Читать книгу So was dit - Johan van Wyk - Страница 14

Die windpomp-mekenniek van Klawerberg

’n Donkie, soos die liedjie sê, mag ’n wonderlike ding wees, maar ’n windpomp – dáár is nou vir jou ’n wonderlike ding! As ek kon, sou ek ’n liedjie oor hulle skryf: “Die ballade van die windpomp”.

Na raming is daar nog sowat 200 000 werkende windpompe in Suid-Afrika. Die bekende Climax tel onder baie van hulle. Die maatskappy Stewarts & Lloyds het die patentregte om die Climax in Suid-Afrika te bou in 1942 van die Amerikaanse ontwerpers, Thomas & Son, bekom.

Windpompe word egter wêreldwyd minder. In Amerika, waar die moderne windpomp in die negentiende eeu ontwikkel is en boere in ’n stadium uit 32 verskillende fabrikate kon kies, het die getalle van ongeveer 600 000 in 1932 tot minder as 60 000 tans gedaal.

Hulle bydrae tot veeboerdery oor geslagte heen is onberekenbaar. Sonder windpompe en boormasjiene sou die dorre, vee-streke van die land moeilik bewoonbaar gewees het. Van die Climax is gesê: “Waar ’n Climax en ’n mofskaap loop, kan ’n wit mens leef.”

Daarom haal ek my hoed af as ek in die Karoo by een verbyry. As hy naby die pad is, hou ek stil om te luister hoe sy wiel sing. Dis een van die mooiste plaasgeluide.

Soms klim ek oor ’n draadheining om die koel water, gehyg uit die aarde, bakhand by sy bek te drink en te hoor hoe dit in ’n dam plons. Wanneer ek by ’n windpomp in die Karoo vertoef, roep ek graag CM van den Heever se versreëls op: “O verre wydtes van die groot-oop dag / my siel vloei na die wasige vertes in / en voel dat in die sluimer-stiltes wag / ’n vrede heilig soos die oerbegin.”

Dan onthou ek ook ’n hartseer windpompstorie, uit die mond van ’n Kaapse vriend, oor ’n jong man van die plaas Klawerberg, 60 km oos van Windhoek se voormalige JG Strijdom-lughawe. Willie Mehrtens was ’n sogenaamde halfnaatjie, soos kinders van wit en nie-wit ouers genoem is. Sy pa was ’n Suidwes-Duitser en sy ma ’n Hererovrou wat nie met mekaar getroud was nie. Willie het ’n deugsame man met ka­rakter geword en trots op sy afkoms. Maar hy moes sy plek ken.

Terwyl sy wit halfbroers skoolgegaan en op Stellenbosch gestudeer het, het hy Klawerberg tot ’n puik beesplaas opgebou met die belofte dat vir hom “voorsiening gemaak sal word”. Hy het ook geleer om Klawerberg se windpompe in stand te hou.

Toe Willie se pa sterf, moes hy hoor sy naam is uit die testament weg­gelaat. Hy het ’n bywoner geword, maar nie gaan lê nie.

Hy het sy kennis van windpompe ingespan om ’n lewe te maak. Hy was gou onmisbaar by die boere. Hy het torings uitgeklim, wiele en koppe afgehaal, ratkaste reggemaak en pype opgetrek. ’n Ou, flenter­gatwindpomp het weer gesing wanneer Willie met hom klaar was.

Die wind het aan hom geruk die dag toe hy teen die toring van ’n boer se 15 m hoë Climax uitgeklim het. Toe hy bo kom om aan die wiel van 4,5 m te werk het die verrotte houtplatform onder hom mee­gegee.

Daar was ’n nattigheid in talle boere se oë toe hy weggebêre is.

Die Climax wat Willie Mehrtens se lewe geëis het, was jare lank een van die gewildstes onder die verskillende soorte windpompe wat aan­vanklik uit veral Amerika ingevoer, maar later hier vervaardig en op grond van boere se ervaring en voorstelle verbeter is.

In die Noordweste waar ek grootgeword het, was daar ook talle Aermotors. Soos boere onder mekaar gestry het oor of ’n Chev of ’n Ford die beste kar is, het hulle doerie tyd ook gestry oor watter wind­­pomp die ligste loop en die minste probleme gee: ’n Climax of ’n Aermotor.

Ongeag hoe goed hulle was, is daar dikwels ook in swaarweertale oor windpompe gepraat. Hulle kon jou gryshare gee. Wanneer hulle gebreek het, het daar sweet getap. Ook wanneer pype uit ’n diep boor­gat opgetrek moes word of as hulle soms in die gat geval en met groot moeite uitgevis moes word. Jy het nie geslaap voordat die wind­pomp reggemaak is en weer begin gooi het nie. Net die liewe Here kan ’n groot trop skaap water gee as ’n windpomp staan.

Die windpomp se grootste vyand is stormwinde. As die briek nie minstens halfpad aangedraai was nie, kon hy uitmekaar ruk. Die een wie se plig dit was om daarna om te sien, het deurgeloop as hy versuim het om dit te doen. Wanneer die noordewind in Augustus oor die vlaktes dreun, was die refrein: “Is die windpompe se brieke vas?” Dan ook die angstige vraag aan ’n skaapwagter wanneer hy uit die veld kom: “Gooi hulle?”

Uit eie ervaring moet ek sê die Aermotor was so vlugvoetig soos ’n balletdanseres. In ’n dooie windstilte kon jy hom met ’n asemstootjie laat draai. Sy Amerikaanse vervaardiger se leuse was nie ver­niet: “Wher­­­ever you go, you see them. And wherever you see them, they go.”

Onder Amerikaanse boere was hy bekend as die Cadillac van wind­pompe. In Suid-Afrika sweer baie Karooboere wat hulle windpompe liewer as hulle vroue het, vandag nog by die Aermotor.

Salueer gerus die Aermotor as jy by een verbyry. Die kanse is goed dat hy amper 70 jaar nadat die eerstes in 1946 ingevoer is, steeds werk. Talle is, soos Johnny Walker se oorspronklike slagspreuk, “still going strong”. As jy een het, kyk mooi na hom. Die geheim is goeie instandhouding. En om die briek aan te draai as ’n sterk wind opsteek.

Dan kan hy dalk vir nóg 67 jaar sy lied van genoegdoening sing. Geen musiek maak ’n boer se hart blyer nie.