Мин ити суолунан эмиэ барыам суоҕа.

Сүөдэр тугу да гыныан булбат. Кини Маайаны уоскутаары:

– Мин кэлбэтэҕим буоллар ордук буолуо эбит, – диир. Кини санаатыгар, кэлбэтэҕэ буоллар, Маайа, тугу да билиминэ, урут олорбутун курдук олоруо этэ. Маҥнай утаа көһүтэн көрөн баран умнан, атын киһини таптаан, эргэ тахсан, үчүгэйдик олоруоҕун кини бу кэлэн мэһэйдээбит.

– Туох диэн эттэххиний, эн кэлбитиҥ үчүгэй… Мин, тугу да билиминэ, эйигин көһүтэн да биэртим! Кэл, – диэн баран, Маайа аттыгар олорор Сүөдэри ыга кууһар. – Үһүс суолу иһит!

– Истэбин, – диир Сүөдэр аат эрэ харата, иһиллэр-иһиллибэттик.

– Сүөдэр, «таптаабыт тайахтааҕы батыһар, сөбүлээбит сүгэһэрдээҕи кытта барсар» дииллэр. Мин эйиэхэ баайгар ымсыыран тахсыбатаҕым – бэйэҕин таптаан тахсыбытым… Мин эйигин кытта барсабын! – диэн баран Маайа уолуйан туох да диэн булбакка, соһуйбут курдук көрөн олорор Сүөдэри уураан-сыллаан барар.

Сүөдэр үөрүөн да, хомойуон да билбэт. Кини санаата харааччы иирэн хаалар. Манна кэлэригэр Маайатын көрөр эрэ баҕалааҕа. Оттон билигин Маайа кинини кытта «барсабын» диир. Кэргэнин киллэрэр дьиэлээҕэ, аһатар астааҕа буоллар, кини төһө эрэ үөрэ истэр этэ Маайа ити тылын! Оттон билигин кини үөрэрин оннугар ордук санаарҕаабыт, куттаммыт курдук көрүтэлиир.

– Кэбис, Маайа, миигин кытта барсан туох эрэйин көрдөххүнүй?!

– Сүөдэр, хата, дьонум сүтүктээн көрдүү иликтэринэ бара охсуох! – диэбитинэн Маайа ойон турар уонна Сүөдэри олорор дүлүҥүттэн туруору тардар.

Сүөдэр улаханнык саарыыр. Кини бу баай ыал атаах кыыстара, ас суох буолан аччыктыыры, таҥас суох буолан саатары, тоҥору билбэт буолан, миигин кытта барсаары гынар буоллаҕа дии саныыр. Ол эрээри кини Маайаны олус таптыыр буолан, хайдах да «барсыма!» диэҕин тыла тахсыбат.

– Маайа, мин үлэлээн эрэ буллахпына аһыыр киһибин, – диир Сүөдэр, «Маайа үлэттэн куттанара буолуо» диэн, онон чаҕытаары.

– Мин эмиэ үлэлэһиэм, үлэттэн өлбүт киһи суох буолбат дуо?! – Маайа күлэ-күлэ хоруйдуур.

Маайа, бу тыллары төһө да ис сүрэҕиттэн эттэр, кини ыал хамначчытын ыарахан, эрэйдээх олоҕун билбэт. Хамначчыты ким баҕарар атаҕастыырын, кини киһини кытта тэҥэ суоҕун, баай, төһө да акаарытын иһин, ханнык баҕарар өйдөөх хамначчытын ыттыы үөҕэрин, сүөһүлүү үүрэрин Маайа билбэт. Сүөдэр ону билэр буолан, бу баай ыал кыыһын илдьэ барыаҕын дьулайар.

– Сүөдээр, чэ, бара охсуох! – диэбитинэн Маайа Сүөдэри ойуур иһин диэки соһор.

– Бэйи, тохтоо!.. Бу курдук барсаары гынаҕын дуо? – Маайа суос-соҕотох сиидэс ырбаахынан сылдьарын көрөн Сүөдэр ыйытар.

– Бу курдук буолумуна! Чэ, барыах!

Маайа чахчы барсаары турарын көрөн, Сүөдэр этэр:

– Киирэҥҥин дьоҥҥун кытта бырастыылаһан тахсыаххын…

Маайа, ону истээт, курус гына түһэр, дьиэтин диэки көрбөхтүүр.

– Сүөдээр, мин дьиэбэр киирдэхпинэ, эйигин кытта барсарым биллибэт ээ, – диир аргыый.

– Тоҕо?.. Түүн салгын тымныы ээ, саатар ичигэс соҕустук таҥнан тахсыа этиҥ буоллаҕа дии, – диир Сүөдэр.

– Дьиэбэр киирдэхпинэ, ийэбиттэн-аҕабыттан арахсыахпын баҕарыам суоҕа… Оччоҕо… Суох, барыах, киирбэппин! – диэн Маайа быһа-бааччы этэн кэбиһэр.

– Барыах! – диэбитин Сүөдэр кулгааҕа эрэ истэн хаалар.

«Маайа-а-а!» – диэн кыргыттар хаһыытаһар, ыҥырар саҥалара ойуур саҕатыттан киэһээҥҥи тымныы салгыҥҥа дуораһыйан иһиллэр.

Бу хаһыыттан куттаммыт курдук күрээн, Маайалаах Сүөдэр ойуур иһин диэки тиэтэйэ-саарайа бараллар. Кинилэр Сүөдэр манна миинэн кэлбит атын – Дьаакыбылап кулуба быраабатыгар сылдьар атын – дулҕалаах маарга өртөөн аһата ыыппыт сиригэр тиийэллэр. Ойуур саҕатыгар, сыгынах анныгар бырахпыт ыҥыырын аттыгар кэлэн тохтууллар. Маайаны ыҥыран кыргыттар хаһыытаһаллара «ньуу-ньаа» курдук эрэ иһиллэр буолар.

– Аккын ыҥыырдаа, бара охсуох! – диэн Маайа кэргэнин тиэтэтэр.

Сүөдэр, атын сиэтэн аҕалан, ыҥыырдаан хачыгыраһар. Маайа, түүҥҥү сииктээх тымныы салгынтан тоҥон, титирэстии турар. Маайа ыҥыыр сыппыт сирин аттыгар тымтай турарын көрөр.

– Бу тымтайга туохтааххыный?

– Аҕыйах үөлүллүбүт собону ыалтан ылбытым… Киһи сиэбэт буолла ини, – диэн кэбиһэр Сүөдэр, атын холунун тарда-тарда.

Маайа баран тымтайы өҥөйөн көрөр. Үөлүллүбүт собо минньигэс сыта бэлэһин кычыгылатар. Кини, аһыан олус баҕаран, биир собону ылбыта сахсырҕалааҕын көрөн киэр илгэр:

– Па! Мантан ураты аһыыр аспыт суох дуу?

Сүөдэр тугу да саҥарбат. Кини: «Миигин кытта барсаҥҥын бэрт элбэхтик аччыктыырыҥ буолуо эбээт», – диэри гынан баран туттунна. Сүөдэр, атын тэһиинин ыҥыырын хоҥсуоччутугар ыйаан баран:

– Мэ, мин соммун кэт, тоҥмуккун! – диир. Маайа кини сонун кэппитин кэннэ, оҕо курдук көтөҕөн ылан ыҥыырын кэннигэр мэҥэһиннэрэ олордор, бэйэтэ чэпчэки диэн бэйэлээхтик ыҥыырыгар хап гына олоро биэрэр. – Ханна барабыт?

– Ханна баҕарар илт… Истэҕин дуо, дьонум аах көрдүү сылдьаллар. Чэ, түргэнник бара охсуох! – диэн Маайа тиэтэтэр.