Читать книгу Саха саарына Тэрис - Группа авторов - Страница 4

Ой дуораана буолан ааһар киһи олоҕо, сиэрдээх-майгылаах суолу туттаҕына эрэ – бу дьол буолар диэн, Тэрискэ үөрэниэхпиттэн, Айыы үөрэҕин билиэхпиттэн сахалыы санааланным.

Олоҕум иккис аҥаарыгар дьон туһугар олорорго, айыы тыынын тарҕатарга, итэҕэл күүһүн туһанарга уһуйбут учууталбын Тэриһи хайдах курдук аан бастаан билиэхпиттэн олоҕун бүтэһик күннэригэр диэри кини этэрин-үөрэтэрин сыыска-буорга түһэрбэккэ, өйбөр-санаабар хатаан, куппунан-сүрбүнэн ылынан, сүүрбэ сыл тухары үөрэнним.

1998 сыллаахха саха итэҕэлэ, «Кут-сүр» түмсүү баарын да билбэккэ сылдьан, маҥнайгы хоһооннорум радиоҕа тахсыбыттарын кэннэ, дьүөгэлэрим Полина Перуашева, Мотрена Попова итэҕэлгэ сыһыаннаах эбиккин диэн Тэрискэ ыыппыттара, төлөпүөн нүөмэрин биэрбиттэрэ. Эрийбиппэр Копырина Иустинья «Айыы хоһугар» дьон кэллэҕинэ ыраастыыр, култуура үлэһитэ кэпсэппитэ. Үлэлиэм этэ диэбиппэр олуһун үөрбүтэ уонна хамнаһа суох үлэ диэбитэ. Хата, мин онно үөрбүтүм, бэйэм ону-маны билиэхпин баҕаран тууйулла сылдьар кэмим этэ…

Оччолорго «Айыы хоһо» Киров аатынан уулусса 33 нүөмэрдээх Норуот айымньытын дьиэтигэр баар эбит этэ. Тэрис миэхэ «Айыы үөрэҕэ» диэн кинигэтин аах диэн биэрбитэ. Үлэлиирбэр анаан кыра, туойтан оҥоһуллубут аҕыс кырыылаах холумтаны, чуорааны, туостан кырыллыбыт кыра этиилээх маллары биэрбитэ. Дьон кэллэҕинэ хайдах арчы уота оттон ыраастыырбын үөрэппитэ. Тэрис үөрэтэрин уруккуттан билэр курдук, кини этэрин барытын сыыска-буорга түһэрбэккэ ылынан испитим. Улахан туомнарга наһаа элбэх киһи кэлэрин, Тэриһи хайдах курдук интэриэһиргээн истэллэрин сөхпүтүм. Айыы хоһугар үс сыллаах үөрэҕи тэрийбитэ. Мин дьүөгэлэрбин, Сайыына курсугар сылдьыбыт, билиэн-көрүөн баҕалаах дьахталлары, муспутум. Отучча этибит. Үөрэхпит ыйга биирдэ буолара. Айыы халлааннарын, алгыстарын үөрэтэн барбыппыт. Иккис-үһүс ыйбытыттан ахсааммыт аҕыйаан барбыта. Ол курдук иккис сылбытыгар соҕотох үөрэнээччи буолан хаалбытым. Онон түргэтэтэн, үлэлии-үлэлии үөрэхпит түмүктэммитэ. Ити кэмҥэ Норуот айымньытын дьиэтэ сабыллан, үлэлиир хоһо суох хаалбыппыт. Ол да буоллар тохтооботохпут. Ыарахаҥҥа түбэспит, өлүүлээх-сүтүүлээх түгэннэргэ дьиэлэринэн сылдьарым. Ити сылдьыым ыал, дьиэ кэргэн олоҕун туругун билэрбэр улахан үөрэх буолбута. Улуустарынан сылдьан, оскуола оҕолоругар сиэри олохтуур кэс тылларынан аһаҕас уруоктары тэрийэр буолбутум. Ити ньымабыт сылтан сыл чочуллан, билигин үгүс улууска учууталлар оскуола оҕолоругар, иитээччилэр биэбэйиктэргэ саастарынан араарыллан ыытыллара олоххо киирдэ.

«Айыы оҕото» диэн тэлэбиисэринэн биэрии эмиэ Тэрис идиэйэтэ этэ. Маҥнайгы биэрии кэннэ кини миэхэ эппитэ: «Холкугун, кэпсиириҥ үчүгэй», – диэн хайҕаабыта, үөрэн-күлэн кэбиспитэ. Ити биэриибит 13 сыл устата, биир көлүөнэ улаатыар диэри, салҕанан барбыта.

Тэрис миигин олус харыстыыра. Куруутун: «Бүгүн үлэлии кэлэҕин дуо?» – диэн ыйытара. «Кэлэбин», – диэтэхпинэ, – чэ, оччоҕо маннык, саҥа туому оҥороҕун», – диэн хайа туому хайдах оҥоруохтаахпын этэрэ.

Тэрис үөрэппит туомнарын билигин Айыы дьиэтигэр туһанабын, дьоҥҥо оҥоробун. Айыы хосторо элбэх сиргэ арыллан үлэлии тураллар. Онно үлэлиир дьөһүөлдьүттэри, бахсылары үөрэтиибит билигин күүскэ бара турар.

Саха итэҕэлин, Айыы үөрэҕин Тэрис дириҥник ырытан, сиһилии үөрэтэн, туомнары оҥорорго дьарыктанан, суруйан, кинигэ оҥортоон хаалларбытын биһиги тарҕатыах тустаахпыт. Кини кэлиҥҥи кэмҥэ этэрэ: «Мин суох буоллахпына Айыы дьиэтэ тохтообокко үлэлии туруохтаах», – диэн.

Тэрис өбүгэбит үөрэҕин, үгүс үйэлэргэ тыыннаах буолар туһугар тутуһан кэлбит сиэрин-майгытын суруйан, ырытан аныгы киһи таһымынан итэҕэли тилиннэрбитэ сахаҕа саха буолар суолун ыйда. Билигин киһи билиитэ уруккутааҕар быдан кэҥээн, улаатан иһэр. Оччотугар билиибит төһөнөн элбиир да, билбэппит элбээн иһэр. Ол инниттэн биллибэт күүскэ итэҕэлин, ону туһанарын Айыы үөрэҕэ саха киһитин санаатын уһатыа. Холобурун эттэххэ, ааспыт үйэ бүтүүтүн саҕана, итэҕэл улахан мөккүөргэ турара. Онтон билигин үгүс киһи айыылары, иччилэри арааран билэр. Сиэр-туом диэни тутуһа сатыыр. Итини мин Тэрис Айыы үөрэҕин арыйыаҕыттан, кини кинигэлэрэ, үлэлэрэ дьоҥҥо тиийиэҕиттэн итэҕэл өйдөбүлүгэр чугаһаата дии саныыбын.

Тэрис итэҕэл бөлөҕүн Саха сиригэр маҥнайгынан тэрийбитэ уонна ол суолун тутуһан Айыы дьиэтин тутан билиитин түмэн хаалларда. Кини аттыгар сылдьан туому толорорго уһуйуллубут киһи буоларым быһыытынан, Айыы дьиэлэригэр, итэҕэллээх буолуон баҕарар, өбүгэбит үгэһин сэргиир дьоҥҥо, оҕо төрүөҕүттэн кырдьыар диэри сиэри олохтуур туомнары оҥорор, уһуйар, ону салгыыр сүрүн соругум буолла. Туом киһи уйулҕатыгар сабыдыала күүстээх. Туом туох эмэ уларыйыахтааҕы, оҥоруохтааҕы алгыс көмөтүнэн айыылартан, иччилэртэн этиттэрэн өйгө-санааҕа оҥоруу буолар. Ону мин тус олохпор туһанабын. Туому оҥоруу бэйэтэ туһунан туруктаах.

Тэрис суруйбут «Айыы туомнара» кинигэтэ Айыы дьиэлэригэр, Айыы хосторугар үлэлиир дьөһүөлдьүттэргэ ананар. Бу туомнары «Кут-сүр» кыһа 15 сылы быһа дьоҥҥо оҥорон, ону мунньан, 99 туом суруллубут кинигэтинэн Айыы дьиэтигэр 2005 сылтан оҥоробут. Тэрис бу кинигэни 400 ахсаанынан таһааттарбыта. Саха сиригэр 400 саха дьоно олорор нэһилиэнньэтигэр барытыгар тиийиэхтээх диэн этэрэ.

Тэрис туому ыытар киһи туох уратылаах буолуохтааҕын бэйэтин холобурунан көрдөрөрө. Туомҥа кэлбит хас биирдии киһиэхэ, кини кыһалҕатыгар, уйулҕатыгар сөптөөх туомнары оҥорорго, ыйдааҕы сүрүн туому, күннээҕи олоххо сыһыаннаах туомнары, бөлөҕүнэн туомнары, оҕолорго сааһынан араарыллан сиэри олохтуур кэс тыллары барытын оҥороро, миигин үөрэтэрэ. Билигин биһиги хайдах үлэлиэхпитин өтө көрөн, барытын бэлэмнээн оҥорбутун сөҕөбүн!

Тэрис этэринэн, саха киһитэ куһаҕан олохтон куттанар, ити куһаҕан ыччаппар тиийиэ диэн. Саха киһитэ үчүгэйдик олоро сатыыр, үчүгэйим ыччаппар тиийиэ диэн. Саха киһитэ хаһан баҕарар ыал буолууну үрдүктүк тутар. Итинтэн сиэттэрэн мин улахан болҕомтобун, сатабылбын оҕолорго кэс тылы тиэрдии ньымаларыгар уонна Айыыһыт тардыы туомнарыгар уурбутум. Итэҕэл көмөтүнэн киһиэхэ иҥэн хаалар тылы этии Айыы үөрэҕин биир улахан салаатын түөргүнү баһылыыргар олох араас өрүттэрин билииҥ, тугу барытын тоҕус өттүттэн көрүүҥ буолар. Түөргү икки көрүҥнээх: үрүҥ түөргү уонна хара түөргү. Туом бахсы үрүҥ түөргүнү туттар диэн этэрэ.

Тэрис сүүһүнэн ахсааннаах сурукка-бичиккэ тиһиллэн киирбит үлэлэрэ, Айыы үөрэҕэ аныгы олох аартыгын арыйан саха киһитигэр дириҥ итэҕэли, өбүгэбит өркөн өйүн кэлэр ыччакка тиэрдиэ.

Тэрис бу орто дойдуга үйэлэр кирбиилэригэр саха омугун дьиҥин тилиннэрэргэ, итэҕэлин эргитэргэ ананан кэлбит киһи буоллаҕа! Кимҥэ да, туохха да иннин биэрбэккэ бэйэтин улахан санаатын тутуһан, саха омук инникитин өтө көрөн, харахпытын арыйан, санаабытын уһатан, этиэхтээҕин этэн, оҥоруохтааҕын оҥорон бардаҕа… Саха омуга итэҕэллээҕин тухары Тэрис аата ааттана туруоҕа!

И.Е. Лукина-Уйусхаана,

Айыы дьиэтин туом бахсыта