Читать книгу Skepelinge - Karel Schoeman - Страница 7

Ek wéét, want ek was daar; ek het dit gesien, gehoor: die kiste wat aan boord kom, die bemanning wat aan boord kom; die houtwerk, die touwerk, die deining van die groot vaartuig, die gevloek en geskreeu, die gekraak van hout. Die skielike stiltes, die seile roerloos. Die hitte en benoudheid van die oorloopdek in die nag, die stilte onderbreek deur die gemompel of geskreeu van mans in hul slaap of ander wat hulle struikelend oor die slapers in die donker na die galjoen op die voorpunt van die skip begewe waar die gemakke is. Die sagte geklots van die see teen die kant van die skip. Die gedruis van die omringende see. Donker water van die Ageron.

Ek het dit gelees, herhaalde male al; herhaalde male is dit in eietydse geskrifte opgeteken. Al wat verder nodig is, is ’n sekere inspanning, ’n sekere inlewing. Ek was daar, in die donker, in die benoudheid, die geklots van die see teen die kante van die skip, die seile roerloos, vasgevang in eindelose ewigheid. Ek is daar in die stilte, in die donker, luisterend, wagtend.

Wanneer ek nie kan slaap nie, soos teenswoordig so dikwels gebeur, wanneer ek wakker gehou word in die nag, herhaal ek soms by myself die litanie van skeepsname en onthou die vaartuie self, elkeen met sy kenmerkende struktuur, sy kenmerkende konfigurasie van maste, seile en ingewikkelde tuigasie, skepe wat vir verskillende doeleindes ingespan is, namate spoed of stabiliteit, weerbaarheid, seilbaarheid, geskiktheid vir die vervoer van passasiers, goedere of slawe, of enige moontlike kombinasie van hierdie faktore van ’n vaartuig verlang word.

‘Een koopvaardy-schip,’ het ’n agttiende-eeuse werk oor skeepsbou vasgelê, ‘moet goed zeilen, goed stuuren, het zeil goed dragen, weinig afdryven, zagte beweegingen hebben, veel koopmanschappen kunnen bergen, en weinig volk nodig hebben.’ Toe die Kaapse owerheid ’n skip vir sy slawehandel langs die kus van Oos-Afrika aanvra, het hulle ewe goed gespesifiseer dat dit ‘zoo veel mogelijk op de zeijlagie mag werden gebouwd, ten eynde bij het schielijk doorkoomen van oplandige winden, het altoos van een lager wal te kunnen afleggen’.

Maar nie slegs enkele willekeurige vaartuie wil ek herdenk nie, dog álmal wat van Nederland uitgeseil het na die Ooste; almal wat van die Nederlandse seegate vertrek het na Tafelbaai en Kaap die Goeie Hoop; want dit is daar dat my betragting eindig; dit is hiér.

Met ’n kop dus vol aanhalings uit boeke, briewe en gedigte, slaaploos in die donker; ’n kop vol skeepsname. Bybelse name soos Behemoth, Engel Michael, Jerusalem, Kanaän, Patmos, Samaritaan en Sion; name van gode en godinne soos Castor en Pollux, Mercurius, Juno en Venus, of van koninklikes: Hertog van Brunswijk, Josephus de Tweede, Prins Eugenius, Prinses Royaal, Prinses van Oranje. Name van seehelde soos Admiraal De Ruyter en Admiraal Tromp; of dié wat op ánder maniere ewe goed die trots en selfvertroue van hul tyd verkondig: Adelaar, Arend, Avonturier, Pauw, Phoenix, Herstelde Leeuw, Hollandse Tuin, Nederlands Welvaren, Groene Leeuw, Witte Beer, Zwarte Beer, Zeepaard en Zeewolf.

Lyste, litanieë.

Vanaf die aanvangsjare tot teen die einde van die agttiende eeu was daar in die vloot van die VOC ook nege verskillende skepe met die trotse naam Amsterdam, afgesien nog van Wapen van Amsterdam en Beurs van Amsterdam, en dit was passend en reg dat hulle variante van hierdie naam gedra het. Sedert die beginjare van die VOC het die Kamer Amsterdam die sake van die Kompanjie oorheers, en omstreeks die middel van die sewentiende eeu, in die tyd toe sy verversingspos aan Tafelbaai gestig is en gevestig geraak het, het Amsterdam tot die derde stad in Europa uitgegroei.

Generasies lank het Nederlandse skepe jaarliks reeds graan uit die Oosseegebied na Spanje en die Middellandse See vervoer, en Amsterdam het die graanmark en graanskuur van Europa geword. Later is handelsbetrekkings na die Middellandse See uitgebrei, en het die besonder lonende Straat- of Levanthandel met hawes hiér ontstaan.

Dit was bowenal die aktiewe deelname van Nederlandse koopmanne, seevaarders en skepe aan internasionale handel en die in- en uitvoer van buitelandse produkte wat vir die geweldige ekonomiese opbloei verantwoordelik was wat Nederland ’n halfeeu of meer geniet het.

Ook op finansiële gebied het Amsterdam ’n sentrale posisie verkry, en in die sewentiende eeu het die Nederlandse Republiek die kapitaalkragtigste staat in die wêreld geword. Die State-Generaal wat die regering uitgemaak het, was in Den Haag gesetel, dog in feite was Amsterdam die hoofstad van die Nederlandse Republiek.

Die Amsterdamse hawe het vir drie kilometer uitgestrek langs die ‘scheeprijk swalpend IJ’, soos ’n sewentiende-eeuse gedig die rivier genoem het waaraan die stad geleë was, en hier het groot vaartuie voor anker gelê al langs die gordel van pale wat die stad van die waterkant af beskerm. Die een besoeker ná die ander het dit in hierdie jare afgesaag oor ’n ‘woud van maste’ gehad, dog wanneer mens eietydse afbeeldings sien, is dit moeilik om aan ’n juister beskrywing te dink.

‘In het jaer 1604,’ lui ’n eietydse reminissensie, ‘was er zulcken grooten vaert van Amsterdam op de Oostzee, dat men daer 400 Oostervaerders gelijckelijck in een vloot heeft zien ankeren, welcke alle binnen 14 dagen gelost, geladen en weer zeil-ree lagen.’

‘In de maandt May,’ berig ’n ander tydgenoot oor die onafgebroke bedrywigheid in en om die hawe,

varen de Groenlantze schepen, en volgen de machtige vlooten der Moskovische, de Spaansche en Fransche vlooten, gelijk ook de Noordtse en Oosterse, maar voornamelijk de overkostelijke en rijkgeladen Straat-vaarders, de West-Indisch-vaarders hierby komende; deze brengen een ongelooflijke rijkdom jaarlijks binnen deze stadt.

Hierby komt voor den dag de Oost-Indische Maatschappy met hare overgroote rijk geladen schepen, die Amsterdam niet weynig met hunne schatten hebben verrijkt en doen rijzen.18

Wat waatren worden niet beschaduwd van haar zeilen?

Op welke markten gaat zij niet haar waren veilen?

Wat volken ziet ze niet beschijnen van de maan;

Zij die zelf wetten stelt den ganschen Oceaan?19

‘Nu mach men alle landen deur-loopen, waar zal men ons Amsterdams gelijk in de scheep-rijke koophandel vinden? Ik zou zeggen, en met waarheyt bevestigen, dat Amsterdam in wijtluchtige koop-handel en schip-vaeren over de gantsche werelt alle andere landen en steden lichtelijk de loef kan af-steken.’20

Elmina of Guinee, of ’t goudgreinrijck Angolen,

Geen werelthoecken meer voor Holland zijn gescholen.

De Afrijksche rijkstaf met de Asiatische kroon,

Vercieren voor Neptuyn sijn blauw lazure troon … 21

Het schiprijk Amsterdam. ’t Geldzuchtig Amsterdam. Pakhuis van Oost en West.

‘Waarlik is dit een van die vernaamste stede van die aardbodem,’ het ’n Duitse besoeker aan Amsterdam uitgeroep, en ’n ander effens later het dit as ‘een van die grootste, fraaiste, volkrykste en pragtigste stede’ beskryf.

Zij, die als keizerin de kroon draagt van Europa.22

In sy oorsig van die Nederlandse Goue Eeu beskryf Benjamin Roberts die dekades 1620 en 1630 as ‘marked by incomparable economic, demographic, cultural, and intellectual growth. These decades were the golden decades of the Dutch Golden Age, and formative years for a generation of young men, and it had a great impact on their outlook on life.’23

Dié uitspraak is veelseggend, want juis in hierdie jare het Jan van Riebeeck en die mans wat onder hom vir die Nederlandse volksplanting aan die Kaap in 1652 verantwoordelik was ook grootgeword en volwassenheid bereik.

Dit sou so mooi kon gewees het, daardie stigting, daardie volksplanting aan Kaap die Goeie Hoop; dit kón so mooi gewees het, as vrug van ’n Europese Barokkultuur op sy hoogtepunt. Dog mens lewe nie in die teorie nie, maar in die harde werklikheid, en die werklikheid wat hier ter sprake is, is nie bevolk deur idealiste, filantrope en kunstenaars nie, maar beperkte en feilbare mense, handelsmaatskappye wat beslissings vir eie wins en voordeel neem, sakemanne van wie tydgenote beweer het dat hulle God self sou verkoop as hulle seker was dat hulle Hom sou kan lewer, en die werkloses, hooploses en avonturiers wat bereid was om vir hulle te werk.

Wat het daardie matrose en soldate, vir ’n groot deel ongeletterd, trouens van die kulturele en intellektuele hoogbloei van hul tyd geweet, en wat kon die ekonomiese opbloei van die era Van Riebeeck self skeel behalwe in die mate dat dit hom in staat sou stel om bevordering te kry, deel te kan hê in die onwettige privaat handel in die Ooste, en so gou doenlik as ryk man na Nederland terug te keer?

Maar as ek Barokbeelde en -skilderye wil sien, is daar boeke waarin ek afbeeldings daarvan kan naslaan; as ek na Barokmusiek wil luister, kan ek dit vir myself speel op band. Die kolonie wat hier tot stand gekom het, het ’n ánder karakter aangeneem, waarin skilderkuns, digkuns en musiek geen beduidende rol gespeel het nie. Waar hy enigsins belanggestel het in die prestasies van sy tyd, was dit waarskynlik op krygskundige gebied, want dit was ’n era van volgehoue en voortgesette oorlogvoering, en die heldedade wat in die Batavise Romeyn van eerwaarde Petrus de Lange besing is, kan moeiteloos vir die tydperk 1652–61 voortgesit word, al moet toegegee word dat De Lange natuurlik sterk bevooroordeel was in sy keuse van prestasies en in sy verklaring daarvan.

‘Forse dapperheydt van een Guineesvaerder’, ‘Heldenstuck van een Seeus roofschip’, ‘Hollanders zege in ’t Oosten’, ‘Galens dapperheyt en zege in de Middellandsche zee’, ‘Banckerts dapperheydt’, ‘Dapperheydt van Marreveld’, ‘Heldenstuck van Hopman Swart’, ‘Kloeckheydt van Gideon de Wilde’, ‘Seeuwen bekomen buyt’, ‘Twee Portugesche schepen verovert’, ‘Hollander vermeestert drie scheepen’.24

Die era van triomfantlike veldtogte en veldslae is vir die Nederlandse Republiek voortgesit, en ook die klein kolonie aan die Kaap het waarskynlik ten volle in die trots van hul landgenote gedeel wanneer berig daarvan hulle maande later per see bereik.

Wat kuns en kultuur betref, het die kolonie met groeiende welvaart mettertyd ’n eie koloniale kultuur voortgebring in die vorm van Kaapse Barok of ‘Kaaps-Hollandse’ gewelhuise en die meubels en die silwer- en koperware waarmee dit ingerig is. Waarom is dit egter dat ék daardie huise nooit met onverdeelde bewondering kan betrag nie, knaend bewus van die feit dat dit deur slawe-eienaars en slawe bewoon is, met alles wat hierdie feit impliseer?

Early in the morning I was waked here by the horrid shrieks and cries of January and February, who were undergoing the discipline of their master’s lash because the horses had not been found the previous evening.25

Dit is hiér, in hiérdie land dat ek snags wakker lê en dat die slawe Januarie en Februarie geleef het; dit is in hiérdie stad dat ek in die donker die kreet hoor in die verte, die geluid van brekende glas, die geloei van ’n sirene. Hiér en nóú, nie élders nie, in ’n ander stad of land, in ’n ander tyd, of in ’n begeerlike werklikheid wat nooit gestalte gekry het nie.

Helaas het ek nie baie troos om te bied nie, het ek eintlik géén, want nêrens waar ek kyk, kan ek veel vind wat troosryk is nie. Dit is nie wat ons beplan of verwag het nie, maar wat gebéúr het; dit is die erfenis wat vir ons voorberei is, wat ons vir onsself voorberei het.

She looked over his shoulder

For vines and olive trees,

Marble well-governed cities,

And ships upon untamed seas,

But there on the shining metal

His hands had put instead

An artificial wilderness

And a sky like lead.26

Selde raak ek een van al die boeke in die boekrakke nog aan wat ek eens so ywerig bestudeer het. Wat ek wil weet, onthou ek: eggo’s, herinnerings, ou aanhalings. Vreemd genoeg is dit bowenal frases uit gedigte wat vandag by my opkom, werke waaraan ek in geen jare gedink het nie uit boeke wat ek jare laas in gekyk het, en dikwels frases waarvan die toepaslikheid nie onmiddellik vir my duidelik is nie. ‘The hot water at ten,’ onthou ek byvoorbeeld, ‘And if it rains, a closed car at four.’

I read, much of the night, and go south in the winter.27

In die donker, in die stilte van hierdie leë huis, oorpeins ek die reëls waarmee ek onverwags gekonfronteer is. Inderdaad, eens het dit vir my sin en relevansie besit, maar nóú bestaan moontlikhede soos hierdie nie meer nie; en alle uitgange is versper. Die tog lei nou elders, inwaarts.