Читать книгу Zagłada Żydów. Studia i Materiały nr 10 R. 2014 t. I-II - Группа авторов - Страница 53

Józef Kermisz, historyk, dyrektor archiwum w Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie, a potem w jerozolimskim Yad Vashem, odegrał ważną rolę w odnalezieniu i zabezpieczeniu niezwykle cennej dokumentacji dotyczącej Zagłady w Polsce oraz w utworzeniu jednego z najważniejszych archiwów poświęconych tej problematyce.

Kermisz był człowiekiem skrytym, niewiele więc wiadomo o jego życiu osobistym868. Urodził się 2 czerwca 1907 r. we wsi Złotniki w powiecie podhajeckim, w województwie tarnopolskim, w rodzinie Moszego i Racheli Złotników. Matka, kobieta słabego zdrowia, zmarła, kiedy miał 12 lat. Studiował historię na Uniwersytecie Warszawskim pod okiem profesorów Wacława Tokarza i Marcelego Handelsmana. Równolegle podjął studia w Instytucie Nauk Judaistycznych w Warszawie, ale przerwał je, zmuszony zarabiać na utrzymanie. Magisterium uzyskał w 1933 r., stopień doktora (summa cum laude) – w 1937 r., za pracę „Lublin i Lubelskie w ostatnich latach Rzeczypospolitej (1788-1794)”. Pod koniec lat trzydziestych zdążył jeszcze opublikować kilka artykułów naukowych, ale wybuch wojny przerwał druk książki przygotowanej przez niego na podstawie doktoratu. Wydawcy udało się zabezpieczyć i przechować pierwszy tom, który ukazał się drukiem w 1945 r. – Kermisz z dumą podkreślał, że była to pierwsza naukowa książka historyczna wydana w powojennej Polsce869. Manuskrypt drugiego tomu, który w chwili wybuchu wojny znajdował się w domu Kermisza w Warszawie, zaginął i nigdy nie został opublikowany.

Nim jeszcze ukończył pracę nad doktoratem, Towarzystwo Miłośników Historii, warszawski oddział Polskiego Towarzystwa Historycznego, zaangażowało go do opracowania historii Warszawy, a społeczność żydowska Warszawy – do spisania jej dziejów. Wojna przerwała realizację obu tych zamierzeń.

Niemiecka inwazja na Polskę popchnęła Kermisza do ucieczki na wschód. 17 wrześniu 1939 r., kiedy dotarł do Równego, sowieckie oddziały rozpoczęły aneksję wschodnich ziem Polski. Pod rządami Sowietów Kermisz pracował jako nauczyciel historii w szkole w Husiatynie, potem został dyrektorem szkoły i zajmował to stanowisko do czasu niemieckiej napaści w czerwcu 1941 r.

O swoich przeżyciach wojennych Kermisz mówił rzadko i mało; nie opisał ich, nie opowiadał o nich przyjaciołom ani swoim najbliższym. Dziś możemy je zrekonstruować tylko wyrywkowo i w zarysie. W latach 1941-1943 mieszkał najpierw w miasteczku Probużna, a potem w osiedlu Łuski pod Husiatynem, imając się różnych zajęć. Przez jakiś czas pracował w lwowskiej agendzie Żydowskiej Samopomocy Społecznej (Jidisze Socjale Alajnhilf). Prawdopodobnie był też wykorzystywany jako robotnik przymusowy w pobliskim gospodarstwie rolnym. W powojennym życiorysie napisanym w 1946 r. oraz w późniejszych wywiadach wspominał, że dwukrotnie został zatrzymany przez Niemców i tylko cudem uszedł z życiem, nie podał jednak żadnych szczegółów. Udało mu się też przetrwać kilka akcji deportacyjnych, w tym ostateczną likwidację społeczności żydowskiej w Probużnej, przeprowadzoną w święto Hoszana Raba870 – w jego wspomnieniach doszło do niej 20 października 1943 r. Przez pewien czas ukrywał się na polu w wysokim, niezżętym zbożu871, potem błąkał się po polach i okolicznych lasach, póki nie znalazł schronienia we wsi Czabarówka u Franciszka Kamińskiego, zaprzyjaźnionego Polaka, nauczyciela szkoły średniej, w której Kermisz uczył w czasie sowieckiej okupacji. Kermisz i czwórka innych Żydów, trzech mężczyzn i kobieta, ukrywali się u Kamińskiego na strychu aż do wyzwolenia872.

Armia sowiecka dotarła na te tereny w marcu 1944 r. Wkrótce potem Kermisz wstąpił do nowo sformowanego polskiego wojska, podporządkowanego sowieckiemu dowództwu. W lipcu tegoż roku został nauczycielem historii w szkole oficerskiej w Żytomierzu, następnie awansował do stopnia majora i już na jesieni został wraz ze szkołą przerzucony do Lublina.

Formularz zawierający spis wykładów, na które Józef Kermisz zapisał się w roku akademickim 1931/1932. Uczęszczał na wykłady m.in. prof. Władysława Tokarza, doc. Henryka Mościckiego, prof. Marcelego Handelsmana, prof. Tadeusza Wałek-Czerneckiego, prof. Jana Kochanowskiego, prof. Oskara Haleckiego (Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego)

Dyplom magistra filozofii Józefa Kermisza (Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego)

Podanie Józefa Kermisza, wolnego słuchacza seminarium doktoranckiego. o zaliczenie w poczet doktorantów Wydział Humanistycznego UW, 25 października 1934 r. (Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego)

W Lublinie podjął współpracę z nowo powstałą Centralną Żydowską Komisją Historyczną (CŻKH), w której pracowali historycy Filip Friedman i Nachman Blumental. Komisji, zajmującej się przede wszystkim poszukiwaniem dokumentów, udało się między innymi odnaleźć kartotekę więźniów Majdanka oraz akta niemieckiego gubernatora dystryktu lubelskiego. Ponadto komisja zapoczątkowała pionierskie przedsięwzięcie zbierania i utrwalania relacji Żydów, którzy przeżyli Zagładę. W marcu 1945 r. Kermisz przeniósł się wraz z CŻKH do Łodzi, gdzie rozpoczął pracę jako szef archiwum Komisji i gdzie odegrał kluczową rolę w pozyskaniu najważniejszych jej nabytków: dokumentów niemieckiej administracji cywilnej Kraju Warty oraz akt getta łódzkiego. Wychodząc z założenia, że archiwum powinno służyć przyszłym badaniom historycznych i jednocześnie gromadzić materiały potrzebne do osądzenia podejrzanych o zbrodnie wojenne, kierował poszukiwaniami dokumentów w taki sposób, by realizować oba te cele. Do 1948 r. CŻKH opublikowała ponad 40 książek, w tym trzy tomy dokumentów; redaktorem tomu drugiego, zatytułowanego Akcje i wysiedlenia, był Kermisz873. W 1947 r. powierzono mu funkcję zastępcy dyrektora nowo utworzonego Żydowskiego Instytutu Historycznego, którego siedzibą stał się budynek dawnego Instytutu Nauk Judaistycznych. Na każdym z tych stanowisk, czy to w Lublinie, Łodzi, czy Warszawie, Kermisz odgrywał czynną rolę nie tylko w poszukiwaniach ważnych materiałów archiwalnych z czasów wojny, lecz także w gromadzeniu relacji ocalałych. Uważał, że nie można zrozumieć tego, co zaszło, jeśli nie weźmie się pod uwagę żydowskiego punktu widzenia. Bez uwzględnienia żydowskiej optyki nie można dostrzec ludzkiej strony wydarzeń ani potwierdzić informacji zawartych w niemieckich dokumentach.

Spośród wielu osiągnięć Kermisza trzeba wspomnieć jego wkład w założenie czasopisma naukowego wydawanego w jidysz, „Bleter far Geszichte”, w którym sam opublikował kilka artykułów o doniosłym znaczeniu. Oddanie, z jakim budował archiwalne podwaliny pod przyszłe badania historyczne, charakteryzowało również jego późniejszą pracę w Izraelu.

Kermisz wyemigrował do Izraela w maju 1950 r., a latem tego samego roku wyjechał Nachman Blumental. Wspólnie stworzyli archiwum i ekspozycję w Muzeum Dziedzictwa Żydowskiego Oporu i Zagłady, Centrum Studiów i Dokumentacji im. Icchaka Kacenelsona Dom Bojowników Gett w kibucu Beit Lochamei ha-Getaot (Dom Bojowników Gett). W sierpniu 1953 r. na mocy ustawy Knesetu powstał instytut Yad Vashem, a wkrótce potem, w roku 1954, Kermiszowi powierzono stanowisko dyrektora archiwum, na którym pozostał do chwili przejścia na emeryturę w 1978 r.

Batię Bobker, swoją przyszłą żonę, spotkał w Jerozolimie, pobrali się w styczniu 1954 r. Mieli dwóch synów, Elijahu i Moszego; Elijahu zginął 1973 r. w wypadku podczas służby wojskowej.

Jako dyrektor archiwum Kermisz nawiązał stosunki z licznymi instytucjami i archiwami na całym świecie. Wysyłał pracowników Yad Vashem do wielu krajów europejskich, skąd wracali z kopiami istotnych materiałów. Pod jego kierownictwem archiwum instytutu w krótkim czasie przekształciło się w główne repozytorium żydowskich, niemieckich i polskich zasobów dokumentalnych związanych z Zagładą. Między innymi udało mu się sprowadzić do Yad Vashem kopie materiałów z Archiwum Ringelbluma – „Oneg Szabat”. Za jeden z jego największych sukcesów należy uznać pozyskanie dla archiwum oryginału dziennika Adama Czerniakowa, który nabył w 1964 r. od ocalałej z getta i mieszkającej w Kanadzie Rozalii Pietkiewicz.

Dzięki Kermiszowi udało się sprowadzić do archiwum kopie akt milionów uchodźców (displaced persons). Dokumenty w formie mikrofilmów razem z innymi materiałami z Międzynarodowego Biura Poszukiwań (International Tracing Service) zaczęto gromadzić w Yad Vashem w 1956 r., ponad pięćdziesiąt lat przed rozpoczęciem obecnej digitalizacji zasobów. Brał też czynny udział w przygotowaniu dokumentacji do procesu Eichmanna oraz w odczytaniu – razem z Nachmanem Blumentalem – rękopisów Czerniakowa. Razem z Israelem Gutmanem przez wiele lat w każdy piątkowy poranek odcyfrowywał rękopisy Emanuela Ringelbluma; z Jechielem Szeintuchem zainicjował i przygotował wielką wystawę objazdową (1978-1979), ukazującą twórczość Żydów w czasie Szoa. Jego żona i współpracownicy zgodnie twierdzą, że przy realizacji każdego zadania – i w Polsce, kiedy gromadził dokumentację, i później, w Izraelu – znany był z tego, że pracował dzień i noc, i wiadomo było, że nie spocznie, póki praca nie zostanie skończona. Do jego najpoważniejszych przedsięwzięć należą: przygotowanie dokumentacji dla oskarżyciela w procesie Eichmanna, w którym występował również w charakterze biegłego, odczytanie i opublikowanie wydania krytycznego dziennika Czerniakowa, odczytanie, opracowanie i opublikowanie dokumentów z Archiwum „Oneg Szabat”, w tym tekstów pisanych przez samego Ringelbluma, opublikowanie pełnej edycji prasy podziemnej z getta warszawskiego. Jego wiedza na temat Archiwum Ringelbluma i ukrytej żydowskiej dokumentacji Zagłady pozwala zaliczyć go do światowych ekspertów w tej dziedzinie.

Kermisz był płodnym historykiem, opublikował wiele książek i artykułów, w szczególności dokumentację Zagłady. Jego najważniejsze prace to:

– „Powstanie w getcie warszawskim widziane oczami wroga: Raporty gen. Jurgena Stroopa” – opatrzone przypisami wydanie raportów dziennych i raportu końcowego autorstwa Jurgena Stroopa; przygotowując je, Kermisz wykorzystał m.in. trzy wywiady, które przeprowadził ze Stroopem w mokotowskim więzieniu, kiedy przygotowywał się do wystąpienia na procesie Stroopa w charakterze biegłego (Stroop został wydany Polsce w 1947 r., w 1951 r. został osądzony, a w 1952 r. – powieszony)874;

– Dziennik prezesa warszawskiego Judenratu Adama Czerniakowa, nad którego odcyfrowaniem i przetłumaczeniem z polskiego oryginału pracował razem z kilkoma innym badaczami przez kilka lat; przy opracowywaniu dziennika Kermisz wykazał się niezwykle nowatorskim i subtelnym podejściem analitycznym do postaci samego Czerniakowa i do zagadnienia rad żydowskich w ogólności875;

– opatrzone przypisami wydanie studium na temat stosunków polsko-żydowskich w okresie Zagłady, które zostało napisane przez ukrywającego się w Warszawie Ringelbluma; przeprowadzona przez Kermisza analiza badań i obserwacji Ringelbluma jest do dziś przedmiotem studiów historyków876;

– pierwsze liczące się wydanie antologii dokumentów z Archiwum „Oneg Szabat” – To Live with Honor and Die with Honor: Selected Documents from the Warsaw Ghetto Underground Archives ”O.S.” (Oneg Szabat); 790-stronicowy tom zawiera 160 dokumentów z Archiwum Ringelbluma, przetłumaczonych na angielski, opatrzonych przypisami i ułożonych tematycznie w 15 rozdziałów, z których każdy został poprzedzony analitycznym wstępem napisanym przez Kermisza877;

– dwutomowe hebrajskie wydanie dziennika i pism Ringelbluma – pierwsza pełna, opatrzona przypisami i nieocenzurowana edycja878; i wreszcie,

– zainicjowane przez niego sześciotomowe, opatrzone przypisami wydanie „Żydowskiej prasy konspiracyjnej w Warszawie”, którego był współredaktorem879.

Po przejściu na emeryturę Kermisz kontynuował współpracę z Yad Vashem. Przerwał ją dopiero w 1991. r, kiedy zachorował. Zmarł 18 października 2005 r.

Kermisz, który całe zawodowe życie poświęcił badaniom nad Zagładą, nigdy nie wypełnił formularza Yad Vashem dla członków swojej rodziny zabitych podczas Szoa [pages of testimony] – jego żona Batia wypełniła pięć takich formularzy dotyczących jej rodziny – ani też nie powiadomił instytutu (Wydziału Sprawiedliwych wśród Narodów Świata) o pomocy, jaką dostał od Franciszka Kamińskiego. Nieznane są imiona pozostałych czterech osób uratowanych przez Kamińskiego. W 2006 r. wdowa po Kermiszu wystąpiła o pośmiertne założenie teczki, ale sprawa nie została doprowadzona do końca ze względu na brak informacji880, Jak widać, Kermisz, podobnie jak i inni badacze, który przeżyli Zagładę i o niej nauczali, nie był w stanie się przełamać, by opowiedzieć własną historię, historię zamordowania własnej rodziny, czy też odtworzyć szczegóły swojego okupacyjnego życia.

Dziedzictwem Kermisza – historyka płodnego, wnikliwego, dynamicznego i oddanego pracy – jest olbrzymie zaplecze badawcze, które stworzył i z którego będą korzystać pokolenia naukowców. Prezentował on subtelne podejście analityczne do studiów nad Zagładą. W opisie zjawisk nie akceptował prostych, jednowymiarowych objaśnień. Jego analiza postaci Adama Czerniakowa, a na tym przykładzie rad żydowskich w ogóle, nie była wyłącznie oskarżycielska w tonie. Choć powszechna w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych negatywna ocena judenratów odstręczała wielu badaczy, Kermisz momentalnie rozpoznał historyczne znaczenie dziennika Czerniakowa. Podobnie było w wypadku obserwacji Emanuela Ringelbluma na temat stosunków polsko-żydowskich oraz innych kwestii – tu także Kermisz uwzględnił w swojej analizie złożoność relacji i ich ludzki wymiar.

Wiele z tego, co przeżył, utkwiło mu w pamięci na całe życie. Pamiętał dokładnie pierwsze spotkanie z Jurgenem Stroopem w jego celi w warszawskim więzieniu. Kiedy wszedł do celi, Stroop, ubrany w więzienny uniform, stanął na baczność, zasalutował i posłusznie zameldował: „panie prokuratorze, melduję gotowość do udzielenia odpowiedzi na pańskie pytania”881. Znamienna była też jego refleksja nad znaczeniem jego własnej pracy dla potomności. W liście do kuzyna z wielką dumą pisał o trzech książkach, które ukazały się niedługo przedtem – dwóch tomach o żydowskiej prasie podziemnej w Warszawie i o nowym wydaniu „Stosunków polsko-żydowskich” Ringelbluma882. Jak widać, ten cichy i skryty człowiek był dumny, że w swym długim i owocnym życia położył podstawy pod badanie Szoa.

Z języka angielskiego przełożyła Elżbieta Olender-Dmowska

Słowa kluczowe

Józef Kermisz, Żydowski Instytut Historyczny, Yad Vashem, dokumentacja Zagłady Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej, archiwa Zagłady

Abstract

Józef Kermisz (1907-2005) was a historian and an archivist who helped lay the foundations for Shoah research in Poland and Israel. In 1944 joined the Central Jewish Historical Commission where became the chief archivist. Since then his life has been devoted to retrieving wartime archival material. As archive director (in the Jewish Historical Institute in Poland and at Yad Vashem in Israel) he sought to develop an archive both for future historical research and for trials of suspected war criminal. He played a major role in discovering and preserving important documentation on the Shoah in Poland. Among his major professional achievements were preparing documentation for the prosecution in the Eichmann trial, and publishing Czerniakow’s diary and the full edition of the underground press of the Warsaw ghetto. He was one of the world’s leading experts on the Ringelblum Archive and other hidden Jewish documentation from the Holocaust. Kermisz left behind a legacy of a vast research infrastructure that he created and that will occupy scholars for generations.

Key words

Józef Kermisz, Jewish Historical Institute, Yad Vashem, Central Jewish Historical Commission documentation on Shoah, Holocaust archives