Читать книгу LaTeX ga kirish. Darslik - Sultonali Mukaramovich Abduraxmonov - Страница 18

4.2.1. Matnda gaplar orasidagi probellar

Ba’zida ikki so‘z bitta satirda bo‘lishi kerak bo‘ladi, yani ular bir biri bilan bog‘langan. Bu xolatlarda uzilmas probel deb ataluvchi ~ simvoldan foydalaniladi. Masalan «na s. 5». Bu yerda s. 5 ni ajratib bo‘lmaydi. Misol:

\documentclass {article}

\usepackage [T2A] {fontenc}

\usepackage [russian] {babel}

\begin {document}

Хайвонлар сони тўдада белгиланади

хариф~$x$ билан. Салом

император Франц-Иосиф~I!

Эр ва хотин~ – - бир оила.

С~из ким билан сиз, мастер культура?

\end {document}

Kompanovka qilib, ko‘rish buyrug’ini ishga tushirish bilan hujjatni ko‘rish maydonida quyidagini kuzatamiz:

E’tibor qarating: «~» simvolni so‘zlar orasiga qo‘yilishi quyidagi so‘zlarni ajralmasligini ta’minlaydi, ya’ni ular bir satrda joylashadi:

«Франц-Иосиф~I!», «С~из».

4.2.2. Gaplar orasidagi oraliqlar

Normal rejimda TЕX biror bandning chiziqlarini o‘ng tomonga tekislab, zarur bo‘lganda defis qiladi va so‘zlar orasidagi bo‘shliqlarni biroz cho‘zadi yoki siqadi. Gaplar orasidagi bo‘shliqlar bir gap ichidagi so‘zlar orasiga qaraganda o‘zlarini kengroq va cho‘ziqroq tutadilar. Quyidagi misolga diqqat bilan qarang («Vinni-Puxa" dan; aniqlik uchun barcha bo‘shliqlar teng ravishda cho‘ziladi):

North Pole. Discovered by Pooh. Pooh found it.

Ushbu turdagi bosma ingliz tipografik qoidalariga mos keladi, ammo rus matnlarida so‘zlar va jumlalar orasidagi bo‘shliqlar bir biridan farq qilmasligi kerak. Buning uchun preambldagi \frenchspacing kamandasini kiriting. Ushbu turdagi bosma ingliz tipografik qoidalariga mos keladi, ammo rus matnlarida so‘zlar va jumlalar orasidagi bo‘shliqlar ular farq qilmasligi kerak. Buning uchun buyruqni preambula kiritishingiz kerak.

Agar rus tilidagi matn orasida ingliz tilida yozilgan fragment topilsa, u holda ingliz tilidagi qoidaning inter-word bo‘shliqlariga nisbatan ta’sirini tiklash uchun \nonfrenchspacing buyrug’idan foydalanishingiz mumkin. Ingliz tilidagi matn tugashi bilan yana \frenchspacing buyrug’ini qo‘yish kerak.

So‘zlar orasidagi bo‘shliqlarni va jumlalar orasidagi bo‘shliqlarni ajratish uchun TЕX quyidagi qoidalarni qo‘llaydi:

1) Probel quyidagilardan keyin ko‘payadi:

• nuqta, so‘roq belgisi, undov belgisi (maksimal darajada);

• ikki nuqta (kichikroq);

• nuqta vergul (yana kichikroq);

• vergul (rosa kichik).

2) 1-bandda ko‘rsatilgan tinish belgilarining biridan oldingi oxirgi harfi katta bo‘lsa, bu tinish belgisidan keyingi bo‘sh joy orttirilmaydi.

3) Agar 1-bandda qayd yetilgan tinish belgilaridan birini yopuvchi parantez (dumaloq yoki kvadrat) yoki yopuvchi qo‘shtirnoq, undan keyin esa bo‘sh joy kuzatilsa, probel ko‘payadi.

Ikkinchi qoidasining ma’nosi shundaki, nuqta katta harfdan keyin ko‘pincha jumlaning oxiri emas, balki kimningdir bosh harflarining oxiri degan ma’noni anglatadi.

Odatda «mashina heuristics» bilan bo‘lgani kabi, formuladan qoidalar ba’zan noto‘g‘ri natijalarga olib keladi: kichik harfdan keyin nuqta jumlaning o‘rtasida, masalan, qisqartmada va katta harfdan keyin nuqta, aksincha, jumlaning oxirida tushishi mumkin. Bunday hollarda tex to‘g‘ri bo‘shliqlarni quyidagicha qilishga yordam berishingiz kerak:

• Agar kichik harfdan keyingi nuqta gapni tugatmasa, undan keyin \ (bo‘sh joy bilan orqaga qaytish) buyrug‘ini qo‘yib, so‘zlar orasida normal bo‘sh joy hosil qiladi.

• Agar biror davr (yoki 1-bandda keltirilgan tinish belgilarining birortasi) gapni bosh harfdan keyin tugatsa, undan oldin \ @ buyrug‘ini qo‘ying-u holda bo‘sh joy odatiy tarzda ko‘paytiriladi. Misol:

\begin {document}

If $n$ is even (resp.\ odd),

then $ (-1) ^n$ equals one

(resp.\ minus one).

This research was supported by

the NSF\@. The author is

grateful to Prof.~Smith.

\end {document}

Kompanovka qilib, ko‘rish buyrug’ini ishga tushirish bilan hujjatni ko‘rish maydonida quyidagini kuzatamiz:

E’tibor qarating: simvolarga «\, \@, ~».

Bo‘sh joylarni ko‘paytirish haqidagi oxirgi qoida: agar bo‘sh joy ~ belgi yordamida buzilmaslik deb belgilansa, u avvalgi tinish belgilaridan qat’iy nazar oshmaydi.

4.2.3. Oraliqlarni qo‘l yordamida (buyrug’iz) qo‘yish

\ buyrug’i va ~ uzilmas probel buyrug’i ham probel xosil qilish uchun qo‘llaniladi. Bunin uchun~~~ yoki \ \ \ deb yozish mumkin. Lekin bu maqul emas, chunki ular xosil qilgan prbellar har xil uzunlikda bo‘lishi mumkin. Real oraliqni nazorat qilib bo‘lmaydi.

Ko‘p xollarda oraliqni bir yoki ikki em qoldirish talab qilinadi, buning uchun \quad buyrug’i 1em uchun, \qquad buyrug’i 2em uchun qo‘llaniladi. Buyruq \enskip oraliqni \quad ga nisbatan ikki marta kichik beradi.

Agar aniq oraliq qiymati bo‘yicha oraliq qoldirilishi kerak bo‘lsa, \hspace {dlina} buyrug’idan foydalaniladi.

Agar bo‘shliq satir boshi va oxirida ham aniq uzunlikda qoldirilishi kerak bo‘lsa, \hspace* buyrug’idan foydalaniladi. Masalan

\hspace {1.5cm}

\quad buyrug’idan foydalanilganda ortiqcha probel qoldirilmaydi. Misol:

\begin {document}

Здесь\quad 1em промежутка.\\

Здесь\quad {} 1em промежутка.\\

Здесь\quad {} 1em

плюс еще немного.

\end {document}

Kompanovka qilib, ko‘rish buyrug’ini ishga tushirish bilan hujjatni ko‘rish maydonida quyidagini kuzatamiz:

E’tibor qarating:

Bu misolda yangi qatorga o‘tish buyrug’i \\, probel qoldirish buyruqlari \quad, {}.

Nazorat savollari

1. ~ simvoldan qanday maqsadlarda foydalaniladi?

2. \quad buyrug’i vazifasi nimada?

3. \qquad buyrug’i vazifasi nimada?

4. \enskip buyrug’i vazifasi nimada?

5. \hspace {dlina} buyrug’i vazifasi nimada?

Topshiriqlar

1. «Ushbu darslik xozirgacha mavjud adabiyotlar, maqola, taqdimotlar va ko’rsatmalar asosida tayorlandi. Barcha foydalanilgan materiallar nomlari va manzillari ko’rsatib o’tildi. Darslikda keltirilgan har bir misolni tizimda sinalgan.» matnida xar bir gapni aloxida aloxida abzaslarda chop etishni tashkil etuvchi hujjatni tashkil eting.

2. Kiritilgan matnda tashkil etilgan abzaslarni xar xil chetlashishni xosil qilib chop etuvchi hujjatni tashkil eting.

3. Kiritilgan matnda so’zlar orasidagi oraliq masofalarni 1em va 2em tashkil etuvch hujjatni tashkil eting.

4. \ buyrug’i va ~ uzilmas probel buyrug’lari qo’llanilgan hujjat tashkil eting.