Читать книгу Төлкө - - Страница 21

Маайа, Дьаакыбылап кулубалаахтан тахсаат, долгуйбутун омунугар төбөтө, сибиниэһи куппут курдук, ыарыыр, халлаан харааран, күн хаан курдук кыһыл өҥнөнөн көстөр буолар. Олорор дьиэтигэр кэлэн, аанын арыычча аҕай аһар.

– Хайа, Маайа, тойоммут мин сордоох тириибин хастыыр ини? – Сүөдэр куттана-куттана ыйытар.

Маайа тугу да саҥарбат, аргыый хааман, оронугар кэлэр. Сүрэҕэ, айаҕынан тахсыах курдук, сүр күүскэ тибиргэччи тэбиэлиир. Мэйиитэ эргийэр… Кулгаахтарын тыаһа куп-куугунас.

– Оҕом Маайа киирээхтээтэ дуо?.. Тоойуом, хотунуҥ Огдооччуйа обургу кутаа уотунан көрүстэ ини? Кэпсээ, төһө кыымнана-төлөннөнө олороллоруй? – Сөдүөччүйэ эмээхсин ыйыталаһар.

Балаҕан иһигэр баар хамначчыт уолаттар, кыргыттар бары, Маайа тойонун аахха тахсан тугу кэпсэппитин истээри, көһүтэн өрөһөн-чөрөһөн тураллар.

Сүөдэр, Маайа арбы-сарбы буолбут дьүһүнүн көрөн, сүрэҕэ ытырбахтаан ылар. Кини, саҥата суох кэлэн, кэргэнин төбөтүн имэрийтэлиир.

Маайа хараҕын соттор.

– Хайа, туох дэһэллэрий? Мин сордооҕу өлөрөр-сүтэрэр санаалаах олороллор ини? – Сүөдэр ыйытар.

– Эн тускунан тугу да саҥарбатылар…

– Хайдах?.. Оччоҕо тоҕо миигин ыҥыттарбыттарай? – Сүөдэр улаханнык соһуйа түһэр.

– Ол туһунан миэхэ тугу да эппэтилэр, бадаҕа… Кинилэр тугу да саҥарбатахтара, – Маайа дьэ өйүн-төйүн булан сиһилии кэпсиир.

Сөдүөччүйэ эмээхсин, бэркэ сэргээн истэн олорон баран, үөрбүт куолаһынан этэр:

– Чахчыта оннук этэ… Оҕом Сүөдэр дьонун уонча ынахтарын, дьиэлэрин барытын кини, «Сүөдэри иитиэх» буолан, уоппустатан ылбыта.

Бу курдук кэпсэтэн эрдэхтэринэ, ааннара аһылла түһэр. Халлаан төһө да киэһэрдэр, аан аһыллыбытыгар дьиэ иһэ сырдыыр, онтон, ким эрэ ааны бүөлээн, эмиэ хараҥардар. Дьиэ иһигэр олорооччулар өйдөөн көрбүттэрэ: Дьаакыбылап кулуба бэркэ диэн үөрбүт-көппүт көрүҥнээх киирэн кэлэр. Тойонноро, дьиэ иһин кэрийэ көрөн баран, Сүөдэргэ супту хааман кэлэр. Сүөдэр: «Уолун охсубутум иһин кырбыы истэҕэ», – дии саныы олорор. Ол эрээри, сирэйиттэн көрдөххө, Дьаакыбылап киһини кырбыы иһэр дьүһүнэ суохха дылы.

Сөдүөччүйэ эмээхсин, аан аһыллыбытыгар дьон ах баран хаалбыттарын дьиктиргээн, ким киирбитин билээри, олорбохтуу түһэн баран, ыйытар:

– Оҕолоор, хайалара киирдэ?

Ким да саҥарбат. Уолаттар, охсуһуу буоллаҕына онно кыттыыны ылымаары, дьиэ иһиттэн ээр-сэмээр таһырдьа тахсан бараллар. Кыргыттар эмиэ биирдии-биирдии тахсаллар. Төрдүөйэх эрэ буолан хаалаллар.

– Оҕолоор, ким киирэ сырытта дуу, хайдах дуу? – Сөдүөччүйэ эмээхсин иккистээн ыйытар.

– Соххоор, мин киирдим, – диир Дьаакыбылап.

Сөдүөччүйэ эмээхсин тойонун саҥатын истибэтэҕэ бэрт өр буолла. Онон ким киирбитин билигин даҕаны билбэккэ олорор.

– Мин диэхтиигин да, кимҥин билбэккэ олоробун ээ, – диир эмээхсин, хайдах эрэ куттаммыт курдук, төбөтүн эргичиҥнэтэ-эргичиҥнэтэ.

– Ээ-э, өлөрүҥ чугаһаабыт, миигин билбэккин дуо, кулубабын эбээт! – Дьаакыбылап күлэн күрдьүгүнүүр.

Сөдүөччүйэ эмээхсин дьик гынар: «Билигин айдаан бөҕөнү тардара буолуо», – дии санаан, ах баран хаалар.

– Хайа, оҕом Сүөдэр, үлэҕин бүтэрэн кэллиҥ дуо? – диэн Дьаакыбылап кулуба бэрт намыын бэйэлээхтик ыйытар.

Маайалаах Сүөдэр, тойонноруттан итинниги эрэ көһүппэккэ олорор буолан, бэркэ дьиктиргииллэр, сирэй-сирэйдэрин көрсөн кэбиһэллэр.

– Бүтэрэн, – диир Сүөдэр, саараан олорбохтоон баран.

– Үчүгэй!.. Оҕом, Сүөдэр, киһи буолаҥҥын кэргэннэммитиҥ үөрүүтүгэр! – Дьаакыбылап ыстаанын сиэбиттэн биир иһит арыгыны таһааран остуолга туруорар. – Миигин мөҥө, саҥара киирдэҕэ буолуо дии санаатаххыт… Суох, ол акаары уол куһаҕан быһыытыгар охсуллубута – хата үөрэх буолуо…

«Эттэҕэ-саҥардаҕа тугун минньигэһэй?.. Туохха эрэ үөннүрэн кэлэн олорор быһыылаах… Кини киһи саҥарара-иҥэрэрэ тосту уларыйбыта түргэнин!» – дии саныы олорор Маайа. Оттон Сүөдэр туох да диэн булбат. Баҕар, Дьаакыбылап кырдьыгын этэрэ буолаарай? Ама да кини баайын иһин, кыраларын-хамначчыттарын атаҕастаабытын иһин, уола куһаҕаннык быһыыламмытын билбэт бэйэлээх буолуо дуо?!

– Оҕом, Сүөдэр, баҕар, атаҕастаммыт-баттаммыт курдук саныырыҥ буолуо да, оннооҕор төрөппүт аҕа-ийэ оҕолорун үөрэтэр, өйдөтөр куолулара… – диэн Дьаакыбылап кулуба ньамааттыы олордо. – Мин эйигин киһи буолаарай диэн үлэҕэ мускуйбутум… Дьон да билэринэн, суут-сокуон да ыйыытынан, билигин сокуоннай сааскын сиппитиҥ, кэргэннэнэн ыал буолбутуҥ кэннэ, дьонуҥ аах бокуонньуктартан туох хаалбытын барытын тутуоҥ, бэйэҥ ыал буолуоҥ!.. Оттон эн, Маайа, кэлэргин кытта киһилии көрсүбэтэхпитин баалаама. Били, былыр кэргэн кэпсэтэ кэллэхтэринэ, кийиит кыыһы үтүлүктэринэн быраҕаллара үһү диэн сэһэн баарын курдук, биһиги: «Туох-ханнык үлэһит кыыс кэлбит эбит?» – диэммит, кырдьык, ыарахан, баҕар, куһаҕан да үлэни үлэлэтэ сылдьыбыппыт буолуо… Ону бырастыы гынаргар көрдөһөбүн… Мин эн аҕаҥ бараллаата саастаах киһибин, тылбын ылыныа дии саныыбын.

Маайа, бэйэтэ эмиэ биир баай ыал кыыһа, аҕата дьону тылыгар киллэрээри гыннаҕына ити курдук кэпсэтэрин бэрт үгүстүк истэр буолара. Онон кини Дьаакыбылап тугу эрэ албыннаары тыла минньийбитин өтө сэрэйэр. Оттон Сүөдэр, урут тойонуттун итинник сиэрдээх, итинник киһилии тылы истибэтэх буолан, барытын бэркэ диэн кырдьыктанар.

– Чэ, тоойуом, эһиги ыал буолан эрэргит аатыгар… Оҕом, Сүөдэр, бүгүн биһиги быйылгы бурдукпут ыһыытын бүтэрбитиҥ үөрүүтүгэр, биирдии чааскыта амсайыаҕыҥ! – Дьаакыбылап арыгытын аһар.

Маайа истибэтэх курдук олорор. Сүөдэр, тойонун тылын итэҕэйэн, арыгы иһээри, долбуурдарыттан үс чааскыны аҕалан туруорар. Маайа кэргэнин улаханнык сэмэлээбит хараҕынан көрүтэлээн кэбиһэр.

Дьаакыбылап бытыылка түгэҕин ытыһынан охсон аһар. Арыгы, өр соҕус кыынньан эрэрдии кырылаан баран, ырааһынан дьэҥкэрэр. Оҕонньор аргыый аҕай ыстакааннарга кутуталаан бычалытар.

– Чэ, оҕолорум, кэлиҥ, олоруҥ. Туох-ханнык иннинэ, эһиги инники дьолгут иһин маны иһиэҕиҥ! – Дьаакыбылап ыстакааны өрө тутар.

Сүөдэр биир ыстакааннаах арыгыны Маайа диэки ылан уунар. Маайа саҥата суох баһын быһа илгистэр.

– Тоойуом, эһиги дьолгут иһин иһэбит, истэҕиҥ дии! – диэн Дьаакыбылап Маайаттан көрдөһөр.

Маайа ыстакааннаах арыгыны ылар уонна Сөдүөччүйэ эмээхсиҥҥэ аҕалан биэрэр. «Тугу аҕаллыҥ?» – диэбиттии эмээхсин маҥнай сытырҕаан көрөр уонна арыгытын билэн, иһэн кэбиһэр.

– Бу аска кимиэхэ баһыыбалыыбыный? – диэн кини ыйытар.

– Оҕолоргор, Сүөдэрдээххэ, соххор! – диэн Дьаакыбылап хобдьоорор. Ону Сөдүөччүйэ эмээхсин саҥата суох истэн эрэ кэбиһэр.

Сотору иһит арыгы тобоҕолонор. Дьаакыбылап уонна Сүөдэр биллэр буола холуочуйаллар.

– Чэ, оҕолорум, биһиэхэ барыаҕыҥ… Дьонноргутун-сэргэлэргитин кытта билсиһиэххит, – диэн Дьаакыбылап оҕонньор ыҥыртыыр.

Сүөдэр сип-сибилигин барсаары таҥнар. Маайа саҥата суох оһох аттыгар баран турар.

– Чэ, тоойуом, тахсыаҕыҥ! – дии-дии Дьаакыбылап Маайаҕа тиийэр.

– Суох, мин тахсыбаппын! – Маайа киэр хайыһар.

Дьаакыбылап кулуба, сирэйгэ сырбаттарбыт курдук, курус гына түһэр:

– Тоҕо тахсыбаккыный?

– Эһиэхэ тахсан, билсиһэр киһим суох, барыларын бэрт үчүгэйдик билитэлиибин… Хотунум Огдооччуйа ынах сааҕын тылбынан ыраастатыах буолан саанар, оттон эһиги уолгут Сүөдэркэ «хамначчыт эргин бырах, миэхэ кэл» диэн сордообута… Суох! Тахсыбаппын!

– Ээ, ити барыта ааспыт суол… Ол мин ойоҕум, ол акаары уол лахсыйбыттарын аахсыма!.. Мин бэйэм эһигини ыал оҥортуубун диибин буолбат дуо?! Чэйиҥ, хата, тахсан дьонноргутун кытта эйэлэһиҥ, иллэһиҥ, – диэн Дьаакыбылап көрдөһөр.

– Чэ, тахсыах, Маайа! – дии-дии Сүөдэр Маайаны тоҥоноҕуттан тардыалыыр.

– Тахсыһыма, албыныгар үктэтээри гынар, – Маайа кэргэнигэр Сүөдэргэ сибигинэйэн этэр.

Маайа тахсыбатын көрөн, Дьаакыбылап аан аттыттан төннөн уҥа ороҥҥо баран олорор.

– Чэ сөп, тахсыһыма даҕаны… Билигин Сүөдэр миигин кытта тахсан дьиэтин, малын тутан киириэ… Сүөдэри миигин кытта ыытар инигин?

Маайа: «Кырдьык да, Сүөдэр дьонун аах дьиэлэрин, малларын биэрээри гыннаҕа дуу?» – дии санаан, улаханнык саарыыр. Дьаакыбылап ону бэлиэтии көрөн:

– Чэ, Сүөдэр, тахсыах! – диэн баран, аан диэки барар уонна ааны тутааҕыттан тутан туран аргыый аҕай эргиллэр. – Сүөдээр, били быгыһын Бүлүүгэ бараргар оонньуу оҥостон биэриллибит «биэксэл» кумааҕыларыҥ ханнаный?

Сүөдэр өс киирбэх Маайа диэки көрөн баран:

– Маайа ылбыта, – диир.

– Сүөдээр, ол кумааҕылары ылан таҕыс, – диир Дьаакыбылап.

Сүөдэр, төһө да холуочугун иһин, тойоно тоҕо бу курдук сымнаан, тыла минньийэн киирбитин, арыгынан тоҕо күндүлээбитин дьэ өйдүүр. «Ити аата Маайа маарыын тахса сылдьан кинилэри куттаабыт эбит буоллаҕа, – дии саныыр. – Дьонум дьиэлэрин, сорох баар малларын кырдьык төннөрөр буоллахтарына, ол сымыйа кумааҕылары биэрэн да кэбиспэккэ?»

– Маайа, ол кумааҕылары аҕал эрэ, – Сүөдэр кэргэниттэн көрдөһөр. Маайа кини диэки уоттаммыт хараҕынан көрөн кэбиһэр:

– Дьиэҕин, дьонуҥ малын, сүөһүлэрин туттардахтарына биэриэхпит, билигин биһиги баайбыт эрэ диэн – ол сымыйанан оҥоһуллубут «биэксэл» кумааҕылара… Биэрбэппин!

Дьаакыбылап кулуба, уордайан, хатыылаах баҕайытык көрүтэлиир.

– Ол кумааҕылары биэрбэт буоллаххытына, мин эһиэхэ тугу да биэрбэппин!.. Сарсын үрээнньик тойон кэлэн ол кумааҕылары ылан биэриэ!

– Баһыыба, ити курдук саҥараргын көһүппүтүм өр буолла, – диир Маайа эҕэлээхтик.

– Оҕом сирэйин быһа охсубуккар хоруйдуу түһэриҥ буолуо! – диэн Дьаакыбылап Сүөдэри саанар.

Маайа, кини сирэйин супту көрөн туран, улаханнык абарбыт-сатарбыт куолаһынан этэр:

– Эһиги уолгут сирэйин Сүөдэр охсубатаҕа, мин кини сирэйин быһа охсубутум, мин хоруйдуом!.. Ол эрээри хоруйдуур да күн кэллэҕинэ, тоҕо сирэйин быһа оҕустарбытын эһиги да уолгут эппиэттиир ини!

Дьаакыбылап кулуба, туох да диэн хоруйдуон булбакка, богдоччу кыыһырар, харса суох үөхсэн барар:

– Аанньа дьахтар, ийэлээх аҕатын быраҕан, ыал хамначчытын батыһан барыаҥ дуо?

– Хамначчыт эһигиннээҕэр ыраас санаалаах, киһилии сүрэхтээх эбит, – Маайа эбии тууһаан биэрэр.

Дьаакыбылап кулуба, ыксаан, таһырдьа ойон тахсар уонна балаҕан аанын күүскэ быраҕан «лап» гыннарар.

* * *

Балаҕан иһигэр өр соҕус ким да саҥарбат. Сөдүөччүйэ эмээхсин иһиллээн эрэрдии төбөтүн кыҥнаҥнатан ылыталыыр. Маайа оһох аттыгар хайдах турарай да, ол курдук хамсаабакка турар. Сүөдэр, тойоно кыыһыран тахсыбытыттан соһуйан, аан аттыгар саҥата суох туран баран, кэмниэ-кэнэҕэс дьэ саҥа таһааран ыйытар:

– Ити кини тоҕо «биэксэл» кумааҕыларыгар наадыйдаҕай?

– Мин үҥсүөм диэн куттаабытым. Кини да буоллар куттанар эбит ээ, – диир Маайа.

– Баҕар, кырдьык мин дьонум малын, дьиэлэрин биһиэхэ биэрээри гыммытын, эн кыыһырдан таһаарбытыҥ буолаарай? – Сүөдэр мунаарар санаатын ыйытар.

– Дьиэ-уот биэрэр киһи ити курдук сылдьыбат, – Маайа киэр хайыһар.

Сөдүөччүйэ эмээхсин кинилэр кэпсэтэллэрин саҥата суох истэн олорор. Кини хапсыччы хатан хаалбыт иэдэһинэн хараҕын уута сүүрэн мөлбөрүйэн түһэр.

– Сарсын, үрээнньик тойону аҕалан, күүһүнэн былдьатан ылыах буолар буолбат дуо? – Сөдүөччүйэ эмээхсин санаатын этэр. Сүөдэр үөһэ тыынар: «Мин сордооҕу хаайаллара буолуо», – диэн санаа киниттэн арахпат.

– Сүөдээр, биһиги манна хааларбыт сатаммат… Ол үрээнньиги аҕалан күүстэринэн ылыахтарын иннинэ куоттахпытына сатанар, – диир Маайа эригэр.

– Оҕом бэрт сөпкө этээхтиир, – диир Сөдүөччүйэ эмээхсин. Бу Дьаакыбылап баайдаахха кини бэрт өр үлэлээбитэ. Кинилэр утары көрөн мөккүһээри гыммыт киһини киһи гымматтарын эмээхсин бэркэ диэн билэрэ. Манна Сордоҥ Уйбаан диэн хамначчыт киһи баара. Ол киһиэхэ үлэлээбитигэр буут сиэмэ бурдугун биэриэх буолан баран, Дьаакыбылап кулуба саас үлүйбүт бурдук сиэмэтин биэрбит. Ол сордоох, ону ыһан баран, ый кэриҥэ кэтэһэн көрбүт да, туох да бытыгыраабатах. Ол эрэ кэнниттэн кини үлүйбүт сиэмэни ыспытын өйдөөбүт. Абаккатыгар тойонун бааһынатыгар хотуурдаах киирэн, саҥа сүһүөх анньан эрэр бурдук отун охсон килэтэн кэбиспит. Дьаакыбылап кулуба дьыала оҥорторон Уйбааны хаайыыга ыыппыта. Ол охсуллубут бурдук сотору, уруккутунааҕар ордук хойдон, торолуйан, үүнэн тахсыбыта. Сордоҥ Уйбаан сордоох хаайыыттан төннүбэтэҕэ. Ханна тиийэн өлөөхтөөбүтүн ким билиэ баарай? Сөдүөччүйэ эмээхсин Сүөдэри, эмиэ ол сордоох курдук, хаайыыга ыытан сытытыахтара диэн олус куттанан олорор.

– Ханна баран куотуохпутуй? Кини биһиги эрэйдээхтэри, ханна да баран куоппуппут иһин, булуо, туттаран ылыа, – диир Сүөдэр.

Маайа эмиэ санаарҕаан олорор. Дьаакыбылап кулуба кинилэри, ханна да барбыттарын иһин, булара биллэн турар. Ол эрээри кини атын сиргэ, туора дьон көрөн турдахтарына, кинилэртэн биэксэл кумааҕыларын былдьаан ылар кыаҕа суох буолуо.

– Ама биһиги буолбуппут иһин, хайдах барар сирбит баҕана үүтэ, кэлэр сирбит кэлии үүтэ буолан бүппүт үһүнүй? – диир Маайа абаккаран.

– Тукаларыам! Икки атахтаахха барар суола баҕана үүтэ, кэлэр сирэ кэлии үүтэ буолбута диэн суох. Киэҥ Өлүөнэ эбэ хотун, былыр харахтаах-сирэйдээх эрдэххэ киирэн көрдөххө, үрүҥ халлааны кытта ситимнэһэн, холбоһон турар курдук буолан көстөр этэ. Оннооҕор киэҥ халлааны, сири сырдатар аламай маҥан күн кини уутуттан төрөөн тахсарга дылы буолара. Онтукам, сылдьыбыт, билбит дьон кэпсээннэринэн, киһи хараҕа ылар сирэ диэн бэрт чугас буолар үһү. Өлүөнэ өрүс, ханан да халлааны кытта силбэспэккэ эрэ, Хотугу Муустаах муораҕа тиийэн түһэр үһү. Оттон үрүҥ күн, төһө да ыраах барбытыҥ иһин, хантан төрөөн тахсара биллибэт дэһэллэр. Ол курдук буолбат дуо суол даҕаны? Киэҥ алааска киирэн көрдөххө суолуҥ, бүтэй тыаҕа тиийэн, үүтүн-аанын булумуна, сүтэн-оһон хаалар курдук көстөр буолбат дуо? Суолу батыһан тыа саҕатыгар тиийдэххэ – суол, син мас быыһынан үүтү-хайаҕаһы булан, быстыбакка бардар бара турар. Манна, бу балаҕан иһигэр, олороҥҥут эһиги ханна барыаххытын билбэккит, таһырдьа тахсыҥ, киэҥ сиргэ үктэниҥ, оччоҕо барар-кэлэр сир хайдах көстүбэт буолуой?! Тукаларыам, тойоҥҥут обургу, ити курдук кыыһыран баран, киһи оҥортуо суоҕа, барыҥ, мантан куотуҥ! – диэн сүбэлиир Сөдүөччүйэ.

– Эмээхсин сөпкө этэр, – Маайа Сүөдэргэ сибигинэйэр. – Били эйигин ойуур иһигэр көрсөрбөр, мин төрөөбүт Төгүрүк алааспыттан ураты сир-дойду суоҕун курдук саныырым. Эн биһикки ситим курдук синньигэс суолу батыһан барбыппыт, кини бүтүөхчэ бүппэтэҕэ, быстыахча быстыбатаҕа. Ол суолу батыһан бачча ыраах сиргэ кэлбиппит…

Ити курдук кэпсэтэ олордохторуна Малаанай Ньукулай балаҕан иһигэр көтөн түһэр.

– Туох айдаанын тардаҥҥын, тойоммут үрээнньиктэннэ? – диэн кини Сүөдэртэн ыйытар.

– Ким барда?

– Ким барыай, миигин ыытар… Бу үрээнньиги мииннэрэр аты тута баран иһэбин.

– Хаһан бараҕыный?

– Аты тутан аҕаллым да, барабын… Тойонум: «Сарсыарда ыал туруута үрээнньиги манна баар гын!» – диэтэ.

Ол киэһэ Сөдүөччүйэ эмээхсин от тэллэҕэр бэрт өр утуйбакка сытар. Сотору-сотору ыар бэйэлээхтик үөһэ тыынар, ынчыктыыр, ардыгар ытамньыйан да ылар. Кини Сүөдэри, кыра эрдэҕиттэн бэйэтин оҕотун курдук көрөн, дьон атаҕастыырыттан-баттыырыттан көмүскэһэн-харыстаһан баччатыгар тиэрдибитэ. Сөдүөччүйэ эмээхсин бэйэтэ ыал буолар, кэргэннэнэн, оҕо төрөтөн олорор дьолун билбэтэҕэ. Былыр кыра кыысчаан эрдэҕинэ бу Дьаакыбылап кулуба аҕата баай Баһыкка оҕонньор хамначчытынан ылбыта. Онтон ыла икки хараҕынан көрбөт буолан хаалыар диэри хараҥа хотон иһиттэн тахсыбакка хамначчытынан сырытта. Кини маҥнай утаа Сүөдэри мин курдук тулаайах сордоох диэн аһынара, көмүскэһэрэ. Онтон хойут кинини бэйэтин оҕотун курдук таптыыр буолбута.

Түүн ортото ааһыыта, дьон кытаанахтык утуйа сытар кэмнэригэр, Сөдүөччүйэ эмээхсин аргыый аҕай туран, Сүөдэрдээх оронноругар кэлэн сибигинэйэр:

– Сүөдэ-эр… Маайа-а!.. Туруҥ!