Читать книгу Psychologia. Kluczowe koncepcje. Tom 1 - Philip G. Zimbardo - Страница 16

ZADANIE > OPISAĆ HISTORIĘ ROZWOJU PSYCHOLOGII NAUKOWEJ I WSPÓŁCZESNEGO PODEJŚCIA POZNAWCZEGO

Kolejna ważna idea, która nadała kształt psychologii w jej wczesnym okresie naukowym, pochodziła z chemii, gdzie naukowcy zauważyli występowanie pewnych wzorców we właściwościach cząsteczek chemicznych. Doprowadziło ich to do opracowania słynnej tabeli okresowej pierwiastków.

Rycina 1.2. Wilhelm Wundt w pierwszym laboratorium psychologicznym.

Układ okresowy pierwiastków zainspirował Wilhelma Wundta do rozważenia, czy ludzką psychikę dałoby się uporządkować w analogicznym układzie wspólnych elementów.

Dzięki niej związki między różnymi pierwiastkami stały się od razu jasne. To rewolucyjne odkrycie bardzo zaintrygowało Wilhelma Wundta, niemieckiego filozofa (który, nawiasem mówiąc, później jako pierwszy zaczął używać w odniesieniu do siebie określenia „psycholog”). Zastanawiał się on, czy udałoby mu się uporządkować ludzką psychikę w sposób podobny do tego, w jaki układ okresowy porządkuje chemię. Może udałoby mu się odkryć „pierwiastki świadomego doświadczenia”! Chociaż Wundt nigdy nie zrealizował swojego marzenia o tabeli okresowej umysłu, to on jest autorem tego przełomowego spostrzeżenia:

Metody naukowe stosowane do obiektywnego pomiaru i badania świata naturalnego, takie jak chemia czy fizyka, mogą być stosowane zarówno do badania umysłu, jak i ciała.

1.4.1. Wundta poszukiwanie elementów świadomego doświadczenia

„W momencie ujrzenia światła proszę nacisnąć guzik” – mówił zapewne profesor Wundt, przygotowany do pomiaru czasu reakcji upływającego między pojawieniem się bodźca świetlnego a odpowiedzią studenta. Takie eksperymenty były codziennością w 1879 roku w pierwszym laboratorium psychologicznym na świecie. Wundt i jego studenci prowadzili tam także badania, w których przeszkoleni ochotnicy opisywali swoje reakcje sensoryczne i emocjonalne na różne bodźce – w ramach techniki zwanej introspekcją. Były to pierwsze w historii eksperymentalne prace z psychologii: badanie nad tym, co Wundt i jego studenci uznali za podstawowe „elementy” świadomości, w tym nad wrażeniami, percepcją, pamięcią, uwagą, emocjami, myśleniem, uczeniem się i językiem. Twierdzili, że z tych podstawowych procesów składa się każdy rodzaj aktywności psychicznej.

1.4.2. Spuścizna Wundta: strukturalizm

Uczeń Wundta, Edward Bradford Titchener, przeniósł poszukiwania elementów świadomości do Ameryki, gdzie nazwał je strukturalizmem. Termin Titchenera był trafny, ponieważ jego celem – podobnie jak celem Wundta – było odkrycie najbardziej podstawowych „struktur” lub komponentów psychiki (Fancher, 1979). Chociaż więc sam Wundt nigdy nie użył tego terminu, jest uważany za „ojca” strukturalizmu.

Od początku poglądy zarówno Wundta, jak i Titchenera wywoływały krytykę. Sprzeciw budziła przede wszystkim metoda introspekcyjna oceniana jako zbyt subiektywna. Ponadto, mówili krytycy, jak możemy ocenić trafność formułowanego przez ludzi opisu ich myśli i uczuć?

Jednakże to Wundt i Titchener śmiali się ostatni. Chociaż czasem psycholodzy uznają ich idee za dziwaczne i staromodne, do dziś polegają na uwspółcześnionych wersjach starych metod strukturalistycznych. Wundt i Titchener, gdyby żyli, wciąż śmialiby się z jeszcze jednego powodu: zagadnienia, które zidentyfikowali i eksplorowali jako pierwsi, można odnaleźć w roli tytułów rozdziałów każdego wprowadzającego podręcznika do psychologii, nie wyłączając naszego. Introspekcji możesz doświadczyć osobiście, wykonując ćwiczenie w najbliższym module ZRÓB TO SAM!

ZRÓB TO SAM!

INTROSPEKCYJNE SPOJRZENIE NA KOSTKĘ NECKERA

Kostka pokazana na rycinie 1.3A oszuka twoje oczy czy też – mówiąc dokładniej – twój mózg. Kiedy będziesz się w nią przez chwilę wpatrywać, nagle odniesiesz wrażenie, że kostka zmieniła perspektywę. Przez jakiś czas może wyglądać tak, jakbyś spoglądał na kostkę na rycinie 1.3B, po czym nagle zmieni się i zacznie wyglądać jak na rycinie 1.3C.

Rycina 1.3. Różne perspektywy kostki Neckera

Wpatruj się przez chwilę w rycinę 1.3A. Czy po chwili odniesiesz wrażenie, że jej perspektywa się zmienia?

Może to chwilę potrwać, zanim kostka przeskoczy po raz pierwszy. Jednakże po tym pierwszym razie nie będziesz już w stanie zapobiec jej ciągłym, wydawać by się mogło losowym, zmianom tam i z powrotem. Spróbuj pokazać kostkę kilku znajomym i zapytać, co zobaczyli. Czy widzą takie same zmiany perspektywy?

To zjawisko nie zostało odkryte przez psychologa. Po raz pierwszy zaobserwował je szwajcarski geolog Louis Necker niemal 200 lat temu, kiedy pod mikroskopem oglądał sześcienne kryształy. Zadziwiająca kostka Neckera ilustruje dwie kwestie.

1. Po pierwsze, ilustruje cieszący się złą sławą proces introspekcji, wprowadzonej przez Wundta i jego uczniów. Zauważ, że jedynym sposobem wykazania, że kostka Neckera zmienia perspektywę w naszym umyśle, jest introspekcja: poproszenie ludzi o patrzenie na kostkę i zdanie relacji z tego, co widzą. A dlaczego jest to ważne dla psychologii? Jedynie najbardziej zatwardziali z zatwardziałych behawiorystów zaprzeczyliby, że u osoby patrzącej na kostkę następuje jakieś zjawisko psychiczne. Kostka Neckera w rzeczywistości pokazuje, że do naszych wrażeń dodajemy znaczenie – w procesie zwanym spostrzeganiem.

2. Druga ważna kwestia jest następująca: kostka Neckera może posłużyć za metaforę wielości perspektyw w psychologii. Podobnie jak nie istnieje jeden właściwy sposób widzenia kostki, w psychologii nie ma jednej perspektywy, która dostarczałaby pełnej „prawdy” o zachowaniu i procesach psychicznych. Inaczej mówiąc, jeśli mamy w pełni zrozumieć psychologię, musimy zmieniać nasze punkty widzenia, przełączając się między tymi wieloma perspektywami.

1.4.3. Odpowiedź psychologii Gestalt: „całość to więcej niż suma części”

Niemcy były kuźnią zainteresowań psychologicznych i badań w początkach wieku XX, gdzie jedna z wybitnych grup teoretyków odrzuciła strukturalistyczny nacisk na elementy doświadczenia. Badacze ci byli przekonani, że świadomość znacznie wykracza poza proste doświadczenie zmysłowe, i przekonywali, że naszych doświadczeń nie da się zredukować do zbioru niezależnych elementów. Badacze ci, nazwani później psychologami Gestalt, skoncentrowali się więc na świadomym doświadczeniu rozumianym jako coś więcej niż suma poszczególnych elementów, i próbowali pojąć, w jaki sposób konstruujemy „całości percepcyjne” (nawiasem mówiąc, Gestalt jest niemieckim słowem oznaczającym „całość” lub „konfigurację”). W jaki sposób, na przykład, tworzymy spostrzeżenie twarzy na podstawie jej linii składowych, kształtów, kolorów i tekstury?

Rycina 1.4. Psychologia Gestalt: całość to więcej niż suma części

Co widzisz na tym rysunku? Mimo że linie nie są połączone, nasz umysł nieświadomie uzupełnia braki i dlatego większość ludzi widzi na tym rysunku niedźwiedzia. Ta prezentacja ilustruje gestaltowską zasadę domykania figury, przekonanie teoretyków Gestalt, że nasze świadome doświadczenie wykracza poza prostą sumę swoich elementów składowych.

1.4.4. James i jego rewolucja funkcjonalna

Jeden z najgłośniejszych krytyków Wundta, amerykański psycholog William James, twierdził, że niemieckie podejście jest stanowczo zbyt wąskie (James powiedział także, że jest ono nudne – co nie pomogło jego, i tak już nadwątlonym, stosunkom z Wundtem). Psychologia powinna zajmować się funkcją świadomości, a nie jej strukturą, przekonywał James. W konsekwencji stworzona przez niego odmiana psychologii doprowadziła do powstania „szkoły”2 zwanej funkcjonalizmem (Fancher, 1979).

James i jego następcy uznali idee Darwina za znacznie bardziej interesujące niż koncepcje Wundta. Podobnie jak Darwin, James był głęboko zainteresowany emocjami, w tym ich relacją z ciałem i zachowaniem (a nie tylko emocjami jako elementem świadomości, jak to się dzieje w systemie Wundta). Jamesowi podobał się także nacisk, jaki Darwin kładł na zagadnienie adaptacji organizmów do środowiska. Dlatego zaproponował, żeby psychologia zajęła się wyjaśnianiem, w jaki sposób ludzie przystosowują się – lub nie – do rzeczywistego świata poza laboratorium.

Ten typ myślenia sprawił, że funkcjonaliści stali się pierwszymi psychologami-praktykami, zajmującymi się tym, w jaki sposób zastosować psychologię do poprawy jakości życia człowieka. Sam James wiele miejsca poświęcił w swoich pracach rozwojowi wyuczonych „nawyków”, psychologii religii i nauczaniu. Nawiasem mówiąc, prawdopodobnie był także pierwszym amerykańskim profesorem zainteresowanym ocenianiem osiągnięć szkolnych uczniów (Fancher, 1979). Jego następca, John Dewey, stworzył ruch „edukacji progresywnej”, kładącej nacisk na uczenie się przez działanie, a nie przez samo słuchanie wykładów i zapamiętywanie faktów.

Zarówno strukturalizm, jak i funkcjonalizm nie kwestionowały wartości metody introspekcji. Jak na ironię, ich główny obszar zgody był też powodem ich największej słabości. Metoda introspekcyjna była subiektywna, co wystawiało obie szkoły na krytykę spowodowaną tym, że proponowane przez nie wersje psychologii nie mają w rzeczywistości charakteru naukowego. Przezwyciężenie tego problemu zajęło ponad pół wieku i wymagało współpracy ekspertów z kilku dyscyplin, którzy wspólnie uformowali perspektywę poznawczą.

1.4.5. Współczesna perspektywa poznawcza

Rozwój komputera – który stał się nową metaforą umysłu – dał psychologii nieodparty impuls w kierunku nowej syntezy: współczesnej perspektywy poznawczej. Odwołując się do tradycji strukturalistycznej, funkcjonalistycznej oraz spuścizny Gestalt, ta perspektywa kładzie nacisk na poznanie lub aktywność umysłową, taką jak wrażenia, percepcja, interpretacja, przekonania i wspomnienia. Z tego punktu widzenia myśli i działania danej osoby są wynikiem unikalnych wzorców poznawczych w zakresie percepcji i interpretacji jej doświadczeń.

W przeciwieństwie do swoich poprzedników dzisiejsza perspektywa poznawcza chlubi się bardziej obiektywnymi metodami obserwacji, co stało się możliwe dzięki oszałamiającym postępom w zakresie technik obrazowania mózgu, pozwalającym naukowcom obserwować go podczas realizacji różnych procesów umysłowych. Na przykład psycholodzy poznawczy zainteresowani działaniem pamięci zidentyfikowali kilka wzorców poznawczych typowych dla powszechnych zaburzeń pamięci – i zarazem metody służące jej poprawie. Badania w obszarze psychologii poznawczej pomogły nam także zrozumieć wiele różnych odmian tendencyjności w myśleniu, które zniekształcają myślenie racjonalne.

W jaki sposób psycholodzy poznawczy wyjaśniliby prokrastynację? Jak sądzisz?

Po pierwsze, mogliby zwrócić uwagę na to, że prokrastynatorzy często nie doszacowują czasu, jaki może im zająć dany projekt – co ilustruje rolę oczekiwań w naszych wzorcach zachowania. Prokrastynatorzy mogą być także ofiarami efektu potwierdzania, jeśli pamiętają przeszłe okazje, gdy dokonali prokrastynacji, a mimo to zdołali ukończyć projekt w terminie, jednocześnie zapominając wszystkie ostateczne terminy, które zawalili. I wreszcie, ludzie, którzy odkładają wszystko na ostatnią chwilę, mogą nie traktować tego zachowania jako problem – być może we własnych oczach najwydajniej pracują pod presją. W przypadku każdego z tych możliwych wyjaśnień psycholodzy poznawczy koncentrują się na zrozumieniu roli wewnętrznych procesów myślowych, które wpływają na prokrastynację i inne zachowania człowieka.

2

Określenie „szkoła” odnosi się do grupy myślicieli, których łączą te same podstawowe założenia.