Читать книгу Skepelinge - Karel Schoeman - Страница 6

Eers is dit egter nodig om duidelik te maak waaroor daar gepraat word.

Die sewentiende eeu staan op geykte wyse bekend as Nederland se Goue Eeu, die eeu toe die Nederlandse provinsies hulle los geworstel het van Spaanse oorheersing, en as onafhanklike republiek fenomenale ontwikkeling op die gebied van handel en skeepvaart gemaak en vir hom kortstondig ’n handelsryk in Afrika, Asië en Amerika verkry het. Ook was hierdie jare van opbloei en vooruitgang ’n tyd van oplewing op die gebied van skilder- en beeldhoukuns, argitektuur, letterkunde en musiek. Die landjie van vissermanne en boere het uitgegroei tot wêreldmag náás Spanje, Frankryk en Engeland, en hierby het die provinsie Holland, waar die land se grootste en rykste stede geleë was, die voortou geneem.

Die vernaamste bron van Nederland se welvaart in hierdie jare was sy winsgewende handel met die Oossee en die Middellandse See, maar niks het die rykdom en trots van die eeu so treffend vergestalt nie soos die skouspelagtige werksaamhede van die Vereenigde Oostindische Compagnie (VOC), selfs al het handel met die Ooste in betreklik geringe mate tot die voorspoed van Nederland bygedra.

Soos ’n tydgenootlike digter die Bewindhebbers van die Kompanjie aangespreek het:

Schatrijke Heeren, die met Balsem en Kaneelen,

En Peerlen en gesteent, en andere kostlijkheden,

Getuigen van uw macht, zoo ver in ’t Oost verspreit,

Uw Voorraatschuren propt in ’s werelts andre deelen …5

Die VOC, binne eie geledere meestal as die ‘Edele Kompanjie’ aangedui, was ’n liggaam wat in 1602 van die Nederlandse State-Generaal ’n monopolie bekom het vir handel met Asië oos van Kaap die Goeie Hoop.

Die Kompanjie het bestaan uit Kamers in die Nederlandse stede Amsterdam, Enkhuizen, Hoorn, Delft, Rotterdam en Middelburg, en verteenwoordigers van die onderskeie Kamers wat as Direkteure van die liggaam opgetree het, was gesamentlik bekend as die Here XVII, of eenvoudig ‘die XVII’.

Die Kompanjie het verskeie voorregte van die Nederlandse owerheid verkry, soos die reg om hom grondgebied toe te eien, oorloë te voer en internasionale verdrae te sluit, en ewe goed het dit oorlogskepe uitgerus en oor ’n eie leër beskik.

Die eerste sewentig jaar van die VOC se bestaan, toe hy hom veral teen sy Portugese handelskonkurrente in die Ooste laat geld het, was ’n tyd van ongekende opbloei en welslae waarin hy van ’n blote handelsmaatskappy ontwikkel het tot wat as ’n ‘intercontinentaal productie-, transport- en handelsbedrijf’ beskryf is.6

In Asië, waar hy soos ’n soewereine staat opgetree het, het die Kompanjie onder andere vir korter of langer tye handelsverbintenisse aangegaan met Persië, die Malabar- en Koromandelkus van Indië, Bengale, Ceylon, Formosa, China en Japan, asook verskeie eilande in die Indonesiese argipel.

Batavia op die eiland Java is in hierdie tyd deur die Nederlanders as die administratiewe en handelsentrum van die Kompanjie gestig.

Volgens ’n oorsig wat Pieter van Dam, Advokaat van die VOC, in 1662 saamgestel het, toe die onlangs gestigte verversingspos aan Tafelbaai reeds tot ’n vestings- en ’n landboukolonie begin ontwikkel het:

De steden, plaatsen en sterkten die de Compagnie is possideerende en met hare garnisoenen heeft beset, zijn Batavia, Amboina, Banda, Molucco, Solor en Timor, Malacca, Formosa, Paleacatta en Negapatnam op de kust van Cormandel, Ceijlon, en de Cabo de Bonne Esperance.7

Die vernaamste oogmerk met die oprigting van die Kompanjie, soos Van Dam in 1662 nog kon meld, was om die ‘voordelen en profijten’ van diegene wat daarin belê het, te vermeerder, en tweedens die bevordering van skeepvaart en handel, ‘mitsgaders uitbreiding en vergrooting van de magt en ’t gesag van ons algemeene Vaderland’.8

Namate die Kompanjie se werksaamhede, verantwoordelikhede en verpligtings op ongekende skaal aangegroei en hy aktief by die handel binne Asië betrokke geraak het, het sy uitgawes vir skepe, forte, garnisoene en administratiewe personeel fenomenaal toegeneem, en sy aanvanklike winste dienooreenkomstig kleiner geword. Oor die ‘jongste jaar’, het Van Dam byvoorbeeld in 1662 berig, is daar byna 2 miljoen gulden aan soldye uitbetaal, en hy het hom uitgelaat oor die las wat die ‘sware garnisoenen en soldijen van ’t volk’ vir die Kompanjie uitmaak. Op Ceylon, skryf hy, was daar ’n garnisoen van omtrent 3000 koppe, en in Batavia ’n ‘sware besetting van 12 en 1400, ja en meertijds meer’.

‘De Maetschappy,’ berig ’n ander tydgenoot, Olfert Dapper, in klinkende taal in sy groot boek oor Amsterdam,

licht krijgsvolk op haer eige kosten, brengt legers te velde, slaet ze neer, breekt op, oorlogt in de andere werelt, verovert steeden, overweldigt eylanden, reed vlooten uit, ontweldigt den vyanden landen, kasteelen, reden en havens, verlicht niet weinig het Vaderlandt van den last des oorlogs, en doet en brengt dingen te weeg die niet veel verschillen van de magt der allergrootste Vorsten en Koningen.9

Namate sy laste toeneem, het dit vir die Kompanjie egter al hoe moeiliker geraak om sy aanvanklike posisie te handhaaf, en teen die einde van die agttiende eeu het toenemende korrupsie en wanbestuur uiteindelik tot die bankrotskap van die onderneming gelei. Met die totstandkoming van die Bataafse Republiek in Nederland in 1795 is die Here XVII afgedank en die Kompanjie, met ’n skuld van 120 miljoen gulden, genasionaliseer. Op 31 Desember 1799 het dit amptelik opgehou om te bestaan.10

Die skaal van die VOC se werksaamhede was aansienlik, en op sy dag was dit trouens die grootste handelsonderneming in die wêreld. Oor die bykans twee eeue tussen 1602 en 1795 het die ses Kamers van die VOC op hul eie werwe in Nederland byvoorbeeld altesaam 1461 skepe gebou, en byna 3000 keer is skepe van Nederland uitgestuur, waarop ’n groottotaal van 973 000 mense na die Ooste vertrek het, van wie slegs 366 900 sou terugkeer.

Oor die dekade 1670–80, wat in verskeie opsigte as die Kompanjie se hoogtepunt beskou kan word, het 232 van sy skepe na die Ooste vertrek, teenoor die 131 en 30 wat onderskeidelik deur sy Engelse en Franse mededingers uitgestuur is, en teen die middel van die volgende eeu, toe hulle hom reeds vinnig begin inhaal het, was die onderskeie syfers nog altyd 291 teenoor 191 en 135. Die statistieke van ander, kleiner Europese Kompanjieë wat met die Ooste handel gedryf het, soos die Deense, Sweedse, Brandenburgse en Oostendse, kan nie in vergelyking hiermee genoem word nie, hoe geslaagd elkeen op sigself miskien ook was.

Toe ’n opname in 1687–88 gedoen is, het die VOC ’n Europese personeel van meer as 11 000 mense in Asië gehad; die inheemse personeel het 3605 beloop, en hy het 2384 slawe besit. Teen 1780 het die Europese personeel meer as 18 000 bedra.

Volgens die Portugese was die retoerreis van hul skepe van Portugal na hul koloniale hoofstad Goa, wat met inbegrip van die oorlêtyd in Indië agttien maande geduur het, ‘ongetwyfeld die grootste en moeisaamste van enige wat in die wêreld bekend is’. Die tog van die Oosindiëvaarders van Nederland na Batavia het egter hieraan gelykgestaan. Die gemiddelde duur van die reis van Nederland na Batavia was oor die volle tydperk 1602–1795, 252 dae, ongeveer 8 maande, en die reis van Nederland na die Kaap het gemiddeld 130 dae of 4 maande geduur vir ’n Oosindiëvaarder, en langer vir ’n fluitskip.

Ewe goed was die VOC ’n belangrike werkgewer, nie alleen van seemanne en soldate nie, maar ook van ’n talryke administratiewe personeel, in Nederland sowel as in sy onderskeie kantore en vestings in die Ooste, en die ambagsmense en arbeiders wat regstreeks of onregstreeks tot die bou, uitrusting en uitsending van sy skepe bygedra het.

’n Werk oor die koophandel van Amsterdam verwys met betrekking tot die plaaslike Kamer van die Kompanjie, naas boekhouers en klerke, na

ten minsten 1400 man, scheeps-timmerlieden, sjouwers, zeilenmakers, mastenmakers, smits, baenders en ander arbeidsvolk die tot het uitrusten der schepen vereischt worden; behalven een groot getal van allerlei opzichters, arbeiders en veelerhande bedienden.11

Al het Amsterdam soos gewoonlik die meeste aandag getrek, het die Kompanjie met sy pakhuise, magasyne en skeepswerf byvoorbeeld vir ‘veel gewoel ende vertiering’ in die Zuiderzeestadjie Hoorn gesorg, en teen die middel van die agttiende eeu was 200 tot 250 mans werksaam op sy werf.

Ten spyte van hierdie meervoudige prestasies was dit waarskynlik egter die skaal en die welslae van die VOC se ondernemings in die Ooste, die eksotiese lande en streke waar hy in ewe eksotiese goedere handel gedrywe het, die groot veilings van ingevoerde handelsware wat elke herfs in Nederland plaasgevind het en die eensydige, oordrewe of doelbewus propagandistiese beriggewing daaroor wat sy beeld in die oë van die buitewêreld bepaal, al het daar bedenkings oor sy optrede bestaan en het sy matrose en soldate oor die algemeen ’n swak reputasie geniet.

Die gunstige beeld is versterk deur die hoofkwartiere, pakkamers en skeepsbouwerwe van die ses Kamers van die Kompanjie in Nederland, en Oos-Indiëhuis in Rotterdam is selfs in ’n lang gedig besing, sy dit deur ’n mindere digter, Gerrit van Spaan.

Hier heb je zolderen byzonder wyd en breed,

En ruim en groot en diep, zeer dienstig en gereed

Om allerhande slag van waren op te leggen

Van kruid en specery dat naauwlijks is te zeggen;

Ook sits en stof doorwrogt van zilver en van gout,

Door vlijt en kunst en zwier …12

Soos gewoonlik was dit egter Amsterdam wat die meeste aandag getrek het, en die groot en opulente Oos-Indiëhuis in die sentrum van die stad is deur meerdere besoekers beskryf.

In die vergadersaal van die Bewindhebbers in hierdie gebou, het Dapper vertel,

hangen te pronk Chineesche en Japonsche schilderyen. Daer hangt ook de groote stadt Batavia met haar schrickelijk en onoverwinnelijk Kasteel. Daer hangen rontom d’eylanden van de Molukken, slooten, bosschages dicht van specery-boomen, steden, havens, kapen die wy aen het ander eint des werelts bezitten.13

Diep beïndruk berig die besoekende Duitse predikant en chronis Friedrich Lucae weer:

In die groot binnehof van hierdie gebou, waarin besonderlik die Oos-Indiese soldate aangemonster en betaal word, het talle kanonne en verder ook groter oorlogsvoorrade gelê. In die sale daarbinne is ’n ongelooflike mengsel kosbare Oosterse speserye en stowwe bewaar, besoar, rabarber, amber, sivet, kaneel, naeltjies, neut, peper, gemmer, ens., waarvan die vreemde besoeker toegelaat word om ’n hand vol saam te neem.

Die gebou het sy eie wapenkamer, waar ons ’n versameling kosbare Indiese wapentuig gesien het, onder andere harnasse vir olifante. Agter die gebou is ’n spesiale slaghuis waar duisende osse geslag word om vir die skepe ingesout te word.14

En ewe goed die Engelse ambassadeur, Sir William Temple:

I remember that, walking in a long gallery of the Indian House at Amsterdam, where vast quantities of mace, cloves and nutmegs were kept in great open chests ranged all along one side of the room, I found something so reviving by the perfumed air that I took notice of it to the company with me, which was a great deal, and they all were sensible of the same effect.15

VAN DIE NOODSAAKLIKHEID EN NUTBAARHEID VAN DIE OOS-INDIESE KOMPANJIE

‘Die Verenigde Geoktrooieerde Oos-Indiese Kompanjie,’ skryf die Nederlandse skeepschirurgyn Nicolaus de Graaff aan die einde van sy lang loopbaan by die VOC en elders,

is een van die vernaamste en mees noodsaaklike dinge wat ons Vader laat opbloei, dit ryk en magtig maak, en ook baie duisende mense, sowel inboorlinge as vreemdelinge, van ’n inkomste voorsien, en dit omdat daar geen handel, beroep of hantering, ook geen ambags- of handwerk is nie, of die Kompanjie benodig dit of kan die beoefenaars daarvan van werk voorsien of in diens neem.16

PIETER VAN DAM, ADVOKAAT VAN DIE AMSTERDAMSE KAMER VAN DIE VOC, 1652–1706, BESCHRYVINGE VAN DE OOSTINDISCHE COMPAGNIE, 1701

Bediendes van die Edele Kompanjie. Die aanneming en plasing van volk en manskap hier te lande vir Indië, in hoë sowel as lae poste, en dit op land en te water, sowel as hul bevordering in Indië; hoedanig hierin gehandel word of moet word.

Bestaande hierdie bediendes:

Eerstens uit Kommandeurs, Kommissarisse, Rade van Justisie, Fiskaals, Provooste, Ekwipasiemeesters, ens.; so ook die Kommandeurs en Kapteins op kruisende oorlogskepe.

Tweedens uit Opperkoopmanne en Koopmanne, Onderkoopmanne en Assistente.

Derdens uit lede van die milisie, soos Kapteins, Luitenants, Vaandrigs, Sersante en gewone soldate.

Vierdens die Skippers, Stuurmanne en verdere seevarende volk, asook die Chirurgyns.

Om in enige amp na Indië uitgestuur te word, mag niemand aangeneem word wat bankrot gespeel het, van die Roomse geloof is, of hom aan enige oortreding skuldig gemaak het en infaam verklaar is nie.

Skipper; Opperstuurman; Onderstuurman; Derdewaak;

—Hoogbootsman; Hoogbootsmansmaat; Bootsman; Bootsmansmaat;

—Bottelier; Botteliersmaat; Konstabel; Kok; Koksmaat; Kwartiermeester;

—Opperseilmaker; Onderseilmaker; Opperkuiper; Onderkuiper; Skeepskorporaal;

—Oppertimmerman; Ondertimmerman; Trompetter; Provoos;

—Opperbarbier; Onderbarbier; Derde Barbier;

—Predikant; Sieketrooster;

—Bosskieter; Bootsgesel; Matroos; Hooploper; Jonge.

‘Niemand van hier na Indië gaande mag sonder toestemming van die Bewindhebbers of hul gekommitteerdes enige ander kiste, tonne of onnodige bagasie aan boord bring as dit wat deur hulle of hul gekommitteerdes onderskeidelik toegestaan is nie. En ander of meerdere tonne, kiste of vate ens. wat sonder toestemming gebring word, sal tot voordeel van die Kompanjie in beslag geneem word.

Matrose en soldate word deur die Kompanjie voorsien van kiste met sy merk gebrand, waarvoor hul rekening belas word met die prys wat die Kompanjie self daarvoor betaal het. En gevolglik mag geen ongemerkte kiste of kiste wat die voorskrifte te buite gaan in die skepe gelaai word nie, maar moet dit stukkend geslaan word.

Vir bootsmanne en soldate nie meer as een kis elk nie, van die vasgestelde grootte.

Vir ’n provoos, haakbusskieters van 10 tot 12 gulden per maand, adelborste en jong skeepskorporaals: elkeen ’n kis 4 voet lank, 1½ voet breed, eweneens 1½ voet hoog.

Vir bootsgeselle van 9 gulden en minder, tot jongens inkluis; en vir soldate: elkeen ’n kis 3½ voet lank, 1 voet 4 duim breed, eweneens 1 voet 4 duim hoog.’17