Читать книгу Zagłada Żydów. Studia i Materiały nr 10 R. 2014 t. I-II - Группа авторов - Страница 45

13 kwietnia 1943 r. był początkiem hitlerowskiej kampanii antysemickiej, która nie tylko nawoływała do nienawiści, lecz także dostarczała racjonalizacji i stwarzała moralne alibi dla zbrodni na Żydach. Filarem tej strategii był mit żydokomuny. Sytuując się na przedłużeniu przedwojennej antysemickiej propagandy Kościoła katolickiego i Narodowej Demokracji, eksponujących mit żydokomuny, antysemicka propaganda hitlerowska znalazła wdzięcznych odbiorców w tych Polakach, którzy na różne sposoby – myślą, mową, uczynkiem i zaniedbaniem – uszczelnili hitlerowski mechanizm Zagłady. W efekcie do roku 1944 na ziemiach okupowanej Polski, po aryjskiej stronie, Polacy zabili lub doprowadzili do śmierci więcej Żydów niż Niemców724. Po 2000 r. – w konsekwencji ogólnokrajowej debaty wywołanej książką Jana Tomasza Grossa Sąsiedzi i w rezultacie dalszych badań nad Zagładą – do obiegu publicznego weszła pula wiedzy o antysemityzmie przedwojennym, wojennym i powojennym, o skali rabunku i denuncjacji, o rzeczywistym położeniu Sprawiedliwych, o „przemyśle pomocy”725, o całopaleniach w Jedwabnem i gdzie indziej, o postawie Polskiego Państwa Podziemnego w czasie wojny i zbrojnego podziemia niepodległościowego po wojnie. W miarę publikowania wyników kolejnych badań wiedza na ten temat staje się coraz pełniejsza i coraz szerzej dostępna. Nikt jej też praktycznie nie neguje.

Zdawałoby się, że dotychczasowa – polonocentryczna i martyrologiczno-heroiczna – opowieść tożsamościowa nie jest możliwa do utrzymania w zaistniałych warunkach. Na to przynajmniej wskazywałby teoretyczny model tego typu sytuacji, skonstruowany przez Slavoja Żiżka:

Musimy rozdzielić dwie sprawy […] historię symboliczną (symbolic history) – zestaw narracji mitologicznych, opowieści ideologiczno-etycznych, które konstytuują tradycję społeczności, coś, co Hegel nazwałby substancją etyczną – od jej obscenicznego Innego, od nieuznanej „widmowej” historii fantazmatycznej („spectral” fantasmatic history), która skutecznie podtrzymuje jawną tradycję symboliczną. By ta pierwsza była skuteczna, druga musi pozostać w ukryciu726.

Joanna Tokarska-Bakir zaś dopowiada:

„Dzienna” historia Polaków, wypełniona trującymi martyrologicznymi kliszami, nie osłabnie dopóty, dopóki nie zostanie ujawniona „nocna” historia Polaków”727.

Tymczasem, jak się okazuje, przeszkodą w krytycznej analizie i przepracowaniu przeszłości w skali społecznej nie jest brak wiedzy na temat „nocnej” historii Polaków, lecz „system umysłowej i moralnej organizacji tej wiedzy”, w którym każdy fakt problematyczny znajduje „łatwe wytłumaczenie w zespole mitów ideologicznych – mitów służących do dobrowolnego samooślepiania się na rzeczywistość”728. Innymi słowy, problemem jest społeczno-kulturowa rama: percepcji i wartościowania, a w konsekwencji opowieści i pamięci. Z konfrontacji z wiedzą rzeczową dotychczasowa „dzienna” historia Polaków – w sensie polskiej opowieści większościowej i dominującej – wyszła nie dość, że bez uszczerbku, to jeszcze wzmocniona na poziomie konstrukcji nośnej. Charakteryzująca ją symetria prosta rozwinęła się w symetrię złożoną, holokaustyzacja synchroniczna zaś w holokaustyzację diachroniczną uprzednią.

Niezbędne elementy nowej – czy raczej skonfigurowanej na nowo – układanki to spolonizowane cierpienie polskich obywateli, ofiar ZSRR i komuniści poddani „judaizacji”. W tej optyce polskie cierpienie z rąk komunistów było wcześniejsze niż Zagłada i nie ustało wraz z wojną729. Ujmując rzecz obrazowo, Polska w szacie Chrystusa Narodów wycierpiała Golgotę od komunistów. Większościowe polskie postawy i zachowania wobec Żydów miały zatem charakter wtórny, reaktywny. Były odpowiedzią na okupację radziecką, wywózki i Katyń.

Miały także walor działań prewencyjnych i samoobrony koniecznej przed tym, co miało nadejść, a więc – by przywołać kolejny topos hitlerowskiej propagandy, tym razem z okresu po klęsce niemieckiej pod Stalingradem i na łuku kurskim – przed „Żydami powracającymi wraz z bolszewizmem”. Fantazmat żydokomuny przeszedł reaktywację jako narzędzie racjonalizacji, normalizacji i moralnej legitymizacji większościowych postaw i zachowań wobec Żydów w czasie Zagłady i po Zagładzie. W puli zjawisk objętych racjonalizacją, normalizacją i moralną legitymizacją znalazły się jednostkowe i zbiorowe zbrodnie, popełniane na Żydach także przez polskie podziemie niepodległościowe głównego nurtu, nie mówiąc o jego nurtach pobocznych.

Reasumując, holokaustyzacja synchroniczna (prosta) to przedstawianie danego wydarzenia czy okresu historycznego jako Holokaustu celem pozbawienia Zagłady cech dystynktywnych i uzyskania innych korzyści symbolicznych, w rodzaju np. odzyskania wroga konstytutywnego fundującego tożsamość i zapewniającego spójność grupy730. Konstytutywnym wrogiem odzyskanym jest fantazmatyczny Żyd. Ewentualnie może nim być „dubler” fantazmatycznego Żyda, wyposażony przez oko antysemity w atrybuty fantazmatycznej żydowskości731, czyli każdy, kto zaprotestuje przeciwko holokaustyzacji. Holokaustyzacja diachroniczna uprzednia (złożona) ma za podstawę holokaustyzację synchroniczną (prostą), przy czym dotyczy wydarzenia: a) wcześniejszego niż Zagłada, b) zawinionego jakoby przez Żydów. Do korzyści symbolicznych związanych z holokaustyzacją synchroniczną dołączają w tym wypadku: „wyjaśnienie” i „usprawiedliwienie”, będące de facto racjonalizacją i legitymizacją Zagłady, a także udziału w Zagładzie członków własnej grupy odniesienia.

Obie te antysemickie procedury nie są wyłącznie polską specjalnością. Analogiczny nurt narracyjny można napotkać w innych krajach Europy Wschodniej. Występuje on tam – zamiast negacjonizmu – jako sposób administrowania pamięcią Zagłady bardziej efektywny z punktu widzenia lokalnych uwarunkowań społeczno-kulturowych. Brak lub realna izolacja i marginalizacja negacjonizmu, w połączeniu z holokaustyzacją diachroniczną uprzednią losu populacji większościowych, wydaje się stanowić specyfikę regionu. Na przykład w krajach bałtyckich zaznaczyło się stanowisko,

iż represje sowieckie wobec Litwinów, Łotyszy i Estończyków były równe – co do okrucieństwa i stopnia zagrożenia – represjom nazistowskim wobec Żydów, spełniają więc wymogi definicji ludobójstwa (według konwencji ONZ z 9 grudnia 1948 r.) i powinny być za takie na świecie powszechnie uznane. W niektórych przypadkach doprowadziło to do wyznawania tzw. teorii dwu ludobójstw (double genocide theory), której częścią, obok przekonania już przedstawionego, był niewyrażony wprost pogląd, iż zbrodnie na narodach bałtyckich w latach 1940-1941 i 1944-1953 zostały popełnione przez aparat bezpieczeństwa kierowany przez sowieckich Żydów. W świetle tego stanowiska zabójstwa i grabieże, a także inne działania przeciw Żydom (w tym publiczne ich upokarzanie), zwłaszcza w pierwszych tygodniach po wkroczeniu Wehrmachtu 22 czerwca 1941 r., były reakcją odwetową za represje i deportację […] i jako takie mogą uchodzić za „usprawiedliwione”. Koncepcja dwu ludobójstw w krajach bałtyckich wyraża poglądy tych ich mieszkańców, którzy chcą skłonić władze państwowe do rywalizacji o miano narodu najbardziej w całych nowoczesnych dziejach Europy dotkniętego cierpieniem, zagrożonego pełnym wyniszczeniem i porzuconego przez międzynarodową opinię publiczną732.

Koncept Zagłady czerwonej i Zagłady brunatnej (une Shoah rouge etune Shoah brune733) zaspokaja popyt wewnętrznego rynku pamięci, będąc jednocześnie towarem eksportowym. Sprawa kulminuje bowiem poza granicami państw regionu. W latach 2005-2010 z inicjatywy krajów bałtyckich i Polski na forum Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy oraz Parlamentu Europejskiego wielokrotnie debatowano nad zrównaniem dwu totalitaryzmów, równorzędnością zbrodni nazistowskich i stalinowskich (czy szerzej: tzw. komunistycznych) oraz prawem „ofiar i uczestników ruchu oporu wobec obu systemów totalitarnych” do równego miejsca w pamięci rozszerzonej Europy:

Po dłuższej batalii ostatecznie Parlament Europejski przyjął uchwałę zalecającą państwom członkowskim wprowadzenie do kalendarza świąt 23 sierpnia jako Dnia Pamięci Ofiar Reżimów Totalitarnych (rocznica paktu Ribbentrop-Mołotow […]), ale nie przystał na propozycję grupy posłów, aby 25 maja (data rozstrzelania w 1948 r. rotmistrza Witolda Pileckiego) uznać za Dzień Pamięci Bohaterów Walki z Totalitaryzmem […]. Oznaczało to uznanie równorzędności ofiar nazizmu i stalinizmu bez uznania równorzędności zbrodni III Rzeszy Hitlera i ZSRR Stalina. Wydaje się, iż odmowa ta wynikała między innymi z obaw o wciągnięcie UE w próby heroizacji w „nowych” państwach członkowskich osób, które w latach 1939-1941 i/lub 1944-1953 przeciwstawiały się ZSRR, lecz w okresie okupacji niemieckiej współpracowały z III Rzeszą i/lub uczestniczyły w akcjach przeciw Żydom (albo przynajmniej wiązały nadzieje ze zwycięstwem Hitlera)734.

Rozgrywka symboliczna prowadzona przez państwa przyjęte do Unii Europejskiej w 2004 r. ma na celu „przesunięcie granic europejskiego kompromisu pamięciowego”735. Jej istotną część stanowi racjonalizacja i legitymizacja Zagłady w obrębie rodzimych systemów społeczno-kulturowych oraz produkowanych przez nie obrazów przeszłości wspólnoty. Stawką w grze jest wizerunek własny większości: ocalenie jej heroiczno-martyrologicznej opowieści tożsamościowej736. Tomasz Stryjek artykułuje to łagodniej, mówiąc nie o próbach ocalenia autowizerunku ofiary i bohatera, lecz o poszukiwaniu „zrównoważenia między wizerunkiem ofiary i bohatera oraz uczestnika zbrodni”. Milczącym założeniem opisywanej strategii jest zaprzeczenie inkluzyjnej definicji narodu jako wspólnoty obywatelskiej i przyjęcie etniczno-religijnego kryterium przynależności. Żydzi – i osoby uznane za Żydów niezależnie od własnych wyborów tożsamościowych – podlegają, jak dawniej, wykluczeniu poza obręb wspólnoty.

Racjonalizacja Zagłady pozostaje w ścisłym splocie z normalizacją antysemityzmu, oznaczającą de facto jego legitymizację. Może też zasilać wdrożoną przez Ernsta Noltego w Historikerstreit logikę stopniowej rehabilitacji nazizmu, w której antysemityzm wraz z Endlösung der Judenfrage pełni funkcję antykomunistycznej, zbawczej misji cywilizacyjnej, co jest rozwinięciem wywodów Adolfa Hitlera z Mein Kampf i powieleniem tez późniejszej niemieckiej propagandy nazistowskiej. W tym sensie racjonalizacja Zagłady pozostaje w prostej, pozytywnej korelacji z paradygmatem antykomunistycznym, którego antysemicki potencjał jest nadal zbyt słabo zbadany i pozostaje nierozbrojony737. Tymczasem zaś w miastach i miasteczkach całej Polski przybywa pomników Sybiraków (oraz tzw. Żołnierzy Wyklętych) o wymowie deklaratywnie antykomunistycznej. Upamiętnienia te lokowane są zazwyczaj nieomylnie w miejscach związanych z cierpieniem i śmiercią Żydów. W tym sensie Warszawa – z topografią symboliczną dawnego stołecznego getta – okazuje się reprezentatywna dla kraju, którego jest stolicą. I tak narracja spod znaku holokaustyzacji diachronicznej uprzedniej rozwija się bez przeszkód w atmosferze krucjaty moralnej, formatując krajobraz symboliczny i mentalny Trzeciej Rzeczypospolitej.

Słowa kluczowe

topografia symboliczna, polityka pamięci, teoria dwu ludobójstw, holokaustyzacja, dyskurs antysemicki, mit żydokomuny, getto warszawskie, Katyń, pomniki na terenie dawnego getta warszawskiego, teoria kompozycji przestrzeni Katarzyny Kobro, Forma Otwarta Zofii i Oskara Hansenów

Abstract

A comparative analysis of the two monuments erected on one of the streets in the area of the former Warsaw Ghetto – the Umschlagplatz monument (1988) and the Monument to the Fallen and Murdered in the East (Pomnik Poległym i Pomordowanym na Wschodzie) (1995) – shows how the equation of Nazism with Stalinism, if not with communism, has become inscribed in the symbolic topography of that place. The stake in this operation is the holocaustisation of the ”Polish fate,” epitomised by deportations into the interior of the USSR and the massacre in Katyń. The anticommunist discourse with a still undefused anti-Semitic potential (the myth of Judeo-communism, the double genocide theory) constitutes the overall narrative framework. The result is the rationalisation (presentation as a well deserved punishment or self-defence) of the stances of the majority of the Polish society and its behaviour toward Jews during the Holocaust. Instead of upsetting the heroic-martyrologic narratives about the dominant group’s past, the increasing knowledge about the facts leads only to their mutation and strengthening. The context of this phenomenon is the politics of memory adopted by Poland and the Baltic states on the European forum. Its dynamic consists in shifting the limits of the European memory compromise, that is, in rationalisation of the Holocaust and anti-Semitism in an attempt to preserve one’s image as the hero and victim.

Key words

symbolic topography, politics of memory, double genocide theory, holocaustization, anti-Semitic discourse, myth of Judeo-communism, Warsaw Ghetto, Katyń, monuments in the area of the former Warsaw Ghetto, Katarzyna Kobro’s theory of spatial composition, Zofia and Oskar Hansen’s Open Form