Читать книгу Psychologia. Kluczowe koncepcje. Tom 1 - Philip G. Zimbardo - Страница 33

Wspomagane samobójstwo. Aborcja. Kara śmierci. Czy masz zdecydowane poglądy w odniesieniu do któregoś z tych zagadnień?

Jak widzieliśmy, emocjonalne zagadnienia mogą prowadzić do tendencyjności utrudniającej krytyczne myślenie. Takie ryzyko stanowi problem dla psychologów zainteresowanych badaniem zjawisk wykorzystywania dzieci, różnic związanych z płcią czy skutków uprzedzeń rasowych – tematów, które mogą interesować psychologów właśnie ze względu na ich własne zdecydowane poglądy. Pozostawiona bez kontroli tendencyjność badaczy może wpływać na to, w jaki sposób zaprojektują badanie, zbiorą dane i zinterpretują uzyskane wyniki. Przyjrzyjmy się dwóm formom uprzedzeń, które wymagają szczególnej czujności w pracy badawczej.

1. Tendencyjność emocjonalna obejmuje najważniejsze przekonania jednostki, jej silne preferencje, niekwestionowane założenia i osobiste uprzedzenia. Takie uprzedzenia często nie są oczywiste dla przejawiającej je osoby (trzeba zauważyć, że wszyscy wykazujemy tendencyjność emocjonalną – która jest funkcją naszego człowieczeństwa). Na przykład w książce Even the Rat Was White (Nawet szczur był biały) psycholog Robert Guthrie (1998) zwraca uwagę na inklinację charakterystyczną dla długiej tradycji psychologicznej polegającej na prowadzeniu badań głównie na osobach rasy białej (zwykle na studentach). Badacze zupełnie nie zdawali sobie sprawy, że stosowane przez nich procedury selekcji uczestników wprowadzają tendencyjność. W efekcie ta praktyka obniża możliwość odniesienia uzyskanych rezultatów do populacji z innych ras. Na szczęście metoda naukowa, ze swoją otwartością na krytykę i z możliwością wykonania replikacji, dostarcza także środków ograniczających tendencyjność emocjonalną badacza. Naukowcy powinni więc chcieć raczej wykryć i poddać kontroli swoją tendencyjność, niż dopuścić do możliwości opublikowania błędnych konkluzji.

2. Efekt oczekiwań może także wpływać na wnioski wyciągane przez naukowców, w sytuacji gdy obserwują oni jedynie to, co spodziewają się zaobserwować. (Możesz dostrzec bliskie powinowactwo z omówionym wcześniej efektem potwierdzenia). Skutki działania efektu oczekiwań możemy na przykład zobaczyć w badaniu, w którym studenci psychologii uczyli szczury naciskania dźwigni w celu zdobycia jedzenia (Rosenthal i Lawson, 1964). Eksperymentatorzy powiedzieli części studentów, że trenowane przez nich szczury są szczególnie inteligentne. Natomiast pozostali usłyszeli, że ich szczury uczą się powoli. (W rzeczywistości badacze dokonali losowego przydziału do obu grup szczurów z tego samego miotu). Bez cienia wątpliwości wyniki uzyskane przez studentów pokazały, że szczury, które miały opinię inteligentnych, uzyskały przewagę nad swoimi „bardziej tępymi” pobratymcami – zgodnie z oczekiwaniami studentów. Jak to możliwe? Widocznie szczury spisują się lepiej w obliczu entuzjastycznie nastawionej publiczności! Kwestionariusz wypełniany po przeprowadzeniu badania pokazał, że studenci przekonani o „inteligencji” swoich szczurów byli „bardziej entuzjastyczni, wspierający, mili i zainteresowani ich wynikami”.

W wielu klasycznych badaniach w psychologii wszyscy lub większość uczestników stanowiły osoby rasy białej. Nie zdając sobie z tego sprawy, badacze wprowadzali tendencyjność do uzyskiwanych wyników poprzez omijanie osób innych ras. W efekcie odkrycia były wprawdzie wciąż trafne, ale mogły być stosowane jedynie w odniesieniu do przedstawicieli rasy białej, nie zaś do osób o innym kolorze skóry.

Przytoczone źródła tendencyjności mogą prowadzić nie tylko do błędnych wniosków, lecz także do kosztownych czy wręcz groźnych konsekwencji. Wyobraź sobie, że pracujesz dla firmy farmaceutycznej, która prosi cię o przetestowanie nowego leku. Widząc miliony dolarów na horyzoncie, możesz nie myśleć całkiem obiektywnie, mimo najszczerszych wysiłków. A co z lekarzami, którzy w twoim badaniu będą przepisywać ten lek pacjentom? Doktorzy z pewnością będą wiązać z lekiem duże nadzieje, podobnie jak ich pacjenci. To otwiera drogę, którą twoje oczekiwania mogą niepostrzeżenie wpłynąć na badanie, wraz z oczekiwaniami innych zaangażowanych osób.

Na szczęście naukowcy opracowali strategię kontrolowania efektu oczekiwań w badaniach leków – jest nią utrzymywanie pacjentów w nieświadomości („ślepocie”) co do tego, czy otrzymują faktyczny lek czy placebo (medycznie obojętną imitację leku).

Jeszcze lepszą strategią jest zastosowanie podwójnie ślepej próby, która polega na utrzymaniu w nieświadomości co do tego, która grupa otrzymuje leczenie, zarówno uczestników badania, jak i eksperymentatorów. W przypadku sprawdzania skuteczności leku oznaczałoby to, że ani badacze, ani badani nie wiedzieliby (aż do zakończenia procedury), które osoby otrzymują nowy lek, a które placebo. Ten naukowy wybieg pozwala kontrolować oczekiwania, zapewniając, że prowadzący eksperyment nieświadomie nie traktują grupy eksperymentalnej inaczej niż grupy kontrolnej. Pozwala on też kontrolować oczekiwania osób leczonych, które także pozostają „ślepe” na swoją rzeczywistą przynależność do grupy eksperymentalnej lub kontrolnej.

Jak można sobie wyobrazić, efekt oczekiwań mógłby wpłynąć również na reakcje dzieci w naszym badaniu nad wpływem cukru. Podobnie oczekiwania obserwatorów mogłyby zaciemnić ich sądy. Żeby temu zapobiec w odniesieniu do naszego planu eksperymentalnego powinniśmy się upewnić, że ani dzieci, ani obserwatorzy, ani nauczyciele nie wiedzą, do którego warunku należą dzieci.