Читать книгу Zagłada Żydów. Studia i Materiały nr 10 R. 2014 t. I-II - Группа авторов - Страница 49

Podczas okupacji Gutman nie znał dobrze Ringelbluma. W następnych latach uświadomił sobie skalę jego działalności oraz poznał zasady, jakimi ten historyk się kierował, i dowiedział się o skarbnicy dokumentów, które udało mu się ocalić.

Ringelblum stał się dla niego nie tylko przedmiotem badań782 i czci, lecz także niemal mentorem.

Gutman – podobnie jak Ringelblum – uważał się przede wszystkim za historyka żydowskiego, historyka narodu żydowskiego, i miał powody, by w swych opracowaniach ukazywać związki między losem Żydów polskich podczas Zagłady a ich wcześniejszymi dziejami. Jego liczne teksty dotyczą wielu kwestii związanych z szerokim kontekstem losu Żydów z Europy Wschodniej podczas Zagłady, w tym antysemityzmu, życia w getcie i obozach, żydowskiego ruchu oporu, stosunków polsko-żydowskich, ratowania, ruchów młodzieżowych, przywódców żydowskich, Szerit ha-Pleta783, pracy przymusowej i wielu innych784. Od czasów gdy Gutman pisał swoje pierwsze teksty, badania posunęły się naprzód. Jego publikacje były szczegółowo analizowane pod różnymi kątami, przy czym w najnowszych opracowaniach często kwestionuje się sposób, w jaki Gutman traktował te kwestie w swoich badaniach. Nawet jednak w pobieżnych recenzjach jego dorobku podkreśla się kluczową rolę Gutmana w stworzeniu podstawowej infrastruktury do badań nad Zagładą i przede wszystkim nad losem Żydów w tamtym okresie.

O wyjątkowości Gutmana świadczy nie tylko szeroki zakres tematów, którymi się zajmował, lecz także sposób, w jaki to robił, podkreślając wartość żydowskich świadectw jako niezbędnego narzędzia do zrozumienia historii Zagłady. Obecnie głos Żydów zajmuje najważniejsze miejsce, jednak w przeszłości było inaczej. Podczas procesów norymberskich i późniejszych procesów przed trybunałami narodowymi Żydzi byli traktowani jak „obecni nieobecni”785. Nawet w badaniach historycznych początkowo nie brano pod uwagę ich głosu, tak niezbędnego do zrozumienia istoty tamtych wydarzeń. Jako przykład może posłużyć postawa Raula Hilberga, który z zasady odrzucał żydowskie źródła jako nieistotne786. Zdaniem Gutmana pominięcie świadectw żydowskich doprowadziło do wypaczeń w wynikach badań, do których zaliczyć należy niesłusznie zlekceważoną żydowską reakcję na niemieckie działania (w tym przypadki podjęcia zbrojnego oporu), jednowymiarowy osąd przywódców żydowskich oraz całkowitą obojętność badaczy wobec żydowskiego życia wewnętrznego.

Nacisk na głosy żydowskie – w całej ich różnorodności – w badaniach nad Zagładą jest zatem stałym motywem działalności badawczej Gutmana. Uważał on, że historyk powinien przedstawić Żydów nie tylko jako ofiary, lecz także jako ludzi, jednostki i grupy społeczne: rodziców, dzieci, osoby starsze, wspólnoty i organizacje społeczne, partie polityczne i ruchy młodzieżowe. Gutman podkreślał potrzebę pokazania indywidualnego charakteru Zagłady w obrębie samych badań, którą to zasadę realizował w publikowanych pracach naukowych, w działalności doradczej w muzeach w Izraelu i za granicą oraz podejmując starania, by świadectwa i dokumenty dołączyć do publikowanych w „Jalkut Moreszet” studiów787.

Wydaje się, że znaczenie głosu żydowskiego – we wszystkich jego odcieniach – było dla Gutmana kwestią najważniejszą i fundamentalną. Jego monografia o Żydach warszawskich, napisana na podstawie własnej rozprawy doktorskiej788, dowodzi, że zrozumiał, iż zajmowanie się powstaniem wywołuje gruntowną dyskusję na temat ich życia:

Podczas przygotowań do tej książki zdałem sobie sprawę, że przejawy oporu i działań zbrojnych nie powinny być oddzielone od ogólnego tła, w którym toczyło się życie pod ciężarem okupacji, czy od życia publicznego – jak miało to miejsce w czasie okupacji i w getcie. […] Nie można zrozumieć znaczenia oporu i działań zbrojnych w tych wyjątkowych warunkach, jeśli nie zrozumie się ludzkich i społecznych warunków oraz napięcia, które panowało podczas Zagłady789.

Choć studium Gutmana dotyczyło przede wszystkim ruchów młodzieżowych i ich roli w ruchu oporu, starannie połączył on te tematy z historią powstania oraz losem Żydów warszawskich. W książce nie tylko omawia kwestie związane z przedsięwzięciami politycznymi i organizacyjnymi oraz oficjalnym i nieoficjalnym przywództwem w getcie, lecz także – a może przede wszystkim – porusza tematy związane z realiami życia codziennego. Zwrócił uwagę na ogromne cierpienie widoczne na ulicach getta, w tym głód, choroby i umieranie, również na przejawy życia, które rozwijało się mimo wyroku śmierci wydanego na Żydów.

W obrębie murów getta ukształtował się specyficzny styl życia, z zaskakującymi niejednokrotnie zjawiskami. Była w getcie „promenada”, która ściągała grupy młodych ludzi na przechadzki w promieniach słońca. W teatrach getta wystawiano skecze i satyryczne obrazki z życia dzielnicy zamkniętej. Istniał swoisty folklor gettowy – znane postacie, powiedzonka i dowcipy, a nawet gettowy żargon790.

Monografia, w której analizowane są wszystkie aspekty losów wybranej społeczności żydowskiej w czasach Zagłady, stała się istotnym gatunkiem badawczym, a w ślady Gutmana poszło wielu jego uczniów. Z czasem zaczął on doradzać studentom, którzy pracowali nad ważnymi monografiami polskich miast, by rozbudowali swe badania o warunki życia ludności żydowskiej w szerokim kontekście; takie ujęcie stało się fundamentem owych studiów791. Gdy porówna się te monografie z innymi ważnymi publikacjami napisanymi przez autorów spoza izraelskiego świata naukowego, widać wyjątkowość podejścia Gutmana do pracy badawczej. Jego uczniowie analizowali żydowską społeczność w czasie Zagłady w wielu aspektach i uwzględniając wszelkie przeciwności losu, jakim musiała ona stawiać wówczas czoła. Z jakiegoś powodu próżno szukać podobnej perspektywy w pracach badaczy spoza Izraela792.

Gutman nie ograniczał się jednak do źródeł żydowskich. Badał zarówno dokumenty administracji niemieckiej, jak i źródła wytworzone przez miejscową ludność i inne materiały. W jego analizie i prezentacji motywów żydowskich zawsze pojawiały się źródła nieżydowskie, a także szeroko rozumiane aspekty polityczne rzeczywistości historycznej, którą badał.

Ponadto Gutman starał się unikać uświęcania żydowskiego głosu. Choć uważał go za zasadniczy, był świadomy ograniczeń dokumentacji spisanej przez Żydów podczas Zagłady i po niej. W rzeczywistości jego rozwaga metodologiczna była przyczyną poważnych oskarżeń wysuniętych przeciwko niemu w kontekście powstania w getcie warszawskim. Zarzucano mu przede wszystkim, że jako członek Ha-Szomer ha-Cair i ŻOB umyślnie zlekceważył rolę i znaczenie podziemia rewizjonistycznego działającego w getcie793. Gutman z rygorystyczną powściągliwością opisał działalność Żydowskiego Związku Wojskowego (ŻZW)794 i wyjaśnił otwarcie:

Jeśli natomiast mowa o drugiej organizacji bojowej w getcie, a mianowicie ŻZW, brak wiarygodnych informacji o jej kontaktach z Polakami. Relacje Polaków, którzy twierdzą, że byli w kontaktach z ŻZW i dostarczali broń, nie znajdują potwierdzenia w zapiskach ludzi, którzy byli członkami lub sympatykami tej organizacji. Istnieją również relacje stawiające pod znakiem zapytania wiarygodność informacji o pomocy Polaków dla ŻZW795.

Najnowsze badania stopniowo potwierdzają, że ostrożność Gutmana była uzasadniona. Dariusz Libionka i Laurence Weinbaum wykazali, że wiele opowieści dotyczących szczodrej pomocy dla ŻZW ze strony polskiej było – jak podejrzewał Gutman – pozbawionych podstaw. Te świadectwa nie ułatwiają nam zrozumienia ważnej działalności ŻZW podczas powstania i po jego upadku. Co najwyżej ilustrują to, jak powstanie stało się narzędziem służącym poprawieniu statusu społecznego konkretnych ludzi w powojennej Polsce796. Gutman nie krytykował jednak wyłącznie ŻZW. Gdy po śmierci Icchaka Cukiermana i publikacji jego książki Nadmiar pamięci. (Siedem owych lat). Wspomnienia 1939-1946797 odkrył nieścisłości w relacjach o działalności ŻOB, nie zawahał się ich wytknąć798.

Źródła – zarówno żydowskie, jaki i nieżydowskie – stawały się więc w rękach Gutmana narzędziem, a nie celem samym w sobie. Wykorzystywał je do pokazania losu Żydów w procesie Zagłady oraz do podkreślenia głosu ofiary, która była twórczą jednostką, zdolną do podejmowania działań w niewyobrażalnie trudnej rzeczywistości. Przegląd współczesnej historiografii dowodzi, że metodologia wypracowana przez Gutmana i jego wieloletniego współpracownika Yehudę Bauera, koncentrująca się na aspektach specyficznych dla losu Żydów pod okupacją niemiecką w szerszym kontekście, jest najlepszym rozwiązaniem. Początkowo podejście to było popularne jedynie wśród badaczy izraelskich, lecz po latach przyjęli je badacze na całym świecie. Dzięki temu powstał imponujący szesnastotomowy projekt badawczy „Die Verfolgung und Ermordung der europäischen Juden”, prowadzony przez Niemieckie Archiwum Federalne (Bundesarchiv), Instytut Historii Współczesnej (Institut für Zeitgeschichte) w Monachium i Uniwersytet we Fryburgu, który uwzględnia los Żydów oraz wykorzystuje źródła zarówno żydowskie, jak i nieżydowskie799. Szeroko zakrojona praca Christopha Dieckmanna o polityce okupacyjnej Niemiec na Litwie ze szczegółami opisuje życie miejscowych Żydów800, a Christopher Browning napisał całe studium demonstrujące, że wykorzystywanie świadectw żydowskich jest niezbędne801.

Ponadto los Żydów podczas Zagłady od dawna nie jest już przedmiotem badań wyłącznie izraelskich czy żydowskich naukowców. Szczególnie w Polsce nie brak znawców tematyki Zagłady, których można uznać za wybitnych uczniów Israela Gutmana. Na przykład Barbara Engelking jedna z najważniejszych badaczek w tej dziedzinie, zadaje sobie wiele trudu, żeby opisać zwykłe, ludzkie aspekty codzienności Żydów i Polaków oraz ich trudne do wyobrażenia spotkania podczas okupacji niemieckiej. Engelking i jej współpracownicy z Centrum Badań nad Zagładą Żydów zostali ciepło przyjęci przez Gutmana, który uważał, że uformowanie się pokolenia badaczy zajmujących się różnymi aspektami żydowskiego życia w Polsce na podstawie obszernej dokumentacji, w tym dokumentów spisanych przez Żydów podczas wojny i po jej zakończeniu, jest istnym objawieniem. Dramatyczna przeszłość Gutmana i jego niezwykła osobowość sprawiły, że nawiązały się silne osobiste relacje z tymi badaczami, a jego znajomość najnowszego polskiego dyskursu o Zagładzie szybko przyczyniła się do tego, że stał się dla nich mentorem.

Istotnie, Gutman przez dziesiątki lat uczestniczył w ważnym polskim dyskursie o Zagładzie oraz roli i reakcjach Polaków na tragedię Żydów. Nigdy nie uchylał się przed zadawaniem trudnych pytań. Był świetnie zaznajomiony z polską kulturą i wiedział, jak formułować swoje przesłanie, żeby je usłyszano. Jednym z przykładów mogą być zadziwiające słowa, które zacytował – komentarz sławnego krytyka literatury i badacza Kazimierza Wyki – w jednej z dyskusji o polsko-żydowskich stosunkach podczas Zagłady:

Otóż, chociażbym tylko za siebie odpowiadał i nie znalazł nikogo, kto by mi zawtórował, będę powtarzał – nie, po stokroć nie. Te formy i nadzieje były haniebne, demoralizujące i niskie. Skrót bowiem gospodarczo-moralnego stanowiska przeciętnego Polaka wobec tragedii Żydów wygląda tak: Niemcy, mordując Żydów, popełnili zbrodnię. My byśmy tego nie zrobili. Za tę zbrodnię Niemcy poniosą karę, Niemcy splamili swoje sumienie, ale my – my już teraz mamy same korzyści, nie brudząc sumienia, nie plamiąc dłoni krwią802.

We wszystkich polemikach, w których uczestniczył w Polsce, w tym w zażartych sporach, gdy poruszano niezwykle bolesne kwestie, Gutman zachowywał się jak profesjonalny historyk, chociaż był też ocalałym. Na przykład sprawa Jedwabnego, o której na początku 2000 r. było głośno nie tylko w Polsce, głęboko nim wstrząsnęła. Chociaż same fakty nie były dla niego całkiem nowe i nie zawsze opisywano je rzetelnie803, świadomość, że polska ludność cywilna z własnej inicjatywy zamordowała swych własnych wieloletnich żydowskich sąsiadów, przy czym morderstwu temu towarzyszyły akty odrażającej przemocy, niezmiernie go rozwścieczyła. W prywatnych rozmowach Gutman nie okazywał retorycznej powściągliwości i czynił zjadliwe uwagi o tym, że społeczeństwo polskie nie tylko przyglądało się z boku morderstwom popełnianym na Żydach, lecz także brało udział w tych aktach okrucieństwa. Gdy jednak odnosił się do tej kwestii jako zawodowy historyk, pozostawał obiektywny i wyważony w sądach804.

Zawodowa uczciwość Gutmana po raz kolejny dała o sobie znać, gdy prowadził on badania związane z żydowskim ruchem oporu – tematem najczęściej kojarzonym z jego działalnością naukową. Nie omówię tutaj rozwoju badań w tej dziedzinie, gdyż wiele prac już o tym napisano, ale pokrótce przedstawię kilka zmian, jakie zaszły w badaniach prowadzonych przez Gutmana, a także opiszę, w jaki sposób Gutman przez lata rozwijał, pobudzał i poszerzał dyskusje na ten temat.

W początkowych latach istnienia Izraela zbrojny ruch oporu przeciwko Niemcom był głównym tematem dyskursu publicznego i naukowego. Tematem przewodnim pierwszej międzynarodowej konferencji naukowej zorganizowanej przez Yad Vashem w 1968 r. był żydowski ruch oporu w czasach Zagłady. Gutman, już wtedy znany ze względu na swoje wcześniejsze książki oraz działalność w Grupie Moreszet i Yad Vashem, wygłosił referaty o znaczeniu organizacji młodzieżowych w podziemiu i w powstaniach w gettach805. Tymczasem zdecydowanie ważniejsze niż same wystąpienia okazały się żywe i burzliwe dyskusje toczące się po sesjach. Jako że była to dwudziesta piąta rocznica powstania w getcie warszawskim i dwudziesta rocznica niepodległości Izraela, w konferencji wzięło udział wielu uczestników tamtych historycznych wydarzeń, którzy żywo reagowali na wszystkie wypowiedzi. Gutman chętnie uczestniczył w tych dyskusjach. Wypowiadał się de facto w imieniu młodych członków ruchu oporu: atakował starszych przywódców politycznych, odrzucał działalność Judenratu i podkreślał decydujące znaczenie młodzieży w przygotowywaniu oporu806.

W momencie, gdy zaczął zajmować się tymi kwestiami jako badacz, wypowiadał się w sposób zdecydowanie bardziej wyważony i wnikliwy807. W połowie lat siedemdziesiątych podjął temat żydowskiego ruchu oporu w rozdziale swej książki „Ciemność i walka: o badaniach nad Zagładą i żydowskim ruchem oporu” oraz w pracy poświęconej wyłącznie tej kwestii – „Walka na ścieżce cierpień. Żydowski ruch oporu wobec nazistów w czasach Zagłady”. Po raz kolejny Gutman kategorycznie odrzucił twierdzenie, jakoby Żydzi nie stawiali oporu. Chociaż w tych opracowaniach ponownie podkreślał decydujące znaczenie tego zjawiska, był w pełni świadomy, że temat ten niesie ze sobą ryzyko zarówno banalizacji, jaki i apologetyki, dlatego otwarcie o nim pisał. Gutman usiłował w wyważony sposób ocenić skalę i ograniczenia żydowskiego ruchu oporu, toteż badał realia konspiracji. Jego zdaniem pojawienie się żydowskiego zbrojnego ruchu oporu na szerszą skalę uniemożliwiały upokarzające warunki egzystencji Żydów, które bezpośrednio wynikały z antysemickiej ideologii nazistowskiej i jej decydującej roli w kształtowaniu antyżydowskiej polityki Niemiec. W swych pracach Gutman z równą starannością umieścił żydowski ruch oporu zarówno w historii żydowskiej, jak i w szerszym, europejskim kontekście. Zwięźle omówił istniejące od stuleci modele ruchów oporu i organizacji konspiracyjnych w społeczeństwie żydowskim, przede wszystkim zaś umieścił debatę o żydowskich reakcjach w kontekście dyskusji nad losem innych narodów europejskich podczas drugiej wojny światowej. Dzięki temu wykazał, że postrzega Zagładę zarówno w kontekście żydowskim, jak i globalnym.

W 2002 r. Gutman ponownie podniósł potrzebę przedstawienia tej kwestii z szerszej perspektywy. Tym razem stwierdził, że żydowski ruch oporu był jedną z wielu strategii przetrwania808 – taką, która stała się realna, dopiero wtedy, gdy informacje na temat mordów na Żydach zostały zinternalizowane. Wyrażając się w ten sposób, Gutman zdefiniował wyjątkowość żydowskiego ruchu oporu, która nie wynikała ze szczególnej jego wartości, ale raczej z zupełnie odmiennych realiów życia Żydów w porównaniu z innych narodami europejskimi.

Tak więc choć Gutman jest często utożsamiany z odważnymi i jednoznacznymi wypowiedziami o Zagładzie – w szczególności o żydowskim ruchu oporu – lektura jego prac pokazuje rozwój jego badań naukowych oraz złożoność jego odpowiedzi, które dojrzewały przez lata. Początkowo Gutman opierał się niemal wyłącznie na relacjach przedstawionych przez członków ruchu oporu z czasów wojny, które następnie zostały ukształtowane przez ocalałych. Ostatecznie to on właśnie umieścił te relacje w kontekście badanych realiów. Jego studia przedstawiają żydowski ruch oporu jako swoisty fenomen ukształtowany zarówno przez żydowską historię, jak i los poszczególnych Żydów podczas okupacji niemieckiej, które określały wyjątkowe cechy ideologiczne – są one cennym przyczynkiem do dyskusji na ten niezwykle istotny temat. Nie ma wątpliwości, że analiza perspektywy historycznej, z jakiej Gutman opisywał ruch oporu i wiele innych tematów związanych z badaniami nad Zagładą – prześledzenie zmian, jakie w nich zachodziły, oraz wpływu Gutmana na kształtowanie badań nad Zagładą w Izraelu i za granicą – wymaga zdecydowanie dokładniejszych studiów, niż mogę sobie na to pozwolić w niniejszym artykule. Nawet jednak z tak niepełnego omówienia wynika, że Gutman odegrał ważną rolę niemal we wszystkich obszarach badań nad Zagładą i towarzyszących im kontrowersjach.

Co istotne, Gutman rzadko bywał odosobniony w swoich zasadniczych poglądach. Yehuda Bauer zazwyczaj walczył z nim ramię w ramię. Chociaż Gutman i Bauer bardzo się od siebie różnili osobowością i jako naukowcy, podzielali oni podstawowe przekonania, w tym m.in. o decydującym znaczeniu antysemityzmu w nazistowskim światopoglądzie809 czy o Zagładzie jako konstytutywnym wydarzeniu zarówno w żydowskiej, jak i w europejskiej historii najnowszej810. W miarę upływu czasu tematyka badań, perspektywy badawcze oraz pytania, jakie stawiali, zaczęto identyfikować z jerozolimską Międzynarodową Szkołą Badań nad Zagładą (International School for Holocaust Research). Ich poglądy w dużej mierze ukształtowały podejście do badań nad Zagładą zarówno ich uczniów, jak i tych, którzy się z nimi nie zgadzali.

Mimo to ci dwaj dobrzy przyjaciele czasami publicznie się spierali. Jaskrawym tego przykładem jest spór, który mógł powstać tylko w atmosferze prawdziwej przyjaźni i miłości między nimi, o rozumienie związku – lub, jak uważał Gutman, braku związku – pomiędzy ludobójstwem a Zagładą. Gutman kategorycznie sprzeciwiał się postrzeganiu Zagłady jako jednej z form ludobójstwa, odwołując się do istoty ideologii nazistowskiej, leżącej u podłoża eksterminacji Żydów. Bauer postrzega tę kwestię w inny sposób: uważał, że Zagłada była najbardziej skrajnym przypadkiem ludobójstwa w historii811. Ich spór leży poza zakresem niniejszego artykułu, niemniej jest on ważnym przykładem innej podstawowej cechy prac Gutmana – współpracy badawczej (wśród członków Grupy Moreszet, pomiędzy Uniwersytetem Hebrajskim i Yad Vashem oraz przede wszystkim z Yehudą Bauerem). Współpraca obu przyjaciół dobrze ilustruje rabinackie powiedzenie: „nóż można naostrzyć tylko na ostrzu drugiego noża”812. Dlatego też ciężko jest ocenić dzieła któregokolwiek z tych badaczy bez odwoływania się do drugiego – przyjaciela, bliskiego współpracownika i uszczypliwego dyskutanta. Dodatkowym wyjaśnieniem zdolności Gutmana do maksymalnego wykorzystania swych talentów była umiejętność współpracy przy jednym projekcie z partnerem naukowym oraz stała wymiana myśli z badaczami z Izraela i zagranicy. Koleżeńskość i polemika były dla Gutmana ważnymi składnikami akademickiego środowiska. Można w tych cechach dostrzec dziedzictwo domu, ruchu i okazałej tradycji badawczej. Przede wszystkim jednak jego bogata działalność naukowa opierała się na imponującej dokładności, nadzwyczajnych zdolnościach analitycznych i nieustającym dążeniu do zrozumienia losu Żydów – jednostek, społeczeństwa i społeczności – w czasie Zagłady.