Читать книгу Саха саарына Тэрис - Группа авторов - Страница 10

2000 сыллаахха Л.А. Афанасьев-Тэрис саха дьонугар олус туһалаах, тус суоллаах үлэни толорбута. Бу үлэтин «Олоҥхолорго киһи анала» диэн ааттаан репринт ньыматынан тарҕаппыта. Кини билиҥҥи кэмҥэ олоҥхону үөрэтиигэ үс суолу көрөр:

1) Олоҥхолору хомуйуу (П.А. Ойуунускай, Г.У. Эргис, А.А. Попов, Г.М. Васильев, Д.К. Сивцев-Суорун Омоллоон, С.И. Боло, А.А. Саввин, В.В. Илларионов, П.Н. Дмитриев уо.д.а.);

2) Олоҥхо саанырын (жанр) быһаарыы (А.С. Порядин, Г.У. Эргис, И.В. Пухов, В.В. Илларионов);

3) Олоҥхолор сюжеттарын быһаарыы (И.В. Пухов, Н.В. Емельянов, В.В. Илларионов).

Олоҥхолорго киһи аналын чинчийии – бу саҥа хайысха. Онуоха ааптар Л.А. Афанасьев-Тэрис олоҥхо духуобунай өттүгэр киирэргэ холонор. «Кут-сүр» кыһа Айыы үөрэҕэ диэн баарын арыйбыта. Бу үөрэх Айыы суола диэн өйдөбүлгэ тирэнэр. Айыы суола диэн киһи тыыннаах буолан олох олорор бырагыраамата. Олоҥхолору ырытарга бу бырагырааманы туһаммыта уонна ырытыытын Н.В. Емельянов «Сюжеты якутских олонхо» диэн кинигэтигэр олоҕурбута. «Тоҕо диэтэххэ ааптар (Н.В. Емельянов. – Г.П.) архыыпка сытар ордук чөл 75 олоҥхо ис хоһоонун бу кинигэтигэр сиһилии суруйбута. Инньэ гынан, олоҥхо ис тутулугар киирэргэ суол арыйбыта,» – диэн чопчулуур. Л.А. Афанасьев-Тэрис анал туһунан түмүк санаата маннык:

«Биһиги олоҥхолорго айыы киһитин анала хайдах бэриллибитин ырыттыбыт. «Анал» диэн баска киһи аналын өйдөөһүнүгэр болҕомтону уурдубут. Киһи аналын араас төрүөттэринэн билбэт буолуон сөп. Ол иһин аналы дьэҥкэтик өйдүүр дьулуур үөскээбит. «Уһуйуу» диэн баска айыы киһитин иитиллиитин көрдүбүт. Уһуйуу икки көрүҥнээх. Үөһээ дойдуга төрөөбүт бухатыыр алгыһынан эрэ уһуйуллар, оттон Орто дойдуга уһуйуу үс таһымнаах:

– хатыы (эти-сиини эрчийии);

– бэйэни салайыы (быһыыны-майгыны ииттии);

– айылҕа күүһүн туһаныы (технизация).

Бу үс таһымнаах иитии айыы бырагырааматыгар олоҕурар.

«Айан» диэн баска уһуйууну ааспыт киһи олох араас тургутууларын ааһарын ырыттыбыт. Бу тургутуулары уйбут эрэ киһи охсуһууга тиийэр кыахтаах. Онон бу түгэҥҥэ киһи айыы суолун (бырагырааматын) төһө тутуһара тургутуллар.

«Охсуһуу» диэн баска үтүө уонна мөкү күрсүүтүн арааран көрдүбүт. Чуолаан бу түгэҥҥэ айыы бырагыраамата кыайар. Онон олоҥхо оҥкулун батыһа көрдөхпүтүнэ, айыы киһитин анала кыайара ойууланар эбит».

Билигин бу чинчийии сүрүн түмүгэр тохтуоҕуҥ:

«1. Айылҕа уонна киһи анала (бырагыраамата) биир төрүттээх эбиттэр. Аналы Үрүҥ Айыы Тойон оҥорор, кини үөскүү-үүнэ турар айылҕаны сирэйдээн көрдөрөр. Киһи эмиэ ити айылҕаҕа киирэр. Бу анал киһи ийэ кутугар төрүкү баар.

2. Үрүҥ Айыы биэрэр анала тоҕус тускуллаах. Бу тускуллар айыы киһитэ сөпкө олорор суолун үөскэтэллэр. Саха итэҕэлигэр даҕаны, олоҥхолорго даҕаны бу суол Айыы суола (аартыга) диэн ааттанар.

3. Орто дойдуга төрөөбүт киһи бу аналын билэр уонна толорор туһугар уһуйуллар. Ол гынан баран, араас тас сабыдыал түмүгэр аналын ситэ өйдөөбөт буолар. Ити түмүгэр Орто дойду дьоно иирсэллэр. Сороҕор бу иирсээн сэриигэ тиэрдэр. Олоҥхолорго этиллэринэн, айыы дьоно быстах кэмҥэ сэриилэһэллэр. Кинилэр тиһэҕэр тиийэн эйэлэһэллэр. Онон төрүкү аналы билии улахан суолталанан тахсар. Айыы дьоно аналларын быһыытынан сэриилэһиэ суохтаахтар.

4. Абааһылары кытта охсуһуу киһи өйүгэр-санаатыгар буолар охсуһууну көрдөрөр. Киһи бэйэтин иһигэр араас сыыһа санаалар, адьынаттар, кыыбаҕалар бааллар. Балар, саха итэҕэлин быһыытынан, абааһы уобараһынан ойууланаллар. Киһи бу быстах санаалары, имэҥнэри кыайыахтаах. Онон үтүө уонна мөкү охсуһуута айыы уонна абааһы охсуһуута буолан көстөр. Бу охсуһууга үтүө кыайар, ити курдук киһи бэйэтигэр баар мөкү өрүттэрин кыайан уһун санааҕа, атыннык эттэххэ, айыы бырагырааматыгар киирэр.

5. Бу этиллибиттэргэ олоҕурдахха, олоҥхо ойуулуур ньымата саха былыргы олоҕун кытта сибээстээх эбит, оттон ис хоһооно киһини иитэргэ аналлаах. Ол иһин бу айымньыны үөтүүлээх (духуобунай) айымньы диэн сыаналыыбыт.

6. Олоҥхо үөтүүлээх айымньы быһыытынан төһө күүстээҕий? Манна биэс сүрүн сүдү сорук этиллэр:

– айылҕаны харыстааһын;

– удьуор ырааһын харыстааһын;

– айыы киһитэ диэн үрдүк ааты бигэргэтии;

– айылҕа күүһүн муҥутуу туһаныы;

– кэскили оҥоруу.

Бу биэс сүдү сорук бүгүн эрэ наадалаах буолбатах, кэлэр үйэ дьонугар ананар. Онон олоҥхо элбэх үйэни өтө көрөр айымньы».

Тэрис олоҥхо киһи удьуор өттүнэн чөл буоларын харыстыырга аналлаах айымньы эбит диэн түмүккэ кэлэр. Бу түмүк сахаҕа олус улахан тыын суолталаах: «Са-ха киһитэ тыйыс дойдуга олорорун быһыытынан улахан сыыһаны оҥорор бырааба суох. Дьэ, ол иһин олоҥхо үөскээбит. Олоҥхо киһи өйүгэр-санаатыгар буолар охсуһууну салайыах тустаах эбит: киһи бэйэтин мөкү өттүн кыайарыгар көмөлөһүөхтээх, үтүө өттүн үрдэтиэхтээх. Онон саха киһитэ олоҥхону истэн сөп санааҕа иитиллэр, айыы бырагырааматын өйдүүр буолбут. Ити кини олох иһин охсуһарыгар сүдү суолталаммыт».

Г.С. Попова-Санаайа,

профессор