Читать книгу Төлкө - - Страница 8

Күн арҕаа саҕахха түһүүтэ Маайа ынахтарын ыы титииккэ тахсар. Хотооной диэн бастыҥ ынаҕа кэлбэтэх.

«Кэлээ ини», – диэн саныы-саныы, Маайа атын ынахтарын ыыр. Күн киирэр. Түптэ буруота сир кырсынан сыылар. Хотооной кэлбэт. Маайа ыабыт үүтүн хамначчыт кыргыттарынан дьиэтигэр ыытан баран, бэйэтэ ынаҕын көрдүү дал кэтэҕинэн ойуурга тахсан барар.

– Хотооной, Хотооной, мээх, мээх! – диэн ынаҕын ыҥыра-ыҥыра Маайа сотору-сотору тохтоон иһиллиир. Тыала суох, ичигэс, уу чуумпу киэһэ. Ойуур иһигэр күнүскү куйаас салгын тыына билигин да баар, Маайа сирэйин сып-сылааһынан саба охсор.

Маайа дьиэтиттэн балачча ырааппытыгар ойуур иһиттэн ынаҕын ыҥыранар саҥата иһиллэр.

«Тоҕо манна баар эрээри дьиэтигэр киирбэтэҕэй? Ээ, икки хонуктааҕы ардах кэнниттэн тэллэй үүммүт буоллаҕа. Онно иирдэҕэ», – дии саныыр Маайа уонна эмиэ ыҥырар:

– Хотооной, Хотооной, мээх, мээх!

Хотооной ойуур иһиттэн тахсыбат, маҥырыы-маҥырыы биир сиргэ турар быһыылаах.

– Хотооной, ыанар кэмиҥ ааста, баччааҥҥа диэри тугу гына сылдьаҕыный? – диэн мөҥүттүбүтэ буола-буола, Маайа титирик лабааларын силэйэн кэбиһэ-кэбиһэ, ынаҕа ыҥыранар саҥатын хоту барар. Ол баран, ыраас сиргэ тахсар. Онно ынаҕа эриэн ситии быанан тииккэ баайыллан, тула мөхсө, холоруктуу турар эбит.

– Ынахпын бу хайалара баайдаҕай? – дии саныыр Маайа. Ол-бу диэки тула көрөр. Туох да биллибэт.

Маайа устунан куттанан барар уонна, бэйэтин саҥатыттан бэйэтэ эр ылаары, айдаарбыта буолар.

– Хайа түөкүн баайан бырдахха сиэттэҕэй?!

Кини ынаҕын муоһуттан быаны сүөрэн тиликтэһэр. Быа ыйыллан хаалбыт. Өр соҕус тардыалаһан, ынах быатын нэһиилэ төлө тардар. Дьиэтигэр киирээри дьүккүһэ турбут ынах быата төлөрүйэрин кытта сүүрэн таҥкыччахтана турар. Маайа ынаҕын батыһан бараары гынан эрдэҕинэ, ким эрэ кинини илиититтэн харбаан ылар. Маайа, куттанан, часкыйа түһэр, эргиллэр. Көрбүтэ: ханнык эрэ мара таҥастаах, урут хаһан да көрбөтөх киһитэ кинини илиититтэн тутан турар эбит.

– Ы-ыт! – диэн хаһыытыыр Маайа. Кини хаһыыта ой дуораана буолан, сатарыйан, чуумпу ойуур иһин уһугуннарар.

Кинини илиититтэн туппут киһи, куттаммыт курдук, ыһыктан кэбиһэр. Маайа, босхолоноот, дьиэтигэр сүүрээри гынан эрдэҕинэ, кини бэркэ билэр киһитин саҥата:

– Маайа!.. – диэн ыҥырар.

Маайа эргиллэ түһэр.

– Кимҥиний? Хантан мин ааппын билэҕиний?.. Тоҕо ынахпын баайдыҥ?

– Маайа, миигин билбэтиҥ дуу? – диэн били хамначчыт таҥастаах киһи эмиэ үүт-үкчү Сүөдэр куолаһынан саҥарар.

Маайа соһуйан чинэрис гына түһэр, чахчы кини Сүөдэрин куолаһа, ыкса кэлэн сирэйин одуулаһар. Онтон:

– Сүөдээ-эр! – диэбитинэн кууһан ылар, иэдэһиттэн ууруур, сыллыыр.

Сүөдэр тугу да саҥарбат. Кини Маайаттан куттанар дуу, саатар дуу курдук быһыылаах.

– Сүөдээр, бу туох буолан, туох дьүһүнүн дьүһүлэнэн кэллиҥ?..

Сүөдэр хараҕын уута икки иэдэһинэн сүүрэн түһэр, аргыый аҕай ытыһын көхсүнэн хараҕын уутун соттор.

– Сүөдээр, оо, көһүттүм да этэ!.. Чэ, дьиэбитигэр киириэх! – диэн баран Маайа Сүөдэри, хонноҕун анныттан ылан, дьиэтин диэки дэгдэритэр.

– Маайа, тохтоо!.. Ити дүлүҥҥэ олоруох…

Маайа Сүөдэрдиин саҥата суох дүлүҥҥэ кэлэн олороллор. Сүөдэр сүр күүскэ үөһэ тыынан кэбиһэр:

– Эн иннигэр хараҥа буруйдаах, халыҥ аньыылаах киһи кэлэн олоробун… Тойонум Дьаакыбылап кулуба туох хара санаалаах миигин манна ыыппытын билбитим эбитэ буоллар, эйигин бу алдьархайга киллэриэ суох этим… Ол баҕайы үтүө санаата киирэн, миигин ыал оҥороору гыннаҕа дии санаан, эйигин кэргэн кэпсэппитим… Онтум ханна баарый, хара санаатын толорторо ыыта сылдьыбыт эбит… Маайа, эн миигин өлөр да, кырбаа да – көҥүлүҥ…

Маайа тугу да саҥарбат, Сүөдэр сирэйин өрө көрөн олорор. Кини бу киһини, бу саҥаны, оо, төһөлөөх аҕынна этэй!

– Маайа, тоҕо тугу да саҥарбаккыный?.. Эйигин саакка киллэрбит киһини тоҕо кырбаабаккыный? – Сүөдэр ытамньыйан барар.

– Кэпсээн ис, уоскуй! – дии-дии Маайа Сүөдэри уоскутаары кууһар.

– Маайа, итэҕэй миигин, таҥара иннигэр этэрим курдук этэбин… Мин төһө да эйиэхэ тэҥэ суоҕум иһин, мин эйигин ис сүрэхпиттэн таптыыбын… Биллэн турар, эһиги, баайдар, ким элбэх баайдааҕы, халыҥ харчылааҕы таптыыгыт… Оттон биһиги, ыал хамначчыттара, дьадаҥылар сордоохтор, ыраас сүрэхпитинэн эрэ таптаахтыыбыт, биһиги ылсыһар-бэрсиһэр үппүт-баайбыт суох… эн бу дьүһүннээх таҥастаах-саптаах киһини тэҥнээх доҕор туттарыҥ биллибэт. Ол иһин бэйэбэр тиийинэр ыар санааны ылыммытым, – Сүөдэр уҥа илиитин көхсүнэн хараҕын уутун туора соттор. – Санаабын сорук оҥостон, аны биирдэ көрөн баран өллөрбүн диэн, бу дойдуга кэлбитим үс хонно. Эн ынахтаргын ыы тахсаргын ойуур иһиттэн одуулаһабын. Онон билэн, ити эн ынаххын бүгүн манна баайбытым…

Маайа хараҕын уутун кыаммат. Кини кыра оҕолуу марылаччы ытаан барар. Өр соҕус олороллор. Маайа улам уоскуйан, Сүөдэриттэн ыйытар:

– Бачча тухары тоҕо биһиэхэ киирбэтэххиний?.. Тугу аһаан сылдьаҕын?

Кырдьыга, Маайа таптыыр кэргэним манна, ойуурга, олороро буолуо диэн хантан сэрэйиэҕэй! Оо, ону билбитэ буоллар, ама кини ас булан аһаппат, орон булан сынньаппат бэйэлээх буолуо этэ дуо?!

– Эн дьонуҥ баайдар, мин курдук мара таҥастаах киһини дьиэлэригэр киллэрэллэрэ да биллибэт… Эйигин хайдах да гынан көрсөр кыаҕа суох буолан, ынаххын баайбытым. Эйигин бэйэтэ эрэ тахсыа дии санаабатаҕым… Хамначчыт кыргыттаргытыттан биирдэстэрэ эмэ кэллэҕинэ, эйиэхэ илдьиттээри гыммытым… Хата, дьоллоох эбиппин!.. Мэ, Маайа, бу бэргэһэлэнэрбитигэр кэтэрдибит биһилэҕиҥ, – диэн баран Сүөдэр Маайаҕа көмүс биһилэҕи уунар.

Маайа кинини: «Ханна да ыытыам суоҕа!» – диэбиттии, икки илиитинэн ыбылы кууһан, эмиэ ытаан барар.

Ойуур иһэ ордук боруҥуйар, хараҥарар. Төһө да Саха сирин бэс ыйынааҕы түүнэ сырдыгын иһин, түүн оройо кэм биллэр. Салгын тымныйар. Сиик түһэн барар. Ханна эрэ күөлгэ аҥыр айаатаан айдаарар. Үөһэ, сыыр үрдүгэр, ойуурга өтөн үөтэн өҕүргүүр. Маайа итилэри барыларын урут хаһан истиэй. Истэ илигэ. Кини кэргэнэ кэлбититтэн үөрбэт. Туох буолбутун өйдүүр. Кинилэр иккиэн хара санаалаах кулуба албыныгар хаптарбыттар.

Ыгылла-ыгылла ытыы олорор Маайаны көрөн Сүөдэр эмиэ ытаан барар. Ол курдук өр соҕус ытаспахтаан баран, Маайаны сүүһүттэн уураан-сыллаан ылаат, Сүөдэр ойон туран ойуурга ыстанар.

– Сүөдээр, ханна бардыҥ?..

Сүөдэр ойуур диэки аҕыйахта хардыылаат, тэһииниттэн таттарбыт ат курдук чугус гынан тохтуу биэрэр. Маайа кэлэн кини илиитигэр иилистэ түһэр.

– Сүөдээр, барыма!.. Кэл, олоро түһүөх!

Сүөдэр саҥата суох, оҕо курдук батыһан кэлэн, дүлүҥҥэ олорор.

– Сүөдээр, бу түүл буолуо… Ама, кырдьык үһүө, – Маайа сып-сылаас түөһүгэр Сүөдэр төбөтүн ыбылы тардар уонна, уол баттаҕын имэрийэ-имэрийэ, аргыый сибигинэйэр. – Суох, ити кэпсиириҥ барыта сымыйа. Бу эн биһикки түһээн көрсөбүт.

– Суох, Маайа, түүл буолбатах, чахчы.

Маайа өр ытаабытыттан эбитэ дуу, түүҥҥү салгын тымныйбытыттан эбитэ дуу, тоҥон дьагдьайан барар. Сүөдэр ону көрөн, эргэ кулун тириитэ сонун устан Маайа саннын саба уурар.

– Сүөдээр, миигин таптыыгын дуо?

Сүөдэр саҥата суох Маайаны кууһар уонна иэдэһиттэн уураан-сыллаан ылар. Маайа санаатыгар, түүҥҥү тымныы салгын итийбиккэ, түүҥҥү хараҥа сырдаабыкка дылы буолар.

Маайалаах Сүөдэр куустуспутунан туран кэлэллэр. Маайа санныттан эргэ кулун сон сиргэ «күр» гына түһэр. Уоллаах кыыс уос-уостара минньигэс бэйэлээхтик сыстыһаллар. Ойуур иһэ, кинилэр көрсүспүт дьоллорун мэһэйдээмээри, им-дьим иһийэр.

Ахтыспыт сүрэхтэр, бэйэ-бэйэлэрин билсиһэн, тэбис-тэҥҥэ тэбэллэр…