Читать книгу Brandwaterkom - Alexander Strachan - Страница 17

Uit alle rigtings kom die Vrystaatse kommando’s nou by Harrismith bymekaar om ’n hoofkommandant te kies. Ná die opwinding van die vertrek uit hul tuisdistrikte sorg die verkiesing vir ’n volgende hoogtepunt in die kommandolewe waaraan hulle nog maar stadigaan gewoond raak.

Marthinus Prinsloo, een-en-sestig en grys in die baard, lyk na die voor die hand liggende keuse. Soos baie Boere is hy in die Kolonie gebore, maar het hy sy tande op die Vrystaatse vlaktes geslyp. ’n Man van rype ervaring na wie almal geredelik kan opsien. Só reken die burgers wat ná die afsaal in groepies in die skadu van Platberg rondstaan om te bespiegel wie nou voortaan bevel gaan voer oor die algehele Vrystaatse mag.

Prinsloo se uitgebreide veegetalle en landerye in Ladybrand en Winburg se omstreke tel sterk in sy guns vir die benoeming. Buiten dat sy voorkoms juis lyk asof hy in die landbou tuis hoort, beskik hy oor die vermoë om besonder slim op begrafnisse en troues te kan praat. Dit is een van die hoofredes hoekom hy tot die Volksraad benoem is.

“Oom Martiens is nie op sy mond geval nie,” bevestig Kiewiet Jonkers wat almal dink. “Kyk hoe geredelik verkeer hy met wildvreemde burgers van buite sy distrik. Geen leier kan gaan staan en menssku wees nie. Oom Martiens het die regte temperament.”

Om in die openbaar te bid, kom vir hom soos tweede natuur, daarom dra hy die amp van ouderling in die kerk. Iedereen weet van sy heldhaftigheid tydens die toentertydse Basoeto-oorloë.

“As daar nou iemand is wat die slag ken om die Basoeto hand en tand te beveg, is dit hý,” sê oom Mooi Piet. “Die Ingelse is ver van ’n barbaarse mag – dit weet ons algar. Maar oorlog is oorlog. Martiens Prens het die regte ervaring om die kommando’s te lei. Net so vinnig as wat hy die Sotho’s destyds deurgekyk het, sal hy nou ook die Ingelse deurkyk.”

Hieroor het die burgers eenstemmigheid.

“My tent staan oop vir ’n ieder en ’n elk,” kondig Prinsloo direk ná sy benoeming tot hoofkommandant van die Vrystaatse magte aan. “Kom gerus oor as daar ’n neteligheid opduik.”

Hulle voorgevoel was so reg in die kol, besluit die burgers. Die eerste probleem lê reeds voor die hand. Diegene wat lanklaas in die saal was, gaan kla dadelik by oom Martiens Prens dat hulle blikners gery is. Prinsloo slaag sy eerste toets met vlieënde vaandels.

“Halfkrone,” druk hy sy vinger reg op die probleem.

Plat groen blikke Zam-Buk word dadelik te voorskyn gehaal en die deurgeskaafde vel word twee keer per dag met samboksalf gedokter. Die broeke skaaf en die manne loop wydsbeen met die troos dat hulle net ’n bietjie rus van die saals benodig.

Marthinus Prinsloo is omsigtig in sy optrede; hy laat hom ook glad nie deur die oorlog aanjaag nie. Diegene wat kriewelrig raak dat die Britte die beste posisies in Natal gaan inneem, maan hy tot bedaring.

“Die oorlog gaan vir g’n niemand weghardloop nie.”

Groot opgewondenheid heers terwyl die manne van die verskillende veldkornetskappe mekaar begin ontmoet. Hulle kamp kort entjies uitmekaar. Gou begin die braaivleisvure trek en daar word gulhartig en skertsend oor en weer genooi. Die atmosfeer is amper feestelik. Binne die grense van die Vrystaat is die oorlog nog glad nie ’n direkte bedreiging nie.

In die oorstaantyd langs Platberg, terwyl Prinsloo hom voorberei om die Engelse se opmars in Natal te gaan stuit, verstel die burgers vir oulaas aan hul stiegrieme, geweerbande en buikgorde.

Strykdeur voel hulle die opgewondenheid. Net soos in Pretoria waar die jonger burgers enkele dae gelede hul afwagting vir hul eerste treinrit kwalik kon verberg. Die Transvalers volg ’n ander roete Natal toe – oor Volksrust en Newcastle. Niemand weet presies waar nie, maar iewers onder die Drakensberge sal die magte van die twee Boererepublieke wel met mekaar verenig.

“Wat hoor ons nou van hierdie treinding?” stook ’n paar Vrystaters die vuur. “Hoe werk dit dan só dat ons die hele pad te perd moet front toe, maar die Transvalers ry ewe deftig met die trein?”

Die twee magte is nog redelik onbekend met mekaar. Nou bring die gedagte aan bevoordeling klaar ’n onsekerheid oor hoe hulle vorentoe gaan saamwerk. Die Transvaalse generaals Piet Joubert en Louis Botha is tog maar net vae name wat die Vrystaters hier en daar in gesprekke hoor opduik het.

Langs Platberg verskyn die voggies van nêrens en die een streek wil die ander die loef afsteek met hulle sêgoed.

“Laat hy val waar hy wil. Gesondheid in die rondheid, as ’n mol in sy gat krap, kom daar grond uit!”

Oor perde en nooiens word daar gespog en gekorswel oor die blikners en wie nou eintlik sy sit in die saal ken. Grappe oor danspartye, boeresport en hoenderhaanskop.

Veral die Fouriesburgmanne is besonder glad met die mond. In die Brandwaterkom praat hulle mos ’n taal van hul eige. En hier is die kans om te wys dat daar in die bergkom nog altoos heelwat meer gebeur as wat mense van buite hoegenaamd ’n spesmaas het.

Nee, gewikkel word daar gewikkel in die kom. Al van oudsher af. Die Fouriesburgers is mos nie verniet met die martini-henry-koeël in die maag gebore nie. Alles het begint toe ’n arts en sy vrind vammelewe op ekspedisie in die bergkom probleme met hulle perde gekry het.

Hulle word toe gedwing om by ’n afgeleë plaashuis aan te doen. Daar aangekom, verneem hulle die vrou is ernstig bekwaald. Die arts stel snel vas dat die probleem knoop in die derm is. “Net ’n operasie kan straks haar lewe red,” stel hy dit aan haar man. Maar dié is steeks. Skouerophalend is hulle toe daar vort, wel wetende dat die vrou nie ’n kans op oorlewing had nie.

Ná verloop van ’n geruime tyd kom hulle op hul terugtog weer by die plaas langs, net om tot hul verbasing te hoor dat die vrou blakend gesond en aan die gang is. Uit die veld geslaan, maar tog nuuskierig, wil die arts weet hoe hulle die probleem dan opgelos het.

“Nou laat ek julle dan maar wys.”

Hierop gaan haal die boer sy martini-henry in die huis. Hy wys die arts een van die patrone en draai die swaar loodpunt uit. Tot die arts se verbasing en ontsteltenis moet hy verneem dat die vrou so ’n swaar ronde loodpunt moes insluk en dat dit haar gesond gemaak het.

Nie lank nie, of daar word nóg kontreistories verhaal. Met die blikbeker in die hand neig die vertellings later eenstrook in dieselfde rigting: poetse gebak en stelle met Bacchus afgetrap. Hoe later die aand, hoe snaakser die stories. Elke streek het om die vuur iets kwyt te raak, maar dis steeds die Fouriesburgmanne – hulle bron van vertellings blyk haas onuitputlik te wees.

Nog voor die een storie behoorlik sy lê gekry het, word die volgende een opgediep. Toe onlangse insidente later yl raak, word daar al hoe verder in die verlede gedelf. Nou ontgeld die stambroers Fourie dit.

“Slapenstyd!” word hulle gemaan.

Van die ouer burgers wat kapot raak, gaan kry hul lê ’n entjie verder weg teen die saalsakke. Maar steeds kom die stories uit die donker na hulle toe aangedryf. Aan so ’n jolige klomp kuieraars is daar nie salf te smeer nie. Teen wil en dank moet hulle maar saamluister.

Gunter se tyd was oom Pieter Fourie van Tierhoek se seuns mos al mooi opgeskote toe hy enige dae buite die bergkom gaan verwyl. Met die kat vort, was die muis baas. Net daar gaan verkwansel hulle sy blou merrie by die Jood se winkel vir ’n paar bottels drank en twee dae lank is hulle helemal onkapabel.

“Waar’s my blou merrie?” wil die vader met sy terugkeer weet. Die seuns skud hul kop in ongeloof; die merrie is nêrens op die werf te siene nie. “Dan moet julle haar nou in die veld loop soek.”

Heelwat later die middag kom die seuns terug. “Ons het haar geraamte bo in die berg gekry – ’n tier het haar opgevreet.” Oom Pieter Fourie berus hom hierin. Maar net toe sy seuns gerus raak, kom die Jood se twee knegte ’n week later met die blou merrie op Tierpoort aan.

En ’n anner oom, ook ’n seun van die ou stamvader Fourie, van die plaas Molaposdraai, koop eendag ’n halfaamvaatjie jenewer by die smous se waentjie. Onderwyl hulle die transaksie in die huis beklink, rol een van die Fourie-broers die vaatjie sonder ’n hik of ’n kik in ’n nabygeleë dammetjie in.

“Skelmstreek!” beskuldig die boer en die smous mekaar nou oor en weer. Op die ou einde kry hulle dit reg om die saak te skik. Die boer koop toe weer ’n vaatjie, maar teen halfprys; en albei is tevrede.

’n Jaar later kom die broer wat die vaatjie in die dam gerol het, erg lus vir ’n sopie, weer daar aan. Maar die halfaam jenewer is ondertussen uitgedrink. Sy lus is egter so erg dat hy maar met die storie van die verdwene vaatjie vorendag kom. Eers trag hulle dit met stokke uit die dam te hark, maar rig niks uit nie. Mettertyd raak hulle so dorstig vir die verkoelde vaatjie dat hulle grawe gaat haal, ’n sloot in die wal grou en die dam se water laat leegloop.

Ook oom Abraham Fourie – in die omgang bekend as oom Aap – het ’n stelletjie met drank afgetrap. As hy op besigheid was, was dit hoeka sy gewoonte om met ’n bottel brandewyn in sy saalsak na sy plaas toe terug te keer. Onder ’n rantjie op die plaas Welvanpas, het oom Aap dan afgeklim, met sy bekertjie water uit die fonteintjie geskep en vir hom ’n behoorlike dop geskink.

Oom Spierwit de Jager het sy gewoonte al goed geken en hom een dag in die rantjie gaan voorsit. Net toe oom Aap die beker na sy mond lig, roep hy met ’n diep stem “Abraham!” uit, waarop oom Aap die beker vinnig laat sak en rondkyk. Toe hy niks gewaar nie, lig hy weer die beker, en vir die tweede maal “Abraham!” Weer die beker laat sak en rondkyk. Toe hy sy naam vir die derde maal hoor weerklink, sê oom Aap, “Abraham se moer!” en slaan die dop weg.

Kort daarna was oom Aap met die predikante deurmekaar. Toe die dominee en ouderling op huisbesoek met hul perdekar op oom Aap afkom, is hy lekker gekoring besig om vrolike dansmusiek op sy konsertina te speel. Hy gewaar hulle, maar dis te laat om van die donkielong in sy hande ontslae te raak; sonder om ’n noot te mis, slaan hy oor na Psalm 146 – Prys den Heer.

Nie lank hierna nie hoor die dominee ’n knaende geblêr al om die pastorie. Toe hy ondersoek gaan instel, kry hy oom Aap te perd al blêrende om die huis. Eers nog ’n slag om die pastorie. Toe sê hy aan doomnies De Kock die skaap is verdwaal en soek sy herder.

Die oorstaan en joligheid op Harrismith was verby en Vilonel voel hom tuis in die berede afdeling. Aan die jukskeigooi het hy nie deelgeneem nie, wel op ’n afstand toegekyk. Soveel intense meelewing in dié primitiewe aktiwiteit is vir hom moeilik om te begryp. Hy het hom ietwat vervreem gevoel in die stof wat opgeskop is en die ledige ure met leeswerk en die versorging van sy perde verwyl.

Daar was nou twee geestelikes saam met hulle op kommando: Doomnies John Kestell van Harrismith en Paul Roux van Senekal. Beide het hulle algou uit die voete gemaak toe die burgers om die vure begin fles vat. Roux het toe in Kestell se dorpswoning tuisgegaan.

Tydens die rit het Vilonel opgemerk Roux is heelwat taaier in die saal as wat mens van ’n kerkman sou vermoed. “Natuurlik hou ek by!” het hy ’n paar keer vererg geblaf as ’n burger hom wou bystaan.

Saans ná die harde rit het hy onvermoeid huisgodsdiens gehou. Dis mos waarvoor hy saamgekom het. Laat slap lê, had hy nie. Dié kon Vilonel van getuig. Op Harrismith het hy een of twee keer in die rigting van Vilonel se kampplek gemik. Was die krapperigheid tussen hulle nog nie opgeklaar nie?

“Kyk, die kerkman hou hom by tye te wel ter tale in plaas daarvan om ’n saak direk te adresseer!”

Só het Vilonel ’n ruk gelede in Senekal teenoor ’n medelidmaat opgemerk. Eintlik was Roux maar vier jaar ouer as Vilonel. Dat die predikant aan die Kaapse spogskool Paarl Gimnasium gematrikuleer het, was Vilonel deeglik van bewus. Ook dat hy sy proponentseksamen met lof afgelê het en boonop daarna klas aan ’n universiteit in Edinburg, Skotland, geloop het.

“Hoe dit ook al sy,” het Vilonel daardie dag opgemerk. “Laat jou punt inslaan sonder omhaal of beeldspraak.”

Die woordestryd het ontstaan toe doomnies Roux ’n gemeentelid tydens huisbesoek oor sy geestelike toestand uitgevra het. “Doomnies, ek het opgehou om te dans, te vloek en te drink,” het die lidmaat geantwoord. Waarop doomnies Paul Roux soos volg gereageer het:

“So, mijnheer, as u na Winburg wil gaan en u is op pad na Venterburg en ’n vrind sou u meedeel dat u op die verkeerde pad is en u sou daarop die konsertina wat u bespeel, afgooi, sou u daardeur op die pad na Winburg kom? En veronderstel dat u verder op die verkeerde pad sou voortry en ’n tweede vrind sou u vertel dat u op die verkeerde pad is en u sou die viool wat u bespeel, afgooi, sou u daardeur op die regte pad kom?”

“Dis nodelose woordoordaad teenoor ’n gewone burger,” het Vilonel gesê toe hy dit te hore kom. “Grootdoenerigheid – dis wat ons hier mee te make het. Sê vir die gemeentelid reguit wat jy meen en laat tog nie ’n weg so breed oop dat ’n ossewa daarin kan omdraai nie.”

So klein as wat Senekal is, het Vilonel se woorde Roux se ore maar alte gou bereik. Het die predikant besluit om sy opmerking liefs te ignoreer? Vilonel was nie seker nie. In ieder geval was almal nou saam op kommando, onderweg om die Engelse in Natal te gaan aantas.

Vilonel stuur sy perd meer met die knieë as met die leisels. Sy roer dra hy soms oor die skouer, soms in die buiging van sy elmboë. Hy trek steeds aan soos dit ’n fatsoenlike man betaam – kamaste, langmouhemp en vilthoed waarvan hy die rand opslaan. Ook sy skyfskietbaadjie wat hy tydens kompetisies dra. Sondae dra hy ’n wit hemp met ’n strikdas.

Sy reputasie met die geweer het heelwat verder as Senekal se omtrekke gedra. Daarom gaan hy nie onopgemerk verby nie. Sy teenwoordigheid dwing onmiddellik agting af by die ander veldkornetskappe: Vrede, Heilbron, Kroonstad, Bethlehem en Harrismith.

Hulle staar openlik na sy tweede geweer. “Is dit Veldkornet se skyfskietgeweer?” Hy hoor die bewondering in die stemme.

Vroegoggend is dit opsaal, en die kommando’s begeef hulle ooswaarts, reg die son in. Die hoede se rande is laag afgetrek oor hul oë. Plek-plek wil dit motreën en in die digte miskolle kan jy kwalik jou perd se ore gewaar. Tog bly die son lastig sodra dit deur die mis breek.

“Wat lê agter doerdie rant?”

Die burgers rek hul nek. Dit is ’n onbekende landskap en jy moet bakhand skaduwee maak om nie oopoë in ’n hinderlaag vas te ry nie. Eers teen nege-uur word die sig beter, dan draai die son, maar teen laatmiddag brand dit weer ’n rooi haal uit die weste agter teen hul nek.

Vilonel lei sy manne via die steiltes van Van Reenenspas die Natalse binneland in. Nes ’n bees hou ’n perd meer daarvan om op te trap teen ’n skuinste as om af te trap. Hulle voel-voel die pad af Natal toe. Sy oogmerk is die vernietiging van die Tugelabrug by Colenso.

Hy laat die sagte sandsteenkoppe van die Vrystaat agter. Soggens val die mis soos die Vrystaters dit gewoond is. Maar die groen is groener. ’n Landskap met rante, doringbome en oorvloedige soetveld.

“Liewe mastag, maar dis geil.”

Soos hulle ry, mis die ruiters die koeler berglug. Die hitte is anders, drukkend, met vlieë wat saamkoek om die perde se oë. Daar is nie tyd om koelte te soek nie. Die verkenners se oë bly ver op die horison soek.

Vorentoe wag die harde ysterkliprante van Ladysmith skroeiend in die son. Kiepersol, papierbas en aalwyn. En ’n vreemde woord hier en daar waarmee die burgers nog sukkel. “Mkhamba,” proe-proe hulle aan die Natallers se naam vir die papierdoring, dié wat groei so ver as wat die oog kan sien. Ligte vuurmaakhout wat dadelik uitbrand, kom hulle gou-gou agter. Rooigrond en dongas. Nie die diep leemgrond van die Vrystaat nie.

“Hoe lyk die oorlog?” wil die jonger burgers hoor.

“Laat oom Lelik Piet julle vertel,” sê Vilonel, “hy was op Majubaberg.”

“Die oorlog,” sê oom Lelik Piet, “lyk nie aldag dieselfde nie. Partykeer is dit ’n miershoop wat jy oopspit – dit krioel so voor jou oë, jy weet nie waar om te skiet nie. Ander kere is die oorlog stil soos ’n toktokkie se vangkuil. Beland jy eers op die skuinste van die sand, dan suig hy jou vanself in. Hoe ook al, jy hoef nie te veel te bodder nie, kry sal die oorlog jou kry.”

Die ietermagog en nuuskierige stokkiestertmeerkat het skynbaar op die platorand agtergebly; ook die springhaas. Hier vlug net rooimeerkaaie en vlakhase voor hulle uit, ook nooit te ver van hul gate nie. Elke nou en dan skrik ’n perd snorkend eenkant toe vir ’n patrys wat onder sy hoewe uitfladder. Heelwat duikers, steenbokkies en ribbokke.

Wildeganse en geelbekeende wat uit die vlak panne opvlie. Allemintige troppe kraanvoëls op die vlaktes en slange in die ysterkliprante – die Mosambiekse spoegkobra, maar die Natallers ken hom almal as die mfezi. In die son lê die akkedisse ongestoord in die hitte en bak.

Saans bring die oostewind ietwat verligting, tog koel dit nie af soos die burgers gewoond is nie. In die vleiland pla die muskiete. Die ranteveld is hard en klipperig, maar dis waar Vilonel sy manskappe laat kamp.

“Dis die aangewese plek,” sê hy, “dan het ek môre-oggend dadelik ’n visie op wat rondom ons aangaan.”