Читать книгу Psychologia. Kluczowe koncepcje. Tom 1 - Philip G. Zimbardo - Страница 12

Mówiący o myśleniu krytycznym często znajdują się w położeniu sędziego Sądu Najwyższego Portera Stewarda, znanego z tego, że nie potrafiąc zdefiniować pojęcia pornografii, stwierdził: „Wiem, kiedy ją widzę”. Podobnie jak sędzia Stewart, twoi nieustraszeni autorzy (Phil, Bob i Vivian) nie są w stanie zaoferować definicji myślenia krytycznego, którą wszyscy uznaliby za słuszną. Niemniej jednak jesteśmy gotowi ruszyć w bój uzbrojeni w listę sześciu umiejętności z zakresu krytycznego myślenia. Na te umiejętności chcielibyśmy położyć nacisk w naszym podręczniku. Każda z nich opiera się na konkretnym pytaniu, które naszym zdaniem należy zadać w konfrontacji z nowymi ideami.

1. Jakie jest źródło informacji?

2. Czy twierdzenie ma charakter umiarkowany czy kategoryczny?

3. Jakie są dowody?

4. Czy wnioski mogą być zniekształcone przez tendencyjność w myśleniu?

5. Czy rozumowanie jest wolne od typowych błędów logicznych?

6. Czy zagadnienie wymaga ujęcia z wielu perspektyw jednocześnie?

Jakie jest źródło informacji?

Czy osoba wygłaszająca dany pogląd jest ekspertem w tej dziedzinie? Przypuśćmy na przykład, że obejrzałeś serwis informacyjny, w którym jakiś polityk albo zaproszony przez TV znawca przedmiotu twierdzi, iż młodociani przestępcy mogą zostać zresocjalizowani za pomocą programu scared straight (co można swobodnie przełożyć jako „nawracanie przez zastraszanie”). W ramach tego programu odsiadujący wyroki kryminaliści starają się zniechęcić młodocianych przestępców (zamkniętych „na próbę” – przyp. red. nauk.) do popełniania czynów karalnych, robiąc to za pomocą skandalicznego ich traktowania i opowiadania im żywych historii o okropnościach życia w więzieniu. Takie programy rzeczywiście przeprowadzono w kilku stanach USA i paru innych krajach (Petrosino i in., 2013). Jednak czy osoba stawiająca daną tezę ma faktyczną wiedzę na ten temat? Czy ma jakieś udokumentowane kwalifikacje, czy też jest jedynie samozwańczym „ekspertem”? Jednym ze sposobów sprawdzenia jest przeszukanie sieci i zbadanie jego referencji i pozycji w danym obszarze. Ponadto należałoby postawić pytanie, czy osoba stanowiąca źródło informacji może na swoim twierdzeniu coś zyskać. Jeśli mamy do czynienia na przykład z przełomem w medycynie, to czy ogłaszający ten fakt jest osobą zarabiającą na nowym leku lub urządzeniu medycznym? A w przypadku programu „nawracanie przez zastraszanie”, czy jego autor (źródło informacji) próbuje zdobyć na przykład polityczne punkty, głosy wyborców lub promować serial telewizyjny?

Programy „nawracanie przez zastraszanie” mogą przemawiać do zdesperowanych rodziców, ale badania pokazują, że nie są skuteczne – a w rzeczywistości mogą wręcz prowadzić do nasilenia przestępczości. Stosowanie naszych sześciu zasad krytycznego myślenia do tego i innych popularnych twierdzeń pomoże ci stać się bystrzejszym i bardziej świadomym odbiorcą informacji.

Czy twierdzenie ma charakter umiarkowany czy kategoryczny?

Życie jest zbyt krótkie, by podchodzić krytycznie do wszystkiego, więc prawdziwa sztuka polega na odpowiedniej selekcji. Jakiej? Jak powiedział kiedy słynny astronom Carl Sagan, komentując doniesienia o przypadkach uprowadzeń przez obcych: „Nadzwyczajne twierdzenia wymagają nadzwyczajnych dowodów” (Nowa Online, 1996). Osoby myślące krytycznie wykazują sceptycyzm w stosunku do twierdzeń sprzedawanych jako „przełomowe” lub „rewolucyjne”. Oczywiście okazjonalnie zdarzają się przełomowe lub rewolucyjne leki, które działają – ale zdarza się to stosunkowo rzadko. Większość nowych zdobyczy nauki powstaje jako kontynuacja istniejącej wiedzy. Dlatego twierdzenia stojące w sprzeczności z powszechnie uznawaną wiedzą powinny wzbudzić czujność. Na przykład bądź sceptyczny w stosunku do wspomagaczy, które obiecują pomoc w rzuceniu palenia lub utracie wagi bez wysiłku albo z niewielkim wysiłkiem. W przypadku programu „nawracanie przez zastraszanie” lub innych szybkich przepisów na rozwiązanie złożonych problemów pamiętaj, że proste rozwiązania skomplikowanych problemów trafiają się niezwykle rzadko.

Jakie są dowody?

To jedna z najważniejszych zasad krytycznego myślenia, a w dalszej części tego rozdziału dowiesz się więcej na temat tego, co stanowi dowód naukowy. Póki co, uważaj na anegdotyczne dowody lub świadectwa głoszące oszałamiające wręcz efekty nowego programu. Takie świadectwa z pierwszej ręki bywają bardzo przekonujące, dlatego często zwodzą nas, sprawiając, że w nie wierzymy. Jednak świadectwa i anegdoty, choćby najbardziej przekonujące, nie są dowodami naukowymi. Reprezentują jedynie doświadczenia kilku wybranych jednostek. Przyjęcie, że coś, co wydaje się prawdziwe dla niektórych osób, musi być też prawdziwe dla każdego, byłoby niezwykle ryzykowne, a nawet niebezpieczne.

Co na temat programów „nawracania przez zastraszanie” mówią dowody? Jednoznacznie – te programy nie działają. W rzeczywistości twarde dowody pokazują, że młodociani przestępcy – ogólnie rzecz biorąc – popadają w jeszcze większe kłopoty w porównaniu ze swoimi kolegami niebiorącymi udziału w programie (Petrosino i in., 2012). Co więcej, Departament Sprawiedliwości USA zdecydowanie ostrzega przed takimi programami, podkreślając czynione przez nie szkody (Robinson i Słowikowski, 2011).

Czy wnioski mogą być zniekształcone przez tendencyjność w myśleniu?

Osoby myślące krytycznie wiedzą, w jakich warunkach zwykle pojawia się tendencyjność w myśleniu, i potrafią rozpoznać najczęstsze rodzaje inklinacji, które przeanalizujemy w tym rozdziale. Na teraz przyjrzyjmy się kilku z nich.

W naszym przykładzie programu „nawracanie przez zastraszanie” najbardziej prawdopodobną formą inklinacji jest tendencyjność emocjonalna. Wielu zaniepokojonych rodziców nadal kontaktuje się z instytucjami egzekwującymi prawo, żądając objęcia programem swoich nastolatków i twierdząc, że wyczerpali już wszystkie środki i nie wiedzą, co jeszcze mogliby zrobić. Zdesperowani w swojej potrzebie uzyskania pomocy, opierają się na popularnych mediach, na tym, co zobaczyli w telewizji, zamiast myśleć obiektywnie i poszukać alternatywnych programów, za którymi stałyby rzeczywiste dowody (Yu, 2014). Ponadto ogólny strach ludzi przed przestępstwami i przestępcami sprawia, że często stają się zwolennikami surowego traktowania przejawów kryminalnego zachowania. Pokazuje to wzrastająca popularność prawa three strike laws (co można przetłumaczyć jako: do trzech razy sztuka; zapis, który legitymizuje karę dożywocia po uzyskaniu trzech wyroków za względnie drobne przewinienia).

Kolejnym, szczególnie częstym przejawem tendencyjności w myśleniu jest efekt potwierdzania, właściwa wszystkim ludziom skłonność do zapamiętywania zdarzeń, które potwierdzają nasze przekonania, i do ignorowania dowodów im przeczących (Halpern, 2002; Nickerson, 1998). Efekt potwierdzania wyjaśnia na przykład, dlaczego ludzie wciąż wierzą w astrologię. Jej zwolennicy zapamiętują te przepowiednie, które wydają się trafne, zapominają zaś o tych fałszywych. Efekt potwierdzania wyjaśnia także, dlaczego hazardziści lepiej zapamiętują swoje wygrane niż przegrane, jak również naszą wiarę w przedmioty „przynoszące szczęście”. Co zadziwiające, niedawne badanie pokazało, że ta inklinacja może być częściowo uwarunkowana biologicznie. W wykonanym tuż przed wyborami prezydenckimi badaniu osoby wysłuchiwały sprzecznych z własnymi poglądami twierdzeń wygłaszanych przez jednego ze swoich ulubionych polityków. Okazało się, że w tej sytuacji obwód w mózgu związany z rozumowaniem nagle się wyłączał, aktywne pozostawały zaś obszary związane przede wszystkim z przetwarzaniem emocji (Shermer, 2006; Westen i in., 2006). To tak, jakby ich mózg wołał: „Nie chcę słyszeć niczego sprzecznego z moimi przekonaniami”. Może być zatem tak, że przezwyciężenie tej inklinacji wymaga nadzwyczajnego wysiłku i pracy.

Czy rozumowanie jest wolne od typowych błędów logicznych?

W dalszej części podręcznika zapoznamy się z kilkoma powszechnie popełnianymi błędami logicznymi, jednak tym, który najlepiej pasuje do sytuacji programu „nawracanie przez zastraszanie”, jest założenie, że zdrowy rozsądek może zastąpić dane naukowe. W rzeczywistości w wielu przypadkach zdrowy rozsądek może przemawiać na korzyść stanowisk przeciwnych. Na przykład w języku angielskim słyszy się powiedzenie „pokrewne ptaki (jednego upierzenia) trzymają się w gromadzie” (odpowiednik polskiego powiedzenia „ciągnie swój do swego”) – a jednocześnie, że „przeciwieństwa się przyciągają”. W języku angielskim słyszymy też, że „ranny ptaszek dostaje robaka” (po polsku: „kto rano wstaje, temu Pan Bóg daje”), ale czyż nie ostrzega się nas jednocześnie, że „co nagle, to po diable”? Właściwej odpowiedzi może nam dostarczyć jedynie zbadanie dowodów.

Drugi przypadek błędu logicznego stanowi sytuacja, gdy zakładamy, że dwa powiązane ze sobą zjawiska musi łączyć związek przyczynowy. Taka sytuacja jest znana pod nazwą błędu korelacji–przyczynowości. Czy słyszałeś na przykład o tym, że wskaźnik zabójstw rośnie, gdy ludzie zjadają więcej lodów? Byłoby naiwnością sądzić, że jedzenie lodów skłania ludzi do morderstw! (Czy chciałbyś wiedzieć, co jest faktycznym źródłem tej korelacji? Pomyśl o czynnikach, które mogą jednocześnie wpływać na konsumpcję lodów i agresję). Rzeczywiście, jako jednostki nastawione na wyjaśnianie obserwowanych zjawisk często wyciągamy błędne wnioski, słysząc, powiedzmy, że częstotliwość występowania autyzmu wzrosła, od kiedy więcej dzieci jest szczepionych. Powinniśmy natomiast rozważać alternatywne interpretacje obserwowanych związków i poszukiwać dodatkowych dowodów.

Czy zagadnienie wymaga ujęcia z wielu perspektyw jednocześnie?

Większość zaburzeń zachowania lub problemów społecznych, które nas martwią, ma złożony charakter, a ich zrozumienie wymaga rozważenia z wielu perspektyw. Dlatego osoby myślące krytycznie zdają sobie sprawę z niebezpieczeństwa związanego z akceptowaniem poglądów obejmujących wyłącznie jeden punkt widzenia. Interwencja „nawracanie przez zastraszanie” przyjmuje uproszczone założenia, że strach przed karą jest głównym czynnikiem odstręczającym od przestępczości. Bardziej wyczerpujący pogląd akcentuje dodatkowe czynniki warunkujące młodocianą przestępczość. Psycholodzy na przykład mogą spojrzeć na to zjawisko jako na efekt uczenia się, wpływów społecznych lub cech osobowości. Ekonomiści byliby zainteresowani finansowymi zachętami do uprawiania przestępczości przez młodych ludzi. Socjolodzy mogliby się skoncentrować na takich zagadnieniach, jak: gangi, bieda i struktury społeczne. Tak wielowymiarowy problem będzie z pewnością wymagał rozwiązania bardziej złożonego niż lęk przed karą.

WŁĄCZ MYŚLENIE KRYTYCZNE >

O PROBLEMIE PREZENTOWANYM W TYM ROZDZIALE

Zanim zapoznasz się z dalszą częścią rozdziału, zadaj sobie następujące pytanie:

W jaki sposób zastosowałbyś wskazówki dotyczące myślenia krytycznego do przewodniego problemu tego rozdziału dotyczącego wpływu cukru na nadaktywność dzieci?

1. Po pierwsze, oceń źródło.

Czy matka ośmiolatka jest ekspertem w zakresie biologicznych skutków spożywania cukru? Zakładając, że nie jest, musisz się zastanowić, czy źródło, na którym opiera swoje przekonania, jest wiarygodne, czy też raczej powtarza ona „zdroworozsądkowe” poglądy, które często słyszała, ale których nigdy nie sprawdziła.

2. Po drugie, zbadaj dowody.

Czy przeprowadzono badania naukowe nad wpływem cukru na dzieci? Jeśli tak, to co wykazały?

3. Po trzecie, oceń, czy zachodzi tu jakakolwiek tendencyjność w myśleniu?

Efekt potwierdzania sprawia, że tendencyjnie zapamiętujemy te sytuacje, gdy nasze dzieci zjadły cukier i stały się nadaktywne, a zapominamy lub pozostajemy ślepi na te przypadki, gdy dzieci zjadły cukier i nic się nie stało. Podobnie efekt nastawienia sprawia, że jeśli spodziewamy się nadaktywności dzieci w wyniku spożycia cukru, to taki skutek najprawdopodobniej zaobserwujemy.

4. Po czwarte, zastanów się, czy osoba wysuwająca dane twierdzenia unika typowych błędów logicznych?

W omawianym przykładzie, nawet jeśli jesteśmy w stanie udowodnić, że dzieci spożywające więcej cukru są bardziej nadaktywne, nie mamy pewności, że to właśnie cukier jest przyczyną, ponieważ ten związek ma charakter korelacyjny (i nie świadczy o przyczynowości). Alternatywne wyjaśnienie zakładałoby, że być może jest odwrotnie: bardziej nadaktywne dzieci jedzą więcej cukru, co pozwala im zaspokoić wysokie zapotrzebowanie na aktywność. A może to jednak ekscytacja przyjęciem wywołuje nadaktywność, choć winimy cukier? Określenie tych możliwości pomaga przezwyciężyć nam błąd korelacji–przyczynowości.

5. Jakie inne perspektywy powinno się uwzględnić?

Wreszcie, konieczność dostrzeżenia wielu perspektyw skłania nas do przyznania, że prawdopodobnie istnieją także inne przyczyny wywołujące ekscytację dzieci na przyjęciach. Na przykład być może w trakcie przyjęć rodzice pozwalają dzieciom na więcej, a ogólne zasady i normy społeczne zachowania na dziecięcych imprezach wymagają energetycznych zabaw.

ZRÓB TO SAM!

PSYCHOLOGIA NAUKOWA CZY PSYCHOLOGICZNY BEŁKOT?

Przetestujmy teraz próbkę twoich przekonań psychologicznych. Niektóre z poniższych twierdzeń są prawdziwe, pozostałe zaś fałszywe. Nie przejmuj się, jeśli niektóre z nich – lub wszystkie – pomylisz: nie będziesz w tym odosobniony. Istota tego ćwiczenia polega na pokazaniu, że to, czego o procesach psychicznych uczy nas tzw. zdrowy rozsądek, może nie wytrzymać dokładnego sprawdzenia za pomocą naukowego testu. Oznacz każde z następujących twierdzeń jako „prawdę” lub „fałsz”.

1. Mitem jest twierdzenie, że większość ludzi używa jedynie około 10% swojego mózgu.

2. Podczas najbardziej sugestywnych snów twoje ciało może być sparaliżowane.

3. Stres psychologiczny może być przyczyną chorób fizycznych.

4. Kolor czerwony istnieje tylko jako wrażenie w mózgu. W świecie zewnętrznym nic takiego jak „czerwony” nie istnieje.

5. Choroba dwubiegunowa (psychoza maniakalno-depresyjna) jest powodowana przez konflikty w nieświadomym umyśle.

6. Umysł noworodka jest w istocie „czystą kartą”, na której wszystko to, co on lub ona wie, musi zostać zapisane (wyuczone) w procesie nabywania doświadczeń.

7. Wszystko, co się nam przytrafia, pozostawia trwały zapis w pamięci.

8. Człowiek przychodzi na świat z kompletem komórek mózgowych na całe życie.

9. Inteligencja jest cechą determinowaną niemal wyłącznie genetycznie, utrzymującą się w toku życia na stałym poziomie.

10. Wariograf (wykrywacz kłamstw) jest niezwykle dokładny w wykrywaniu reakcji organizmu, które w oczach wyszkolonego specjalisty niezawodnie wskazują, kiedy podejrzany kłamie.

Odpowiedzi: Pierwsze cztery twierdzenia są prawdziwe, pozostałe zaś fałszywe. Poniżej znajdują się krótkie objaśnienia każdego przykładu. Więcej na temat tych mitów dowiesz się, studiując psychologię.

1. Prawda: to jest mit. Na co dzień używamy wszystkich części mózgu.

2. Prawda: podczas najżywszych snów, które występują w fazie szybkich ruchów gałek ocznych (REM), mięśnie wykonujące ruchy dowolne naszego ciała – z wyjątkiem tych kontrolujących ruchy gałek ocznych – są sparaliżowane.

3. Prawda: związek umysłu i ciała może prowadzić do choroby, kiedy znajdujesz się w stanie chronicznego stresu.

4. Prawda: jakkolwiek wydawałoby się to dziwne, wszystkie wrażenia koloru są generowane przez mózg. Fale świetlne faktycznie mają różne częstotliwości, ale nie mają kolorów. To mózg interpretuje różne częstotliwości fal jako określone barwy.

5. Fałsz: nie ma żadnych dowodów na rzecz tezy, że nieświadome konflikty odgrywają jakąś rolę w chorobie dwubiegunowej. Dowody sugerują natomiast silny komponent biochemiczny. Zaburzenie zwykle dobrze reaguje na pewien typ leków, co sugeruje obecność zaburzeń w chemii mózgu. Badania sugerują także, że ta wadliwa chemia może mieć podstawy genetyczne.

6. Fałsz: noworodkowi daleko do bycia „niezapisaną kartą”, jako że przychodzi na świat z bogatym repertuarem wrodzonych zdolności i odruchów. Mit „czystej karty” ignoruje również genetyczny potencjał dziecka.

7. Fałsz: jakkolwiek faktycznie wiele szczegółów z naszego życia zostaje zapamiętanych, nie ma dowodów wskazujących na to, że mózg zapisuje je wszystkie. W rzeczywistości istnieją wystarczające powody, żeby uznać, iż większość z otaczających nas informacji nigdy nie dociera do pamięci, te zaś, które się w niej znalazły, zostają zniekształcone.

8. Fałsz: w przeciwieństwie do tego, co naukowcy myśleli jeszcze parę lat temu, niektóre części mózgu wytwarzają nowe komórki w toku życia.

9. Fałsz: na inteligencję wpływają zarówno czynniki wrodzone, jak i środowisko. Ponieważ zależy ona częściowo od środowiska, twój poziom inteligencji (mierzony testami określającymi IQ) może się zmieniać w toku życia.

10. Fałsz: nawet najbardziej doświadczony ekspert od obsługi wariografu może błędnie uznać osobę mówiącą prawdę za kłamcę lub nie zdołać wykryć kłamstwa. Obiektywne dowody wspierające dokładność wariografu są wątłe.