Читать книгу Төлкө - - Страница 16

Сүөдэр атын хаамтарар. Ат аҕыйах хонуктааҕыта манна кэлбит суолунан, ханнык эрэ ыллык устун, барар. Ханна да баран иһэллэрин бэйэтэ да билбэт буолан, Сүөдэр аты хайа да диэки салайбат. Ат Төгүрүк алаас хоту саҕатынан ыллык устун суолга киирэр. Бу суолунан Сүөдэр Намтан кэлбитэ. Алаас арҕаа өттүгэр Маайа дьонун дьиэлэрэ көстөр.

– Төрөөбүт алааспын кэриэс көрөн ааһыахпын, аккын бытааннык хаамтар, – диир Маайа.

– Дьонуҥ көрүөхтэрэ, – диэн Сүөдэр, «Маайабын былдьатыам» диэн куттаммыт курдук, сибигинэйэр.

– Көрбүттэрин да иһин, кими кытта барда диэн сэрэйдэхтэрэй? Сэрэйиэхтэрэ суоҕа, – диэн баран Маайа үөһэ тыынар. Түүн үөһэ ааспыт быһыылаах, халлаан хотугулуу-илин иитэ сырдыахха айылаах саһаран барар. Алаас саҕатынааҕы хойуу талах иһигэр араҕас түөстээх талах чыычааҕа ыллаан чыыбыгырыыр.

Ат, тыбыыра-тыбыыра, бытааннык хааман иһэр. Маайа хараҕын дьонун аах дьиэлэриттэн араарбат.

– Сүөдээр, аккын тохтот эрэ. Дьоммун кытта бырастыыласпатым, саатар төрөөбүт алааһым барахсаны кытта, түһэн, хонуутунан хааман, бырастыылаһыым.

Сүөдэр атын тохтотор. Суол үүт бүтэйи кыйа барар. Уоллаах кыыс суол кытыытынан, күөх отунан, сэргэстэһэ хаамсаллар. От сэбирдэҕэр дьэп-дьэҥкир сиик таммахтара, мөһүүрэ симэх курдук, килэбэчийэн көстөллөр. Салгын хамсаабат уу чуумпута. Төгүрүк алаас күөлүн уута харааран көстөр. Чыркымай кус от саҕатынан устара үрүҥ көмүс суол буолан дыргыйар. Маайа дьонун түптэлэрин буруота алаас күөх оттоох хонуутун арҕаа саҕатын солко лиэнтэнэн саба халыйбыт.

Маайа, хааман иһэн, алтан өҥнөөх сибэккини туура тардан ылар. Сибэкки ортотугар, харах уутун курдук, сиик таммаҕа кылайар. Маайа сибэккини сыллаары муннугар даҕайбыта тымныынан, инчэҕэйинэн таарыйар.

– Алааһым барахсан, бырастыы! Эн күөх хонуугар аны оонньуурум-көрүлүүрүм биллибэт, – диэн Маайа ботугуруур, хараҕын уутун сотто-сотто.

Суол, Төгүрүк алаас илин баһыгар кыра соҕус өндөл үрдүгэр тахсан, ойууру иһинэн илиҥҥилэтэ-хоту лүүчүттэр сирдэрин диэки барар. Ол сыыры уоллаах кыыс сатыы дабайаллар. Аллара, алаас хонуутун буодьулуу үүммүт хойуу талах иһигэр, өтөн киһи ытаан эрэрин курдук өҕүргүүр. Халлаан лаппа сырдаан барар. Чыычаахтар ырыалара-тойуктара хойдор. Ыраах, куруҥ тыа иһигэр, кэҕэлэр этэн чоргуһаллар.

Маайа суол аттыгар сытар дүлүҥҥэ олорор. Кини мантан антах букатын сылдьа илик. «Оо, бу суол, миигин ханна эрэ тиэрдэҕин?» – дии санаан Маайа суолу батыһа көрөр. Сүөдэр Маайа аттыгар атын тэһииниттэн тутан турар.

«Бу аата төрөөбүт дьоммуттан, дойдубуттан арахсан баран истэҕим», – Маайа сүрэҕэ ытырбахтаан ылар.

Сүөдэр көһүтэн, чыычаах ырыатын, кэҕэ этэрин истэн турбахтыыр, онтон тоҥон, дьагдьайан барар, эргэ сиидэс ырбаахыта этин сөрүүнүнэн хаарыйтыыр.

– Маайа, хайа, барбаппыт дуо?

Маайа саҥата суох турар. Ат аттыгар кэлэр. Сүөдэр кинини көтөҕөн ылан ыҥыырыгар олордор.

– Мин сатыы хаамыым, – диэн баран уол инники киирэр. Тоҥмутун аһараары, киэҥ-киэҥник хардыылаан, түргэнник хаамар. Ат, тыбыыра-тыбыыра, Сүөдэри батыһан, эмиэ түргэнник хааман дьигиһитэн иһэр.

Маайа, саҥата суох ыҥыырга олорон иһэн, ата тыбыырарын: «Айыыһыт оҕото дойдубуттан, дьоммуттан күрээн барарбыттан санааргыырбын билэн тыбыырар буолаахтаатаҕа», – диэн быһаарар. Кырдьык, кини бэрт улаханнык санааргыы иһэр. «Аны ийэбин көрөбүн дуу, суох дуу?» – диэн санаа кини өйүттэн арахпат. Ол эрээри таптыыр киһититтэн, Сүөдэртэн, хаалыан, арахсыан эмиэ да баҕарбат. Оттон: «Туттар үбэ, таҥнар таҥаһа, аһыыр аһа суох буолан муҥнаныам», – диэн санаа Маайаны билигин да таарыйбат. Кини баай дьонугар олорон харчы, таҥас, ас хантан кэлэрин, хайдах көстөрүн букатын билбэтэ. Билигин да олорунан эрэ тутахсыйыам дии санаабат. Ол оннугар «ханна тиийэбит, хайдах дьону кытта көрсөбүт?» диэн санаа кинини дьулатар.

Сүөдэр буоллаҕына, ат иннигэр киирэн, Маайаны батыһыннаран иһэн, саныыр эрэ санаата, куттанар эрэ куттаныыта: хантан харчыланан, тугу таҥнан, аһаан олоруох бэйэбитий?

Суол, синньигэс ситии курдук, хара күөх лабаалаах харыйа мас былаастаах тиит ойуурдары быһан, ыарҕалаах, талахтаах от үрэхтэри батыһан, бадарааннаах, баҕа батаһа от бүрүйэ үүммүт маардарын туораан, кыараҕас, киэҥ алаастары кыйан, киһи уҥуохтаах тумуллары кэтэхтэринэн-анныларынан ааһыталаан, эргэ өтөхтөрү таарыйан, быстыбакка, бардар баран истэ.

Халлаан сырдыыр. Хара тыа иһэ, алаастар күөх хонуулара барыта чыычаахтар ырыаларынан туолар. Маайа маны урут хаһан да истибэт этэ. Бачча сааһыгар диэри, хаппахчытын иһигэр хаайтаран, кини кэрэни, үчүгэйи да билбэккэ олорбут эбит! Өр буолбат, халлаан тус илин иититтэн ыраас күн ойон тахсар.

Урут хаһан да Маайа күн тахсан эрэрин көрө илигэ. Оо, кэрэ да буолар эбит! Оттуун-мастыын бары хайдах эрэ үөрбүт-көппүт курдук көстөллөр. Киэҥ сыһыы дэхси хонуутун үрдүнэн күөрэгэйдэр, икки кынаттарын быластыы быраҕан баран, биир сиргэ дьырылыы-дьырылыы, кынаттарын илибирэтэ тураллара саҥа тахсыбыт күн уотугар үрүҥ көмүс курдук буолан кылапаччыйан көстөллөр.

Күн төһө үөһэ тахсар да, соччо сырдаан тыына сылыйан барар. Маайа бу сарсыарда төрөөбүт дойдутун айылҕата уһуктуутун сабыс-саҥа көрөн эрэр. Урут кини билэрэ, көрөрө эрэ диэн – дьиэтин тэлгэһэтэ, тэлгэһэтин тулата этэ. Ол, биллэн турар, киэҥ сиргэ холоотоххо, тиэрбэс эрэ саҕа буолаахтаатаҕа дии! Маайа дьиэтин тула үүнэр мастары-оттору барыларын көрөн-көрөн хал буолан хаалбыта. Оттон билигин ат хас хардыытын аайы саҥаттан-саҥа көстөн иһэр. Арыт кылбаа маҥан туостаах, солко күөх сэбирдэхтээх хатыҥ чараҥ кэлэр. Арыт кубархай хатырыктаах, сип-синньигэс тэтиҥ мастардаах сирдэри ааһыталыыллар. Маайа санаарҕабылын сарсыардааҥҥы айылҕа кэрэтэ үтүрүйэн кэбистэ. Кини сарсыардааҥҥы ыраас салгынынан дуоһуйа тыынна.

* * *

Суол, Маайа төрөөбүт Төгүрүк алааһыттан улам ыраатан, хотугулуу-илин түһэн барда. Сотору-сотору алаастара аҕыйаан, эмпэркэй сыырдаах, ууларын ортотуттан хатырыктара-лабаалара суйдаммыт, былыр үйэҕэ өлбүт күтүр улахан кыыллар бүлтэс уҥуохтара быган туралларын курдук, кубарыспыт мастардаах тыымпылар, дүөдэлэр кэлитэлээтилэр.

Салгын сылыйан, бырдах үөрэ сииктээх маардар отторун, дулҕаларын быыһыттан көтөн тахсан ат самыытыгар, Маайа, Сүөдэр үрдүлэригэр хара тордох буола мусталлар. Сүөдэр суол ойоҕоһуттан хатыҥ лабааларын тоһутан дэйбиир оҥорор. Ат эрэйдээх тулуйумуна, кутуругунан дэйбиирдэнэрин ааһан, тохтоон атаҕынан өрөҕөтүн тэбиэлии сатыыр. Күн үөһэ ойуута Маайалаах Сүөдэр бэйэлэрэ да бырдахтан ыксыыллар.

Сотору суолларын аттыгар эргэ туруорбах өтөх көстөр. Сынньана түһэн ааһаары Сүөдэр ол өтөххө туоруур. Ыраас, тыаллаах сиргэ бырдах аҕыйыыр.

– Маайа, манна тохтоон, сынньанан ааспаппыт дуо? – Сүөдэр кэргэниттэн ыйытар.

– Ыал чугаһынан суох дуо? – диэн Маайа хардары ыйытар. Кини ыалга тиийэн, оронноох, таҥастаах сиргэ утуйан, сынньанан ааһар баҕалаах.

– Ыал мантан ыраах, – диэн баран Сүөдэр Маайаны ыҥыырыттан түһэрэр. Атын сыбыдахтыыр. Аччыктаабыт ат өтөх аттыгар үүнэр кутуйах кутуруга оту кимирийэн-хамырыйан аһаан барар.

Сүөдэр күн уотуттан хахханы булаары өтөх иһигэр киирэр. Былыргы үйэтинээҕи өтөх эркиннэрэ эмэҕирэн, саккааҕыран, сандааран турар. Оһох оннун туһунан уот кытарда сиэбит буора өрөһөлөнө сытар. Сайыҥҥы куйаастан, күлүмэнтэн сылгы, ынах сүөһү манна сөрүүкүү киирэр, мунньустар эбит – өтөх иһигэр эргэ кии толору. Өтөх иһигэр, син биир таһырдьа курдук, кумаардар дыыгынаһа көтөллөр. «Түптэлэннэххэ үчүгэй буолсу», – дии санаан, Сүөдэр хататынан уот саҕан, кураанах киини мунньан түптэлиир.

Маайа кыа оту үргэнэн киллэрэн өтөх күлүк эркинин кыйа тэлгэтэр, ол үрдүгэр Сүөдэр кулун тириитэ сонун быраҕар:

– Абыта-ай! Дэлби бустум, – дии-дии сүүһүн көлөһүнүн соттор.

Сүөдэр буруолуу сылдьар уоттаах киини тутан тахсан атын аттыгар эмиэ түптэ уурар. Түптэ аһыы буруота муннун кычыгылатарыттан тарылаччы тыбыыра-тыбыыра, ат сүмэһиннээх күөх оту сиэн, тииһин тыаһа курдурҕас.

Өтөх иһигэр Сүөдэр атын ыҥыырын, сөрүөтүн көтөҕөн киллэрэр. Маайа ону көрөн этэр:

– Сүөдэ-эр, манна аҕалан тэлгэт… Сылайбытыҥ буолуо, сытан сынньана түс.

Сүөдэр, кырдьык сылайбыт этэ: бөөлүүн түүн ортотун саҕаттан ыла кини балачча ыраах сири хаамта. Сөрүөнү тэлгээн, кычымы сыттанан орон оҥостоллор. Сүөдэр кулун сонун саптан, кэргэннии дьон быһыытынан, хоонньоһон сыталлар.

– Сүөдэр, бу биһиги ханна баран иһэбитий? – диэн Маайа ыйытар.

Кырдьыга, ону Сүөдэр бэйэтэ да билбэт. Кини Дьаакыбылап кулуба сириттэн, дьиэтиттэн ураты сири, дьиэни билбэт даҕаны.

– Намҥа тиийэрбит буолуо, – диир Сүөдэр бэрт симик баҕайытык. Хантан кини саҥата көхсүн иһиттэн тахсыа баарай, Намҥа да тиийэн Дьаакыбылаптаахха эрэ киириэхтэрэ. «Оо, кини обургу аппын илдьэ бара сылдьыбыккын диэн төһө эрэ бардьыгыныыр, үөхсэр», – диэн уол иһигэр куттана саныы сытар.

– Сүөдээр, эн биһикки, саатар, маннык өтөхтөөхпүт буоллар, оһоҕун симэн, киинэн, буорунан хайаҕастарын сыбаан, буруо таһааран, ыал буолан олоруо этибит, – диэн баран Маайа Сүөдэри сып-сылаастык кууһар.

Сүөдэр тугу да саҥарбат. Кини санаата Дьаакыбылап кулубалаахтан арахпат. «Кинилэр обургулар Маайаны хайдах эрэ күлүү гына, үөҕэ-ыыстыы көрсөллөр. Ханна барбыт киһи кинилэр харахтарыттан, тылларыттан куотуох бэйэтэ булуой?» – дии саныыр.

– Сүөдээр, тоҕо саҥарбаккыный?

– Үчүгэй буолуо этэ… Ону, суох кыһалҕата баар эбээт, – диэн баран Сүөдэр үөһэ тыынан кэбиһэр.

– Бэйи эрэ, оттон эн дьонуҥ дьиэлэрэ, өтөхтөрө ханна барбытай? – диэн Маайа ыйытар.

– Мин да дьонум дьиэлэрэ диэн, сураҕа, биир балаҕан баарын Дьаакыбылап кулуба көһөрөн киллэрэн сайыҥҥы дьиэ оҥостон олорор, онтон атын туох да суоҕа үһү.

Маайа саҥата суох сыппахтыыр уонна Сүөдэр диэки үөрбүт курдук көрүтэлиир, мэктиэтигэр олоро түһэр:

– Сүөдээр, биһиги кинилэргэ, Дьаакыбылаптаахха, тиийиэх… «Дьиэбитин аҕалыҥ, биһиги бэйэбит ыал буолабыт», – диэх.

– Биэрбэт тойон буолуо эбээт.

Кинилэр ити курдук кэпсэтэ сытан, түүн утуйбатах дьон, ууларыгар таттаран, түргэн баҕайытык утуйан хаалаллар.

Уһуктубуттара – күн хайа сахха арҕаалаабыт. Өтөх таһыгар аһыҥалар атахтарын хатыытынан кынаттарын аалан сырдырҕаталлар. Аттарын тииһин тыаһа иһиллибэт, быһыыта, тото аһаан баран сыттаҕа. Сүөдэрдээх Маайа улаханнык аччыктаабыттар.

Сүөдэр, киһини билэр буолуоҕуттан үгүстүк аччыктаабыт буолан, тугу да саҥарбат. Оттон Маайа урут хаһан да аччыктаан көрө илигэ, аһыан эрэ баҕардар: «Аста аҕалыҥ, аһыахпын баҕардым!» – диирэ. Сонно тута таптыыр аһа барыта баар буолара. Кини ол үгэһинэн:

– Сүөдээр, аһыахпын баҕардым! – диир.

– Мин да аччыктаатым буолан баран, манна аһы хантан булуоххунуй?.. Ас суох! – диэн кэбиһэр.

Бу этэ Маайа төрүөҕүттэн ыла аан маҥнай улаханнык аһыан баҕарбыта уонна ас булан аһаабатаҕа диэн.

Сүөдэр турар. Маайа, аччык буолан, туруон да баҕарбат. «Ийэм сыҥалыы сатыыра да, аһаабат этим… Оо, ол астар билигин да баар буолбаттар ээ», – дии саныы сытар кини.

– Маайа, тур… Аппытын ыҥыырдаан барыах, – диир Сүөдэр уонна сөрүөтүн, кычымын ылан тахсар.

Маайа, аччыктаан, мэктиэтигэр халлаан түгэҕэ көстүбэт күөх байҕал курдук мэндээрэн турарын, тула өттүлэригэр араас өҥнөөх сибэккилэр баалларын, лыах көтө сылдьарын барытын өйдөөн көрбөт.

Сүөдэр атын ыҥыырдаан бүтэн кэлэр:

– Соммун аҕал, ыҥыыр кэннигэр ууруум, мэҥэстиэхпит.

Аччыктаабытыттан хатан хаалбыт бэлэһигэр силин ыйыста-ыйыста, Маайа ыйытар:

– Ыал мантан төһө ырааҕый?.. Онно тиийэн, саатар, чэй иһиэ этибит.

– Мантан икки көс кэриҥнээх сиргэ биир дьадаҥы ыал олорор, – диир Сүөдэр уонна, Маайаны мэҥэһиннэрэн, сыыдам соҕустук атын хаамтаран барар.

Кинилэр иннилэригэр суол эмиэ, быстыбат ситим буолан, уулаах маардары кыйа, бадарааннаах от үрэхтэри туораан, бүттэр бүппэккэ баран иһэр. Сорох ардыгар суолларын аттыттан кустар көтөн сирдьигинэһэн тахсаллар. Улахан күөллэри аттынан ааһан иһэн көрдөхтөрүнэ, сарбынньахтаах хаар тыалга өрө-таҥнары ытылларын курдук, тыыраахылар туртаҥнаһаллар.

Сотору күн киэһэрэн, халлаан илиҥҥи иитэ көҕөрө боруоран барар. Ханна эрэ аҥыр оҕустуу айаатаан бөөҕүнүүр, ол ортотугар үөһэттэн туох эрэ сүр баҕайытык күһүгүрээн түһэр. Маайа онтон барытыттан куттана иһэр, Сүөдэри кэнниттэн ыбылы кууһар уонна хараҕын кырыытынан халлаан диэки көрө-көрө:

– Сүөдээр, ити тугуй? – диэн ыйытар.

– Э-э, үгүрүө баҕайы күһүгүрүүр.

– Тоҕо ити курдук күһүгүрүүрүй?

– Ээ, ити туһунан эҥини барытын кэпсииллэр.

– Туох дииллэрий? Кэпсээ эрэ.

– Үгүрүө ити курдук күһүгүрүүрүн туһунан бу курдук кэпсииллэр: «Таҥара бэрт былыр, хамсыыр харамайы айарын саҕана, ханнык көтөр төһө сымыыттаах буоларын барытын быһаарбыт. Онно үгүрүөнү көтөрдөртөн эрэ барыларыттан аҕыйахтык, түөртэ эрэ, сымыыттыыр гына айбыт. Оттон оннооҕор чыркымай куһу тоҕуста сымыыттыыр гына оҥорбут. Үгүрүө сымыытын ахсаанын мыынан турбут. Таҥара, кини көрдөһүүтүн истиминэ эрэ, ырайыгар көтөн хаалбыт. Үгүрүө таҥараны эккирэтэн үөһэ тахсыбыт да – хантан кыайан ситиэй! – куоттаран кэбиспит уонна хаһыытаабыт:

– Сымыыппын эппэт буоллаххына, халлаантан сиргэ дэлби түһэн өлүөм!

Үгүрүө онтон ыла күн бүгүнүгэр диэри таҥараны куттуу сатыыр да, хата таҥарата кини көрдөһүүтүн истиэх эрэ быһыыта суох», – диэн Сүөдэр бэрт өрдөөҕүтэ Сөдүөччүйэ эмээхсин сэһэнин истибитин кэпсиир.

Маайа утаакы буолаат, туохтан эрэ санаарҕаабыт курдук, саҥата суох испэхтээн баран эттэ:

– Ама, таҥара оннук аһынар сүрэҕэ суоҕа буолуо дуо? Эрэйдээххэ сымыытын эбэн да биэриэ эбит.

Борук-сорук буолуута айан дьоно лүүчүттэр сирдэрин биир киэҥ күөлүн халдьаайытыгар олорор балыксыт Кыдама оҕонньорго тиийэллэр.

Бу ыал киэһэ аһылыктарын аһыы иликтэр эбит. Улахан дьэс алтан солуурга бөдөҥ соҕус соболору буһарбыттар. Оһоҕу тула, соболоро буһарын кэтэһэн, бэрт элбэх кыра оҕолор баттахтара күкээрэн тураллар. Оҕолортон улаханнара – уончалаах кыыс эрэ тырыттыбыт даба ырбаахылаах, киниттэн кыралар бары ийэттэн төрөөбүтүнэн сылдьаллар.

Кыдама баайдар мастарын кэрдэн бакыгыр атахтаммыта, отторун оттоон уһун илиилэммитэ. Дэлэҕэ, киниэхэ «Кыдама» диэн хос аат иҥиэ дуо? Баайдарга төһөлөөх элбэх оту кэбиспитэ буолуой? Кинилэр нэһилиэктэрин кинээһэ Ньоҕоро баай Киэҥ эбэҕэ баара-суоҕа аҕыс эрэ сиргэ от кэбистэрэр. Биирдии кэбиһииттэн сүүстэн тахсалыы сыарҕа от тахсар. Ол оттору кэбиһэллэригэр үрдүгэр алта киһи уонна түөрт ат тэпсэр. Онно кини биир бастыҥ кыдамаһыт.

Кыдама оҕонньор сыл устатыгар бу сааскы аҕыйах хонукка эрэ дьиэтигэр олорор, ыам балыгын бултаан дьонун тото аһатар, бэйэтэ сынньанар. Дьэ ол кэннэ маҥнайгы хотуур түһүөҕүттэн күһүн Бокуруоп таҥара кэлиэр диэри от үлэтигэр баайдарга сылдьар.

Дьиэлээх дьахтар, ыалдьыттарын диэки килип-халып көрүтэлии-көрүтэлии, собону хоторор. Буспут собо минньигэс сыта аччык дьон муннуларыгар дьар гына түһэр, иҥсэлэрин көбүтэр.

«Баай ыал – тобоҕунан, дьадаҥы ыал – баарынан-суоҕунан аһатар» диэн саха өһүн хоһооно баар, ол курдук, бу ыалдьыт оҕолор, балык сиэх буоллаххытына, остуолга кэлиҥ», – диэн дьиэлээх дьахтар ыҥырар.

Сүөдэрдээх Маайа, саҥата суох остуолга кэлэн, собо сиэн бараллар. Соболоро сиэтэхтэрин аайы улам минньийэн иһэр. Маайа хаһан да маннык минньигэс эттээх балыгы сиэбитин өйдөөбөт. Соҕотох биир хонук иһигэр бары-барыта уларыйар да буолар эбит! Дьонун аахха олордоҕуна, аһыыр аһа барыта амтана суох сымсах буолара. Билигин ас амтана минньийбит даҕаны!

Собо сиэн, миин иһэн тотон эрдэхтэринэ, дьиэлээх дьахтар, ыалдьыттарын диэки эмиэ килип-халып көрүтэлээн баран, ыйытар:

– Эдэр оҕолор, хоноҕут дуу, ааһар дьонноргут дуу?

Сүөдэрдээх Маайа, күнүс утуйбут буоланнар, билигин утуйуохтарын букатын баҕарбат этилэр. Ол эрээри Сүөдэр Маайаны сылайбыта буолуо дии санаан:

– Хонон да ааспыт киһи… – диэн эрдэҕинэ, Маайа быһа түһэр:

– Суох, биһиги тиэтэйэбит, барыахпыт!

Кыдама, ыалдьыттарын көрө-көрө, таайа сатыыр: «Бу аргыстар дуу, уруулуулар дуу?» – диэн. Кини аргыстар диэҕин дьоно хайдах эрэ чугастыы курдук тутталлар, оттон уруулуулар диэҕин кыыс олус ыраас, олус нарын, уол буоллаҕына – хамначчыт курдук көрүҥнээх. «Хайдах бу икки аҥыы иитиилээх дьон биир аты мэҥэстэн истэхтэрэй?» – диэн оҕонньор мунаарар.

Аһаан бүппүттэрин кэннэ Кыдама оҕонньор этэр:

– Хонон ааһар буоллаххытына, утуйан турар орон баар, таҥас эрэ суох.

Сүөдэрдээх: «Хонон ааһабыт дуу?» – диэн саараан олороллорун көрөн, дьиэлээх дьахтар Маайаттан быһа-бааччы ыйытар:

– Бу… эһиги, кэргэннии буолаҕыт дуу? Биитэр бу эн сирдьит киһиҥ дуу?

Маайа туох да диэн булбат. «Кэргэннии буолбатахпыт» диэҕин Сүөдэр өһүргэнииһик, «кэргэнниибит» диэҕин бу ыал хайдах эрэ уорбалаабыт курдук көрөллөр.

– «Айан киһитэ аргыстааҕын, суол киһитэ доҕордооҕун таптыыр» диэн өс хоһооно баар буолбат дуо? Биһиги ол курдук истэхпит дии, – диир Маайа быһаарыыта суохтук. – Чэ, Сүөдэр, барыах!

Сүөдэр саҥата-иҥэтэ суох атын ыҥыырдыы тахсар. Дьиэлээхтэр мунан хаалан олороллор.

– Ким айаҥҥа сылдьыбыт буолан, ону истибитэ баарай, – дии-дии дьиэлээх дьахтар собо сиэбит иһиттэрин кыл күлбүһэҕинэн сууйан барар. Кини Маайа быһаарыыта суох этиитин астыммата, итэҕэйбэтэ.

* * *

Кыдамалаахтан тахсан, аттарын мэҥэстэн, эмиэ уһун суолу батыһан бараллар. Суоллара бу ыал олорор алаастарын халдьаайы өттүнэн, киһи уҥуохтаах тумулу аннынан ааһар. Маайа киһи уҥуоҕун ааһан баран этэр:

– Сүөдэ-эр, эн киһи уҥуоҕуттан куттаммаккын дуо?

– Соҕотох буоллахпына, хайдах эрэ дьиксинэ санааччыбын.

– Соҕотоҕун сылдьан абааһыны көрбөккүн дуо?

– Билиҥҥитэ көрө иликпин.

– Абааһыны көрбүт дьон кэпсээннэрин истэриҥ дуо?

– Арай Сөдүөччүйэ эмээхсин кэпсиирин истэрим, – диир Сүөдэр уонна атын тэһиинин хамсатан, түргэтэтэн биэрэр.

Сөдүөччүйэ эмээхсин аатын Маайа аан бастаан иһиттэ. «Сүөдэр туох эмээхсинин кэпсиирий?» – диэн дьиктиргээн:

– Ити «Сөдүөччүйэ эмээхсин» диэн ханна баар эмээхсини ааттыыгыный?

– Сөдүөччүйэ эмээхсин дуо?.. Икки хараҕа суох, биһиги Дьаакыбылап кулубабыт хамначчыта… Эдэр эрдэҕиттэн кинилэргэ олорон кырыйда, икки хараҕынан көрбөт буолбута…

– Икки хараҕа суох эмээхсин… Эрэйдээхтэн тугу туһанаары ол ыал олордоллоруй?.. Тугу эмэни да буоллар туһалыыр дуу?

– Мин кыра эрдэхпинэ өйдүүбүн, ол эмээхсин харахтааҕа. Хойут хараҕа суох буолбута… Сөдүөччүйэ эмээхсин эрэйдээҕи мин ийэм кэриэтэ саныыбын… Кини миигин, тулаайах уолу, көрөн-харайан, көмүскэһэн киһи оҥорбута… Билигин да Дьаакыбылап кулуба суоратын-хааһытын босхо сиэбэт, күннэтэ аайы ынахтарын быатын, аттарын көнтөстөрүн хатан сордонор.

– Сүөдээр, ол эмээхсин бэйэтэ төрөппүт оҕото, кэргэнэ суоҕа дуо?

– Мин билиэхпиттэн ыла соҕотох: кэргэнэ да, оҕото да суох.

– Эрэйдээх, кими да таптаахтаабатах бэйэтэ буоллаҕа дии, – Маайа үөһэ тыынар.

– Былыр, эдэр кыыс сылдьан, Дьаакыбылап кулуба аҕатын хамначчытын, биир эдэр киһини, сөбүлүү көрбүтэ үһү. Ол киһи тойонун аах субан сүөһүлэрин өрүс арыытыгар киллэртии сылдьан ууга түһэн өлбүт. Онтон ыла аҥаардас кырдьаахтаабыт… Эн даҕаны Сөдүөччүйэ эмээхсин эрэйдээҕи сөбүлүөҥ, таптыаҥ.

– Сүөдэр, ол эмээхсин тугу кэпсиирэй?.. Чэ, кэпсээ.

Сүөдэр ол-бу диэки көрүтэлиир. Саха сирин сайыҥҥы түүнэ бүтэн эрэр. Киэҥ сир хайдах эрэ сырдаабыт курдук буолбут. Оттон ойуур иһэ билигин да боруҥуй турар. Халлаан илиҥҥи иитэ саһаран көстөр.

Суоллара киэҥ Ньидьили эбэ хотугулуу-илин эҥээринэн ааһар. Улахан күөл көтөрө-сүүрэрэ элбэҕэ сүрдээх. Күөл маһын саҕатыгар баар ууттан атыырдаах тыһы көҕөннөр көтөн куһугураһан тахсаллар.

Көҕөннөр көппүт сирдэрин ааһалларын аҕай кытта, суолларын аттыгар самнайбыт балаҕан көстө түһэр.

– Бу үүтээҥҥэ киирэн сынньанан ааспаппыт дуо? – Сүөдэр Маайаттан ыйытар.

– Кэбис, абааһылааҕа буолуо, – диир Маайа куттаммыт куолаһынан.

– Куттаныма, манна балыксыт олорор. Хата, киирэн балыкта сиэн ааһыах, – Сүөдэр атыттан түһэн иһэн Маайаны ыҥырар.

Маайа, атыттан түһэр да, үүтээн аттыгар чугаһаабат. Сүөдэр атын тэһиинин туттаран баран бэйэтэ үүтээн иһигэр дьылыс гынан хаалар. Сотору аан аһыллар. Сүөдэр аанынан быһаҕаһыгар диэри быган туран ыҥырар:

– Маайа, аккын маска баай уонна киир!

Маайа, атын баайан баран, үүтээн иһигэр киирбитэ, үөлүллүбүт балык минньигэс сыта муннугар саба охсор.

Сүөдэр үүтээн оһоҕор мас ууран, уот оттор. Дьиэ иһигэр ким да суох. Биир муннукка тэллэх сытар. Балыксыт бултуу барбыт быһыылаах.

– Маайа, мин үнүрүүн манан ааһан иһэн тымтайга собо ылан ааспытым ээ, – диэн кэпсии-кэпсии Сүөдэр, үтэһэлээх собону ылан, уҥуохтуун «кучур-хачыр» ыстаан барар.

Маайа, дьиэлээх киһи суоҕуна аһын аһыыр сатаммата буолуо дии санаан, аһаабакка олорор. Сүөдэр, ону көрөн, мичээрдии-мичээрдии этэр:

– Тоҕо аһаабаккыный? Аһаа.

– Ыйытыыта суох аһыырбыт сөп буолуо дуо?

– Манна бэрт үчүгэй оҕонньор бултуур. Кини сааскы быйаҥы кимтэн да харыһыйбат. Хата тото аһаа.

Маайа минньигэс эттээх эмис собону үөрэ-көтө тото сиир. Бу кэмҥэ киниттэн ордук дьоллоох кыыс аан дойду үрдүгэр суоҕун курдук. Кини урут хаһан да аһаабатах минньигэс амтаннаах аһын аһыыр, таптыыр кэргэнин Сүөдэри кытта бииргэ сылдьар. Маайа санаатыгар мантан ордук дьол суох курдук.

– Сүөдээр, эн биһиккиттэн ордук, ама, ким дьоллооҕо буолуой?! – диэн баран Маайа Сүөдэрин кууһар уонна төбөтүн кини түөһүгэр уурар.