Читать книгу 1795 - Dan Sleigh - Страница 11

Iemand moet gaan, iemand moet opstaan en die leiding op hom neem. Die gedagte aan vyfhonderd kanonne dwing hom tot aksie terwyl ’n naamlose magteloosheid hom vashou. Hy maak nie sy oë oop nie. Is hy siek, of is dit skok en ongeloof, dalk angs omdat vreemdelinge sy land eis en oor hom wil regeer? Miskien is dit vrees vir ’n toekoms wat sy eie dood kan insluit. Kort voor die dood gaan jou lewe voor jou oë verby, so asof jy uit ’n groot hoogte val; sy gedagte vermy hede en toekoms en stroom asof op vlug na die verlede, op soek na begrip van gebeure en ervarings wat sy lewe gevorm het én sy aanspraak op dié huis, dorp en stukkie land bevestig.

Hy het gekies om met die lewendes te lewe. Hy skaar hom by die dorpenaars en boere, bruikbare, gewillige arbeiders in die ryk land waarop hulle hul tuisgemaak het. Hy leer leisels hou en in- en uitspan, en ry sonder drywer of koetsier. Hy ry somers met ’n kapkar na plase in die Sandveld, Swartland, Koeberg en De Kuilen, die Bottelary, Vierentwintigriviere, Winterhoek en Waveren om skatting van hul verwagte oeste van graan en peulvrugte te maak. Hy leer hul paaie van plaas tot plaas, maak vriende met hulle, eet aan hul tafels, drink hul karringmelk, dikmelk en suur plaaswyn, leer om ’n boerbeskuit in koffie te doop, leer wat ‘kafhok’, ‘saaisak’ en ‘koringharp’ beteken, waarom ’n ooi haar lam weggooi en waarom boere met die regering ontevrede is. Hul algemene kennis leer jy nie op skool nie: As stukke roet uit die skoorsteen val of ’n bees se stertkwas aan sy lyf vassit, gaan dit reën. As ’n haan in die voornag kraai, kom daar ’n vreemdeling aan.

Moenie luister as hulle sing nie. Vra hulle ’n ander kuns, om ’n sweep te klap, velskoen te maak, bouklei te trap, ’n koei te laat sak, om jou sens te slyp en te gebruik op gelykte en teen skuinste, ’n mied te pak.

Hy praat saam oor ekonomie, boerdery en politiek. Dis mense van één boek; hy lees vir hulle uit Job en Eksodus en slaap snags in hul huise, in die vrykamer. Hy hou van hul selfstandigheid, eenvoud en aardse humor, hul talent om praktiese oplossings vir probleme te vind. (‘’n Boer maak ’n plan,’ sê die Kapenaar.) Hulle is met min tevrede; goeie spysvertering is ’n seëning en bron van geluk, met botter koop hulle ’n rol blou sis vir die vrou en dogters, met twee oskalwers ’n wapen, kruit en lood vir die seun. Hul vensterrame, sonder glas, is met wasbestrykte kaasdoek bedek, hul taal ontwikkel sy eie woordeskat en musiek, hul kinders groei sterk soos jong, geënte wingerdstok, maar is liggelowig, jammerlik ongeletterd, oningelig oor hul eie land.

In die sekretariaat hang ’n gekleurde kaart, drie el by twee, sonder opskrif, datum of naam van kartograaf, dis oud en verdor, die rante is gekraak en bruin van mensevingers se aanraking. As jy mooi kyk, sien jy die stories van die Kaapse skiereiland; eerste plase soos Libertas, Moddergat en Babylons Toren, ook die Franse Quartier en laaste Koina-krale sien jy daar. Die datum bepaal jy by benadering; by Hottentotsholland staan geskryf: ‘Comps. veewyde ende bouwery,’ en die buitepos by die brug oor die Lourensrivier is ‘de E. Comps. buitenpost Hottentots-Hollant’. Die kaart is dus geteken vóór die jonger Van der Stel, gierig én vermetel, daardie buitepos van vierhonderd morg mét geboue, personeel, slawe, vee, landerye en boorde verduister het, onder ’n nuwe naam, ‘Vergelegen’. Dié kaart wys hoe vlak die volk se geheue is, mense verseg vandag om die feit te aanvaar; dis tog ondenkbaar dat ’n Edel Heer ’n ganse buitepos sal verduister?

Maar elkeen, man en vrou, slaaf en vry in hierdie skindernes het iets aangaande Vergelegen in die fynste besonderhede geken. As voorsitter van die Huwelikshof het hy self die saak hanteer; David Malan, eienaar van spoggerige Vergelegen, se vrou het in Augustus 1788 met ’n swart sluier haar getuienis gelewer en dit daarna, bedags en snags tot haar sterfdag bly dra. Een maanlose nag het David Malan van sy plaas af verdwyn, met die jong slavin Sara, twee perde, twee saals, ’n geweer en kleinighede soos ’n pot en ’n pan. Wat ’n skandaal was dit, in dié dorpie. Skielik was ’n droogte, die uitbrand van Arethusa op die oop see met honderd-en-sewentig immigrante vir Nieu-Seeland, ’n kalf met twee koppe by Klapmuts gebore, voorlaas maand se aardbewing en die nuwe melaatses in Drakenstein vergete. Wat ’n opspraak, wat ’n ellende, die arme vrou, die arme vrou. David is drie jaar later oos van Graaff-Reinet opgemerk, oor Sara is geen woord meer bekend nie.

William stel belang in die Kapenaars, veral die plattelanders, wat anders as die dorpenaars ontwikkel. Hy is verwonderd oor hul eenvoud, rustige en geduldige onkunde. Is hulle opvoedbaar? Geweld sit vlak onder die vel, hy sien dit soms in oë flikker. Robert vertel van ’n dikbek Buys in die binneland met sy regterarm permanent in ’n draband van duikervel; hy het ’n magtige hou na ’n Hottentot geslaan, toe koes die Hottentot agter ’n aambeeld. Nog twee geslagte sonder skoling en hulle word stuurs en gewelddadig, bot wit barbare met ’n dolk agter die heup soos die Korsikaan en Siciliër en ’n woordeskat van negentig tot honderd woorde, amper onregeerbaar boefagtig en nutteloos vir ’n gemeenskap.

Maar hier ís potensiaal vir grootheid, wat gered moet word. Daar is tans ’n jong Kapenaar dosent by Leiden, hy heet Christiaan Persoon. Hy het swamme as studieveld gekies, die eerste student in gans Europa op dié gebied. Hy het so ver gevorder dat die nuwe vak ’n naam gekry het, die mikologie, en jong Persoon word as vader van die mikologie geroem. En dít is ’n kleremaker se seun uit Stellenbosch. Sonder hoër onderwys sal sulke potensiaal uitsterf soos graan in ’n dor streek.

Op die platteland ontmoet hy vir Jan Rap en sy maat en die maat se suster. Wanneer hy en die boere hoogsomer met opgerolde moue deur die ryp graan loop, word sy vel bruin soos hulle s’n. Hy leer hoe om gehalte en koopprys te bepaal deur aan ’n handvol graan uit die sak te ruik, hy leer hoe om ’n ryperd te kniehalter, hy leer die reuk van vars koffie geniet.

Toe hy later, eindelik, raadslid word, praat hy oor sake wat selde op die agenda verskyn, dinge wat die boere raak. Hy praat oor die Koina ook: Wat word van die grond waarvan hulle verdryf is, waarvan die weiding onder hul uit verkoop en die papiere aan vreemde intrekkers gegee is? ’n Eerlike regering sal die grond met die Koina deel. Dit is hul land, hulle was van die begin af onwillig om dit af te staan, gaan lees die Dagregisters. Waarom word nooit daaroor gepraat nie?

“Dit is nie op ons agenda nie. Weer stroomop, Van Oudshoorn?” verneem goewerneur Van der Graaff, ontevrede maar nie onvriendelik nie.

Nee, Edel Heer; dis geen onafhanklikheidsverklaring nie, net ’n uitdrukking van individualiteit. Maar neem asseblief kennis: Die Kompanjie se agenda is nie in my land se belang nie.

Een middag toe hy van die platteland terugkom het hy woedend teen Van der Graaff en sy Raad van skoothondjies opgestaan, omdat hulle ’n geskrewe onderneming met Sandveldse boere, dat ’n skip hul graan by die riviermond in St. Helenabaai sal haal, minagtend eensydig verbreek het. Ná daardie opstand, waartydens die goewerneur sy swaard uit die skede gehad het en Rhenius tussen hulle moes kom, het hy sterk genoeg gevoel en van toe af net volgens sy gewete opgetree.

‘Verneem by vergange tye,’ lees jy in die boek van Job, hoofstuk 8, vers 8: ‘Praat met die verlede, dáár sal jy leer.’ Hy lees die Kaapse dagregisters wat in die sekretariaat bewaar word, van 14 Desember 1651 af tot die hede, komende en gaande korrespondensie met Here Sewentien en Batavia oor personeel, skepe, wins en verlies, raadsbesluite oor grond, Koina en Sonkwa, beëdigde verklarings oor die dood van slawe en trekvee, oor geskatte oeste, die opdragte en memories van kommissarisse op besoek, die ekwipasiemeesters se verslae oor wrakgoed ná strandings. In die hofrekords en gronduitgifte ontdek hy opportuniste, helde, diewe, predikante, opstandelinge, smokkelaars, skape, skepe, kool en matrose, ook Du Toits, Du Preezs en Du Plooys, hul slawe en hul agterkleinkinders. Hy ontmoet op papier elke gewese goewerneur, kommandeur, kaptein en kommissaris wat hier beleid kom neerlê het. Naas soet óf bloedige liefdesverhale kry jy staalharde beleidstukke: ‘Men moet dan de Caap de Goede Hoop considereeren als een frontier en het Casteel als een plaats dewelcke dagelijck in het gevaar van een vijandt staande, van niemandt dan van sijn eijgen hulpe en sterckte affhangt.’

Met dié woorde het sy oorgrootoom, kommissaris-generaal Hendrik van Reede, in 1685 die saak aan die ouer Van der Stel uitgelê. Om die Kaap te beskou as ’n aktiewe, vyandige grensgebied, ’n kookpot van pogings en onrus waarin alleen die Kompanjie se belange bedien en beskerm sal word, het tot vandag beleid gebly.

Hy leer uit die Dagregisters die Kaapse weer in verskillende seisoene, die groente en graan wat elke jaargety lewer, die tye van sonop en sononder deur die jaar. Hy leer die rykdom van die land en ontdek die oorsake van die inboorlinge se fatale agteruitgang. Hy ontdek ook die geboorte van sy dorp, hoe dit tot die kern van ’n nuwe kolonie ontwikkel en mettertyd blom. Op kaarte en planne in die sekretariaat volg hy die dorp se groei. Hy ken elke kaart se datum, elke tekenaar se handtekening, van Potter uit Van Riebeeck se tyd tot Jones en Thibault tans. Hy ken die uitleg, die aanlê van nuwe strate, die intensiewe ontwikkeling van die Kompanjiestuin voor nóg vier verdere tuine aangeplant moes word om die invloed van seisoene en afhanklikheid van goeie reën te oorkom. Hy weet waarom die strand verbreed en die kaai gereeld verleng moet word: Dis vandat die duine aan die suidoostekant vir brandhout gestroop is. Van tóé af waai sluiers wit sand somers deur die dorp en trek die hoogwaterlyn jaarliks een tree terug, sewentig tree in sewentig jaar.

Uit natuurlike behoefte, dalk oor sy herinnering aan Neeltje, trou hy hier in een van die welvarendste families, ’n geslag van regeringsamptenare wat uit privaathandel ryk geword het. Hy het nie vir geld getrou nie; dit is onwys, trou jy vir geld, trou jy in die skoonfamilie se noodlot in, en hulle lê vir jou ’n weg neer. Hy moes werk. Vrou en kinders is gyselaars en jy moet hulle daagliks loskoop, dié las en plig ken ’n enkelman nie.

Maar geen dag, geen nag daarna was soos met Neeltje nie. Het hy verwag dat dit dieselfde sou wees? Hy het ’n fout gemaak, daar. Miskien het sulke ervarings hom ouer as sy jare gemaak, met min vriende, kaste vol boeke, afwesige kinders, en stilte.

Hy het met verdrag ontdek dat sy vrou, Geesje Kirsten, nie met haar jare ook wysheid kry nie. Sy het nooit skoolgegaan nie en geen ander ambisie of kuns geken as om ’n man te soek nie. In sy geërfde titels was sy teleurgesteld, sy het dit met lakeie, drastoele en pantoffels van satyn verbind en hy het sulke dinge vermy. Op die sosiale leer het sy ook geen duim gevorder nie, sy het na status gestreef, vir hom was status onsin. Dít was nie soos sy haar die lewe in feëverhale voorgestel het nie, waar alles sorgloos, kwistig is. Toe voel sy mislei, gekrenk, te kort gedoen.

Geesje moes vóór in die mode wees, in kleding, meubels, onthaal, aanbidding. Sy het graag volgens die mode aangetrek, met hoë pruike, groot hoede en uitermate wye hoepelrokke, ’n gevangene van al haar klere, waarby sy elke ring gedra het wat sy besit.

Hy kon haar nie gelukkig maak nie. Sy hou aan om hom Van Oudshoorn te noem, selfs wanneer hulle intiem is. Sy besluit dat Van Oudshoorn lui en sonder ambisie is en sy stel ’n afstand tussen hulle. Haar geselskap, soos die Fiskaal s’n, was morbied: ‘Jy’s met jou Kompanjie getroud. Wat gaan hulle vir jou doen? Sorg liewer vir jouself.’ Omdat hy nie aspireer tot vennootskap in ’n smokkelmaatskappy soos Kirsten en Seuns of Cruywagen en Kie nie, noem sy hom ’n luiaard, sonder ambisie. Asseblief, Geesje, vra hy.

Sy huis is steeds nie in orde nie; hy was te besig om brood te vind vir die dorp en garnisoen wat op hom vertrou. Hy moet aandag aan sy kinders gee; hy sien hulle selde en ken hulle skaars. Hulle bly soms by grootvader Kirsten op Alphen, agter die Wynberg. Sy oudste, sy erfgenaam en opvolger, moet binnekort oorsee, hoërskool toe.

Skoonvader Kirsten het die hof gevra dat hy nie by die kinders toegelaat word nie, want hy is ’n slegte invloed. Die Raad het geweier. Kleindag was hulle al skril kinders. Pieter is nou twaalf en baklei graag met almal jonger as hy. Hendrik is tien, slim met syfers, hy huiwer nie om geld te vra nie. Die laaste Sondag van ’n maand kom laai Kirsten se koetsier hulle in Oranjestraat af. Teen hul sin gebring, of wou hulle kom kuier? Oor die eettafel word skaars gepraat. Hulle is erg oor kos, nuwe klere (Pa moet vir Ma die geld gee) en soek graag soetgoed. Hulle moet nog leer om nagereg en goedkoop wyn te weier. Flora bederf hulle maar Geduld wil nie maats maak nie, hulle wil nie saam met hom see toe loop nie. Hy probeer met hulle oor die Kaapse geskiedenis praat, en hulle wil hom by die eettafel vertel wat die voorleser sê, van hul oupa se slaaf gevang met ’n holgeslypte wingerdmes in die daklatte versteek en nou aan sy kruiwa geketting. Cupido sê dít, September sê dát. Maart het dagga gelos toe slaan sy longe toe. Nooit ’n oorspronklike gedagte nie. Vir hul vermaak sprinkel hy sout in die kersvlam, of maak skaduwees van ’n bok, ’n skoenlapper en ’n eend wat sy bek oop en toe maak teen die muur. Hy hou nie van die kinders se geselskap nie. Hulle groei te stadig. Hulle wil nie lees nie. Hul hare is te lank. Het sy pa van hóm gehou? Dit is van geen belang nie, sy pa het gebruik wat daar was. As daar enige murg in hulle is, sal hulle self regkom. Odusseus het twee seuns by Kalipso gehad en hulle by haar gelaat.

Die plase van Wynberg en Constantia se vlakte is ryk aan alles wat leërs benodig en soldate kan begeer. Alphen kan môre ’n rokende slagveld wees. Hy moet ’n boodskap stuur, dat die seuns op Stellenbosch bly.

Maar dié dorp eerste; hier loop ’n leeu in die strate. Hy sal dominee Serrurier vra waar in die Bybel dit staan, en die spreuk gebruik om die Pennisten te bemoedig. Wat ’n nag, wat ’n nagmerrie, en dit gaan aanhou, môre en die dae daarna. Nou moet hy lig maak, skeer en waswater kook, koffie maak, ’n eier kook, terwyl die nuwe winter buite teen sy ruite kom fluister van kort dae, muwwe graan en klam kruit. Geduld en Flora sal later die huis oopmaak, die koei melk, die nodige op die werf doen.

William staan op. Hy loop met sy lang nagjurk en kers kombuis toe; daar is lewende kole in die doofpot, Flora het tontelgoed langsaan reggesit. Hy blaas ’n vuur aan en hang water oor en geniet die vuur se warmte op dié koue, donker oggend. Terwyl hy ingedagte sy skeermes oor die strop slyp word sy ruite donker soos die kaal boomtakke buite in die vroeë lig beweeg. Donderweer dreun naby, soos swaargeskut. Met die oorgang van somer na winter hoor jy hier soms ’n paar harde slae, anders nooit. Maar die natuur is vanjaar verward; dis laat in die jaar vir donderweer.

Hy weet die garnisoen is gereed, die kanonne op die Linie lê lankal en wag om gebruik te word. Die vyand is voor die poort, die geveg om huis en haard begin vandag. Eerstens, ál sy aandag aan die verdediging van die dorp. Hy kyk, skeermes in die hand, in sy spieël.