Читать книгу 1795 - Dan Sleigh - Страница 7

“Kyk al die swaarde, Will, en nie een uit ’n dosyn weet om dit gebruik nie. Dis ’n versiering soos ’n vrou se halssnoer.” Louis Thibault met sy ligte knoffelgeur, goeie vriend, slim ingenieur, effens romanties, het opgedaag. “Jou swaard moet verdien word. Al waarop jy in die lewe kan staatmaak is ’n swaard, silwermunte en goeie wyn.” Louis geniet die Athenaeum-aande; só moet die lewe wees, interessant, gesellig in goeie geselskap.

William beskou sy gaste as gesinsmense, rustige bure wat nie intieme kontak op mekaar afdwing nie. Slawe met lanterns sal om tienuur kom om almal na welverligte, vroulik versorgde Vredehoek, Waterhof, Oranjezicht, Rheezicht en Schoonderzicht terug te lei en hom hier in Saasveld met sy verlange laat, maar tevrede dat hy goed aan medeburgers doen en lus vir ’n kelkie kersiebrandewyn en ’n uur van stilte om die notule van die vergadering uit te skryf. En, voor hy gaan slaap, miskien Bogaert se uiteensetting van die boere se stryd teen die onheilige Van der Stels, pa en seun, vroeg in hierdie eeu, te herlees.

Dokter Van Riet, die genooide spreker, kom laat aan en skud hand. “Lelik van Matteas Behrens. Die meeste van sy skedel is by die skoorsteen uit. Ek het ’n flapkan skoon jenewer uit sy maag getap.”

“Jou bevinding?”

“Een met soveel drank in kan niks beplan nie. Tegnies, ’n ongeluk. Ek het dit aan die Fiskaal voorgestel. Dan, binne die muur, sê hy. Al was die vent ’n alkoholis.”

“Ou Matteas lag julle almal vanaand uit. Ek kan hom hoor.” Die hemel help ons; wei die blinde wurm nie weerskante, onderdeur hul witgekalkte bousels nie?

Van Riet sit ’n knypbril op en pak sy tas uit. “Die Fiskaal behoort skaggers te waarsku: Net sóveel drank per man. Maar solank daar silwer oor die toonbank kom, hou hulle nie op skink nie.” Die dokter, ná aan aftrede, is ’n uitgesproke dienaar. Hy weet hul Fiskaal eis ’n vol vyfde van elke tapper se lisensiegeld.

William kyk oor die gehoor. Dis ’n goeie opkoms; dertig, vyf-en-dertig gaste staan in groepies in sy voorhuis versprei. ’n Paar drom om die karaaf om ’n laaste glas brandewyn te skink. Hy tik sy hamer op die tafel. “Neem plaas, asseblief. Hier is nog plek in die ouderlingstoele.” Die heel oudstes, doof en half blind, kom vorentoe, hul hande koester bokale, die gesigte snuif afwagtend daarin.

“Goeienaand, lede van Kring Athenaeum. Ons het vanaand ’n mediese onderwerp. Ek het die heer Van Riet genooi, u ken hom: Oppermeester van die hospitaal, om sy ondervinding en menings insake die Direkteure se voorgeskrewe noodhulp aan drenkelinge te verduidelik. Dis al veertig jaar of meer in gebruik. Hoe dit werk, of dit na sy mening effektief is, hoe daarop verbeter kan word, só voort. Meester Van Riet.” Hy gaan sit, kantel die halfuurglas en doop sy pluim om te skryf.

Van Riet sluk water, gril effens (in die droë seisoen kook Flora hul drinkwater dood en voeg sout en wit asyn by teen die maagkoors), vul weer sy glas en skuif dit byderhand. “Ja. Ek vermy gewoonlik uitlatings wat met voorgeskrewe beleid strydig is, maar ek glo ons het die afgelope veertig jaar meer drenkelinge verongeluk as gered. Ek weet nie watter pervert eerste dié metode uitgedink en aan Here Sewentien verkoop het nie, maar dit was waarskynlik ’n Engelsman, want ek hoor dit word so in die Britse vloot ook toegepas. Mense wat nie totaal stiksienig is nie, erken dat die Engelse ons nou in die wetenskap voor is. Dink aan kaptein Cook wat ons ’n paar jaar gelede hier toegespreek het. Gedrewe deur ’n drang na kennis, deur miljoenêrs en bankiers geborg, seil hy ’n skip vol wetenskaplikes met hul gereedskap om die aardbol. Soms beny ek die Engelse. Hulle berei vir die Nuwe Wêreld voor.”

Dit, dink William, is eers van onlangs af, vandat Hollanders begin pruike dra. Hy onthou die uitgesproke Cook, breed van bors in ’n donkerblou see-uniform, met sy rooi, gladgeskeerde gesig, sagte stem en amper onverstaanbare Yorkshire-uitspraak. Cook was teleurgesteld in die vlakheid van hul vrae, miskien kon hy die afkeer teenoor hom voel (‘Wat kom snuffel die dônnerse Engelse weer om die Kaap?’) en die Engelsman, openlik geskok omdat hier geen openbare hoërskool was nie, was ná aan beledigend: “Ek neem wetenskaplikes om die aarde, maar besef julle waarheen ons eintlik op reis is?” het hy hier in die voorhuis gevra. “Ons is op pad na die maan en na die sterre. Is julle nie bang om op hierdie vasteland se uithoek in afsondering, onkunde en korrupsie te vergaan terwyl ’n nuwe son van verligting oor die aardbol verrys nie? Ken jul regering geen ander god en wetenskap as dié van geld en hebsug nie?”

Dié wat hom kon verstaan het gebrom: Gaan huis toe, man. Verwaande rooibaadjie. Cook se wetenskaplikes, ses saggesproke jong Swede, Duitsers en Engelse, het hier in die voorste ry gesit en hy het hul die geleentheid beny, op pad na die sterre, op soek na God self. Hy was dankbaar dat Cook dít nie gesê het nie, anders was hier oproer; sommige glo nog die aarde is plat en staan op pilare; Europa maak klaar vir die Nuwe Wêreld en die Kaap vir die Wederkoms. Louis het na hom toe geleun en gefluister: “Die vrou van die Verligting, sy gaan heerlike geselskap wees, Will. Ek sien uit na haar.”

Dokter Van Riet neem ’n gestopte wit Delftse kleipyp wat hy gereed gesit het, bring die kersvlam by en suig sterk aan die steel tot die pypkop rooi gloei. Hy blaas ’n straal rook uit en hervat: “Ons het dié voorskrif in 1769 van Here Sewentien gekry. Dis amptelik, dit is as plakkaat gepubliseer. Persoonlik vind ek dit onsmaaklik om toe te pas. Stel u voor: My pasiënt, die drenkeling, word ontklee en gesig na onder op ’n plat oppervlak soos ’n tafel of bed neergelê. Stop ’n pyp met ’n standaard-agtienduimsteel soos dié, en steek dit aan.” Die dokter suig aan sy pypsteel en blaas rook uit. “Maak die mondstuk met spoeg nat, só, en stoot dit versigtig in die drenkeling se rektum, só. Maak nou jou hande bak om die pyp se kop en blaas egalig daarin.”

Baie het van 1769 af verander. Die Gamtoosrivier was toe die Kaap se oosgrens; burgers is op straf van konfiskasie van eiendom en verbanning verbied om daaroor te trek. Vandag is hulle myle en myle daar verby, die voorstes is al by die Visrivier. Van Riet blaas in sy bakhande om die gloeiende pypkop; met ’n wysvinger trek hy hul aandag na die straaltjie vaalblou rook wat by die steel uitkrul.

“Laat liewerste staan, meester,” vra ou vader Van Reenen van De Brouwerij uit die voorste ry, met twee harde handpalms afwerend omhoog. “Ek gaan van die skaamte al dood.”

“Nee. Ons plakkaat beveel my om die behandeling voort te sit tot my pasiënt vry asemhaal. Nou ja …” Hy spoeg ’n repie tabak in een handpalm, sit sy gereedskap neer en lê sy pyp in die blaker. “Die plakkaat verwag dat ons drenkeling nou sy oë gaan oopmaak, regop sit en my hand dankbaar skud omdat ek sy lewe gered het.” Hy ondersoek die gehoor deur sy ronde neusbril en skud sy kop na hulle. “Wat? Kaf, twak, bog en onsin. Amptelike bygeloof. Is dit ’n regering se taak? In geen geval waar ons dié metode toegepas het, kon ons iemand bybring nie. Hoe kon ons? Volgens watter beginsel bring warm rook in die dikderm ’n bewustelose tot sy sinne? Deur toordery? Probeer eerder vlugsout. Here Direkteure sê ook nie wat gaan gebeur as dié plan in jou gesig sou t’rugplof nie. Die spysverteringstelsel is glad nie betrokke nie.

“Nou, wat is die probleem hier? ’n Drenkeling se longe is vol water in plaas van lug. Voor sy hart gaan staan, moet ons die water uit die longe pers en met skoon lug vervang. Ek sal een of twee alternatiewe demonstreer, wat ek graag met die Politieke Raad se goedkeuring en hulp aan die Direkteure self wil voorlê.” Hy sê die laaste woorde met sy oë op die slapende sekunde Rhenius, en terwyl hy praat trek hy sy jas uit, hang dit oor die stoel en rol sy moue op. Hy staan weg van die tafel, knoop sy broek se knieë los, kniel styf en leun vooroor met sy kneukels op Saasveld se rooi vloerteëls.

“Eerste simptoom van verdrinking is dat are in die oë gebars het. Niks sal daarna help nie. As dit nie gebeur het nie, luister op die bors vir ’n hartklop, voel by die pols en die nek. As jy daar lewe voel, moenie na ’n bed of tafel soek nie maar draai die pasiënt op sy bors daar waar jy hom vind, draai sy kop en lê sy gesig op sy voorarm. Kniel oor hom, só. Voel met jou vinger in sy mond; verwyder braaksel. As hy sy tong ingesluk het, trek dit uit. Leun vooroor, druk met jou plathande agter sy blaaie en kyk of water uit sy mond vloei. Leun en druk weer, pomp soos ’n blaasbalk, dit suig lug in, dit stoot water uit. Hou aan so lank as daar ’n pols is.”

Hy sak ’n paar maal vorentoe en kom op, sak vorentoe en kom weer op, sukkel dan effens om op die been te kom. Hy hou aan die tafel vas, gevaarlik rooi in die gesig. Hy beduie staande, hy buk oor die tafel: “’n Ander gedagte, miskien die beste, is om jou eie asem direk in die pasiënt se luggange te blaas. Lê hom op sy rug, knyp sy neus toe en plaas jou mond oor syne. Blaas diep, dan leun jy met jou plathand op die pasiënt se sternum om die ou lug uit te pers, dan blaas jy weer in sy mond, só. Hou daarmee aan, kyk of dit werk. Dalk red jy ’n lewe.” Hy kyk sy gehoor aan oor sy bril wat effens skeef gesak het.

Ja, maar wag, wag, wag nou so ’n bietjie. Hulle kyk hom agterdogtig aan, en stel hulle ’n groot pers bloedklont in koue soutwater in die toegevalle donker long voor. Hoe dun is die lyn tussen lewe en dood tog, een aks van ’n duim, diékant toe of daaikant toe. Dokter Van-die-wieg-tot-die-graf gaan nou te ver. Vir ’n man om sy mond op dié van ’n ander te sit? Nee; die gedagte alleen is skrikwekkend. Daar’s ’n misdaad genaamd die stomme sonde, die straf daarvoor is dood deur verdrinking. Liewerste maar net één drenkeling dan.

“Hora est,” sê William toe die sandglas leegloop. “Enige vrae?”

Hulle vra nie waarom die dokter sê dat are in die oë bars of waarom die Direkteure dink tabakrook in die rektum kan ’n drenkeling se lewe red nie. Hul vrae is algemeen: Verdrink jy gouer in die koue Kaapse see of in die lou Oosterse water? Wat veroorsaak dood, gebrek aan asem of water in jou longe? Hoe lank moet jou kop onder wees voor die hart gaan staan? Hier was ’n Bengaalse pêrelduiker wat vyf minute lank onder kon bly, hy het Nieuw Rhoon se kiel op die buitereede onder water vir boorwurm ondersoek, ou stukke uitgesaag, nuwe ingekap. Vóór hulle begin om staaltjies te vertel, staan hy om die spreker te bedank. Hy doen dit uitgebreid, aanmoedigend.

“Skryf u voorstelle neer, meester Van Riet. Die Raad sal dit aanstuur, deur Kamer Delft aan die professore in Leiden. Met die moeilikheid in Nederland sal dit miskien nie dadelik die verdiende aandag kry nie, maar dis ten minste op rekord, met u naam by.”

Die applous vir oppermeester Van Riet is eg, waarderend. Sy bynaam is ‘Van-die-wieg-tot-die-graf’ omdat hy hul dosyne kinders in die wêreld en later deur hul kindersiektes gehelp het en ook weet om hul vrouens met versterkdruppels, aqua vie en rustige, simpatieke verduidelikings te troos.

“Nou,” sê William, met ’n gebaar na regs. “Ons is bevoorreg om ons vriend kolonel Gordon hier te hê. Bekend as ontdekker van die natuur in die binneland, het ons van sy sangtalent ook ondervinding, en ek vra hom om ons met een van sy Skotse liedere te vermaak. Dis die volksliedjie ‘The Road to Dundee’.” Gordon wou vier flesse rooi Constantia vir één lied hê, hy kon hom met moeite tot twee wit oorreed.

Robert kom vorentoe, na die lig toe, hy het sy linkerhand se vingers weer tussen sy onderbaadjie se knope ingestoot. Die man het ’n goeie stem en sing met gevoel; dis die stem van ’n stadsmens wat lesse gehad het, nie ’n soldaat s’n wat op paradegronde verskreeu is nie.

“Jou klavier al gestem, William? Nog nie? Ek voel in die steek gelaat. Ek sal maar my bes onder die omstandighede moet doen.”

Robert het dié klaerigheid aan hom. Kaptein Thibault beskou die voorsitter uit die tweede ry met ’n siniese gryns; hy noem die kolonel ‘le soldat absent,’ en nog erger, ‘un imposteur’. ‘Hoe vra ’n Skotsman sy nooi om haar hand, William? Will ye share, bonny Mary, a grave with me in yonder stony vale where fourscore of my ancestors’ bones moulder in the frozen ground? Kyk, alles wys die Keltiese karakter, romanties, uiters sentimenteel. Uitbundigheid met diep neerslagtigheid afgewissel.’

In burgerdrag lyk Robert ewe indrukwekkend as in uniform; Thibault ondersoek nou elke artikel vir styl en kwaliteit: Die swart driepunthoed is met goud omgeboor, die kort onderjas is van goue brokaat, die kraag is wit, hoog en styf, die hemp se wit kant steek onder die moue uit. Die jas is voor weggesny, die bors is met ’n onderbaadjie bedek, versier met geborduurde groen-en-ligroos blomtakkies en twee rye groot vergulde knope. ’n Geknoopte krawat steek bo die onderbaadjie uit. By die stywe roomwit kniebroek met goue gespes dra hy gestreepte sykouse en skoene met lang, stomp punte. Thibault maak somme in sy kop; hoe bekostig die kêrel sulke styl op ’n kolonel se soldy?

Robert kom langs die tafel staan en stoot sy regtervoet vorentoe; hy lig sy oë na die skemer agtermuur waar kerslig-skaduwees heen en weer sluip, sprei sy arms en asem in. Daar is ’n frons van konsentrasie op sy gesig asof hy bid. Hy kyk ver oor sy gehoor, deur die muur, duisende en duisende koue myle nóórd. Hy is weer ’n Skot.

“Cold winter was turnin’ o’er moor and o’er mountain

And wild was the surge of the dark rollin’ sea

When I met aboot daybreak a bonnie young lassie

That asked me the road and the miles tae Dundee.”

Die gehoor geniet dit; hulle verstaan nie die woorde nie, want die kolonel het ’n sware Skotse uitspraak aangesit, maar dis ’n soet en treurige wysie, baie mooi. Sy stem is donker, ryk en só kragtig dat dit die bruin drank in hul bokale laat bewe. Hy verander sy stem gemaklik van laag na hoog, en soms met ’n pleitende toon en soms met iets soos ’n snik. Hulle wag nou dat hy met die tweede vers begin, en hy span hom daarvoor in en staan soos ’n gekruisigde met wye arms, maar vóór hy sy mond oopmaak kraai ’n haan buite, hard, helder en dringend, tot drie maal toe.

Die gaste knak hul koppe na die groot vensters van die agterwerf om te luister. Hulle weet wat hanekraai in die voornag beteken: Daar kom ’n man aan.

Hulle sien hoe die kolonel sy vingers van bo na onder oor sy gesig trek asof hy ’n masker afskeur, maar hul gedagtes haak vas by die dissipel Petrus van ouds, en vir bevestiging kyk hulle na dominee Serrurier, wat sy oë sluit en sy kruk in ’n pouslike gebaar teen sy skouer lê. Hulle sien sy afkeer, kyk vloer toe en bely beskaamd hul bygeloof.

Die sanger byt op sy tande, sy oë bly dig geknyp, hy buig sy kop en hou dit vas, dit laat die dokter aan ’n kopwond dink. Sy lied het soos ’n gety in sy bors gestyg en hy stik nou daaraan. Hy het net sy storie begin, hy het nog nie vertel van die lang wandeling daardie grys stormdag nie, die eerste aanraking van koue hande en ’n ontwakende liefde op die nat sandpad agter seeduine waar die winter aan taai, sproeinat helmgras en pers heide ruk, die uitruil van ’n ring en goue speld, van twee vreemdelinge se eerste en laaste soen op die dorp se rand, die vergeefse wag op ’n tweede ontmoeting en die lewenslange soektog op die lang en leë seepad. Dit wou hy aan hierdie Kapenaars oordra om die dom donders iets van sy emosie te laat voel, en dit is skielik kortgeknip; hy kan nie teruggaan of omdraai nie, hy kan nie weer vóór begin nie. Hy is beroof.

Hierna, dink William, is die arme Gordon weer lank depressief en moet offisiere en onderoffisiere onder sy buie en uitbarstings ly. Hy kyk na sy donker vensterruite. Waarom loop daar nou trane?

’n Huiwerige klop aan die voordeur lei hul aandag weg van die kolonel. Wie, wat nie aanklop gewoond is nie, staan voor Saasveld se deur? Wie of wat wil binnekom? William behoort honde aan te hou.

Hy maak sy bodeur oop. Winter het begin, met ligte motreën; water tap van die lae boomtakke, drup van sy kroonlys op sy stoep. Octavio, die mandoor van De Wit se slawe, kom uit die donker met ’n lantern aan ’n stok soos ’n Japannese visser. Onder die groot akkerboom, onder ’n perdekar se natgereënde kap, sien hy breë stroke gouddraad. Twee persone in Britse vlootuniform sit daar.

“Dis kaptein Hardy en luitenant Mackenzie, edel heer. Hulle vra om met lord Hunsdon te praat.”

“Beslis nie. Waar kom jy aan dié mense, Octavio?”

Uit die kapkar word geroep: “My Lord Hunsdon!”

“Hulle het ’n brief uit Simonsbaai vir my heer. Is kolonel Gordon te spreek?”

“Lord Hunsdon, a word with you, if you please!”

Gordon praat agter hom: “Ek is beskikbaar.” Robert draai self die onderdeur se werwel oop, stadig en bewend of hy die dood gesien het. “Octavio, na my huis toe. Ek ry saam. Jy skuld my vier flesse rooi, William.”

William trek die deur toe. Wie is die mense? Hy gaan terug na sy gaste, wat nog ’n sopie vir die pad drink en mekaar ondervra: Hoekom vra die Engelse nie na kommissaris Sluysken nie? Wat kan so belangrik wees dat dit nie tot môre kan hou nie? Hoe weet die Engelse van De Wit, hoe ken hulle William se titel wat hy self nooit noem nie? Hoe weet hulle waar sy huis staan? De Wit kon hulle dít en nog veel meer vertel.

William neem die karaaf uit sekunde Rhenius se hand, sit die prop in die nek en wink na Goetz, Van Ryneveld en Egbert Bergh. “Kom, vriende. As dít is hoe sake staan, stel ek voor dat ons die kommissaris laat weet.”

Die Athenaeum gaan groetend uiteen; slawe stoot sambrele onder die kaal bome oop. Om halfelf begin ’n nagvergadering van die Politieke Raad, minus poshouer Brand, kolonel Gordon en raadslid De Wet, met koning George III se afgevaardigdes Hardy en Mackenzie. Dit duur tot eenuur, terwyl winter sy opgegaarde reën oor die dorp giet.