Читать книгу Zagłada Żydów. Studia i Materiały nr 10 R. 2014 t. I-II - Группа авторов - Страница 43

Topograficzne usytuowanie pomnika Poległym i Pomordowanym na Wschodzie jest przykładem zarówno pominięcia i zastąpienia, jak obstawienia polemicznego. Pominięcie i zastąpienie ujawnia się w odniesieniu do miejsca, w którym umieszczono instalację. Obstawienie polemiczne natomiast ma za przedmiot Umschlagplatz, czyli pomnik tak zwany żydowski, na mocy kulturowej inercji stanowiący rodzaj wyzwania czy też wezwania do symbolicznej konkurencji.

a) Skwer Matki Sybiraczki

Pomnik Poległym i Pomordowanym na Wschodzie znajduje się tam, gdzie ulica Muranowska łączyła się z placem Muranowskim, w bezpośrednim sąsiedztwie wylotu ulicy Nalewki. Chodzi o miejsca emblematyczne żydowskiej Warszawy: o plac ikonę u wylotu ulicy ikony. Nazwanie tego miejsca skwerem Matki Sybiraczki stanowi przykład zastąpienia699. Zastąpieniu nazwy-symbolu towarzyszy zawłaszczenie terenu i tylko terenu, bo sama nazwa-symbol – pod ochroną przemilczenia – pozostaje nietknięta700. Pominięcie i zastąpienie należy do odważniejszych. Miejsce zyskało bowiem międzynarodową sławę medialną za sprawą świadectw Jana Karskiego i Symchy Rotema (d. Ratajzera, ps. „Kazik”) złożonych z inicjatywy Claude’a Lanzmanna na potrzeby jego filmu Shoah. W pierwszych dniach powstania w getcie warszawskim ulica Muranowska i plac Muranowski od strony Nalewek stanowiły jeden z trzech głównych punktów żydowskiego oporu. Tu między innymi zawisły, owiane później legendą, dwa sztandary: biało-czerwony i niebiesko-biały. Tu znajdował się słynny tunel pod Bonifraterską. Walki w tym rejonie prowadził Żydowski Związek Wojskowy (hebr. Ha-Irgun Ha-Cwai Ha-Jehudi) kierowany przez Pawła Frenkla i Leona Rodala, zbrojna organizacja niezależna od ŻOB, utworzona przez Brit Trumpeldor (Betar), młodzieżową przybudówkę partii syjonistów rewizjonistów Włodzimierza Żabotyńskiego701.

Pod koniec pierwszej dekady lat dwutysięcznych wobec pominięcia i zastąpienia wdrożono działanie naprawcze. Na wniosek jerozolimskiego Centrum Begina, kustosza tradycji syjonistów rewizjonistów, w tym Betaru, w orbicie skweru Matki Sybiraczki umieszczona została tablica z informacją na temat militarnej historii miejsca:

W dniach 19-22 oraz 27-28 kwietnia 1943 odbyła się w tym miejscu jedna z głównych bitew Powstania w Getcie Warszawskim, do którego doprowadził żydowski ruch oporu. Żydowscy bojownicy pod przywództwem Pawła Frenkla, dowódcy Żydowskiego Związku Wojskowego (ŻZW), przez wiele dni odpierali niemieckie ataki. Żydowskie i polskie flagi, powiewające nad placem Muranowskim i widoczne z wielu miejsc Warszawy, były dla jej mieszkańców symbolem walki z niemieckim okupantem702.

Treść napisu była wynikiem negocjacji między Centrum Begina a Radą Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa703. To klasyczny przykład wypowiedzenia opartego na przemilczeniu. Objaśnienie w trzech językach – po polsku, po angielsku i po hebrajsku – wytwarza wrażenie żydowsko-polskiej wspólnoty i porozumienia, jeśli nie wzajemności. Nie wspomina natomiast o faktycznie wspólnej części tej historii, czyli o materialnym wyzyskiwaniu żołnierzy ŻZW przez Polaków, następnie zaś o tym, że wszyscy betarowcy zginęli po wyjściu z getta na tzw. aryjską stronę w przeważającej mierze wskutek donosów. Z jednej strony, by posłużyć się formułą sakramentalną, „Jak na Polskę, to o tak nieźle”. Na trzy zdania „zaledwie” jedno zostało poświęcone odniesieniom do spraw tzw. polskich. Co więcej, tablica nie zawiera fałszywej, lecz szeroko rozpowszechnionej i popularnej – zarówno w PRL, jak Trzeciej RP – informacji o Polakach walczących w ŻZW czy dyżurnego frazesu o polsko-żydowskim braterstwie broni. Z drugiej strony jednak z treści upamiętnienia nie wyłania się opowieść alternatywna wobec narracji dominującej.

Tablica znajduje się na uboczu, na fasadzie domu wzniesionego z gruzów getta i stojącego na nasypie kostno-gruzowym, a więc ponad poziomem skweru. Wykonana z przezroczystego pleksiglasu i osłonięta drzewami, pozostaje niewidoczna. Z formalnego punktu widzenia pominięcie i zastąpienie (symboli) oraz zawłaszczenie (miejsca) zostało złagodzone. Jednocześnie niczego to nie zmieniło w odbiorze społecznym. Można się też zastanawiać, w jakim stopniu relacja pominięcia i zastąpienia przeszła tu w relację obstawienia polemicznego ex post. Polegałaby ona na wykorzystaniu pomnika Poległym i Pomordowanych na Wschodzie do obstawienia tragicznej historii żołnierzy ŻZW, jak również pozostałych powstańców getta (należących do ŻOB i niezrzeszonych) – tragicznej nie bez winy polskiego podziemia niepodległościowego, policji granatowej i cywilnych Polaków.

b) Oś Muranowska

Główne obstawienie nie tyle ma za przedmiot miejsce i jego historię, ile ujawnia się w korespondencji dwu pomników zlokalizowanych na osi ulicy Stawki704. Pomnik wywózek Żydów Warszawy na zagładę odznacza się dyskretnym usytuowaniem. Ulokowany jest w ciągu zabudowy parzystej strony ulicy. Przylega do ściany sąsiedniego budynku. Pomnik Poległym i Pomordowanym na Wschodzie jest uplasowany centralnie, na wzniesieniu, na środku ważnego węzła komunikacyjnego. Zastosowane tu rozwiązanie przestrzenne nawiązuje do wielowiekowej praktyki architektoniczno-urbanistycznej o charakterze symbolicznym. Chodzi o zeświecczoną regułę zagospodarowania przestrzeni miejskiej, odzwierciedlającą charakterystyczne dla świata chrześcijańskiego relacje dominacji/podporządkowania:

Synagoga była zazwyczaj wznoszona w centrum miasta lub niedaleko centrum, ale w pewnej odległości od miejscowego kościoła i – z zasady – oddzielona od niego rynkiem. Istniała również zasada, że budynek synagogi nie może być większy ani wyższy od miejscowego kościoła. […] Oś przebiegająca między kościołem a synagogą wytycza zasadnicze religijne przeciwstawienie Żydów rzymskokatolickim Polakom. Ci drudzy postrzegali Żydów przez pryzmat religijnych kategorii, zinterpretowanych i narzuconych przez Kościół: jako wrogów szydzących z chrześcijaństwa, tych, którzy odrzucili Chrystusa i ukrzyżowali go. […] Przeciwstawne usytuowanie budynków religijnych dwóch wyznań, fakt, że synagoga znajdowała się „po drugiej stronie” polskiego ośrodka religijnego, stanowiły materialną oznakę sytuacji Żydów, zakodowaną w pejzażu miejskim705.

Opisana polityka osadnicza była w gruncie rzeczy polityką tożsamościową. Odzwierciedlała logikę afirmacji grupy przez kontrast z antygrupą706. Joanna Tokarska-Bakir pisze, że „odmienność widziano w kategoriach prostej odwrotności”707. Na doprecyzowanie jednak zasługuje, że prosta odwrotność – ludzkie/nieludzkie – nie wytwarzała symetrii prostej, w której uczestniczyłyby dwa światy równoważne, lecz układ typu świat versus antyświat708. Relacja ludzkie/nieludzkie – charakteryzująca klasyfikacje typu my/oni – ustępowała relacji ludzkie/antyludzkie. W imaginarium chrześcijańskim judaizm nabierał cech nie biernej odwrotności, lecz czynnego przeciwstawienia709. Stąd wzięło się wyobrażenie nieustającego zagrożenia ze strony Żydów, które leży u podstaw fantazmatycznego imperatywu: samoobrony, prewencji, a także rywalizacji – do śmierci, następnie zaś po śmierci710.

Konfrontacyjne usytuowanie pomnika Poległym i Pomordowanym na Wschodzie względem pomnika Umschlagplatzu powołało do istnienia oś symboliczną, którą nazywam roboczo Osią Muranowską. Podczas wizyt dyplomatycznych i wycieczek turystycznych pomniki przy Stawkach funkcjonują „w pakiecie” tak dalece, że pomnik Poległym i Pomordowanym na Wschodzie sprawia wrażenie, jakby został dobudowany do pomnika Umschlagplatzu – do kompletu. Tu i tam chodzi o upamiętnienia wywózek. Liczba deportowanych jest podobna. ZSRR deportował na wschód w sumie około 320 tys. polskich obywateli. Trzecia Rzesza, z tego konkretnego miejsca – ponad 300 tys. Sugerowana symetria może zatem wydawać się oczywista. Skrywa jednak faktyczny kontrast, w jakim pozostają upamiętnione wydarzenia.

Z Umschlagplatzu deportowano na wschód – a właściwie „deportowano na wschód” – czyli na natychmiastową, bezwyjątkową śmierć wyłącznie Żydów. W czterech falach radzieckich wywózek w głąb ZSRR deportowano obywateli polskich różnych narodowości. Było wśród nich 210 tys. Polaków, 70 tys. Żydów oraz łącznie 50 tys. Ukraińców i Białorusinów, Litwinów, Niemców, Rosjan i Tatarów711. Dalece nie wszyscy oni ponieśli śmierć. Warunki deportacji były straszne – potencjalnie śmiercionośne zwłaszcza dla osób starszych i najmłodszych dzieci. Zdecydowana większość deportowanych jednak przeżyła. Dla polskich Żydów radziecka wywózka na wschód i dalsza gehenna na wschodzie oznaczały wręcz szansę na przeżycie, podczas gdy pozostanie na miejscu takiej szansy nie stwarzało, równając się niemal pewnej śmierci – w getcie, w komorze gazowej lub po aryjskiej stronie. Nic z tego nie jest widoczne dla postronnego obserwatora, uczestnika polskiej kultury w jej większościowym, dominującym kształcie. Niezależnie od opracowań specjalistycznych i mimo postulatów artykułowanych niekiedy w debacie publicznej na temat Drugiej RP oraz drugiej wojny światowej do dyskursu syberyjskiego, podobnie jak do dyskursu katyńskiego, nie udało się wprowadzić perspektywy obywatelskiej.

Dodatkową blokadę na masową wyobraźnię założył pod tym względem film Katyń (2007) Andrzeja Wajdy. Reżyser ukazał ofiary zbrodni katyńskiej jako monolit wyznania rzymskokatolickiego i ucieleśnienie Chrystusa Narodów. Scena z figurą ukrzyżowanego Jezusa – w cierniowej koronie i płaszczu oficera Wojska Polskiego – należy do najbardziej emblematycznych w kinie Wajdy. Jeśli zważyć, że do płaszcza oficerskiego przytwierdzona jest błękitna wstążka orderu Virtuti Militari – najprawdopodobniej za wojnę polsko-bolszewicką – figura ta wydaje się dodatkowo komunikować z antysemickimi wątkami imaginarium antykomunistycznego, niezależnie od intencji twórcy.

W odbiorze społecznym ofiary wywózek z lat 1940-1941 są skutecznie spolonizowane w duchu polskości monoetniczej i monoreligijnej. Tym, co widać w analizowanym zestawieniu pomników, jest zatem symetria prosta losów: polskiego i żydowskiego. Oznacza ona holokaustyzację prześladowań Polaków przez i w ZSRR712. Przy czym następuje tutaj płynne połączenie dyskursu wywózek z dyskursem zbrodni w jeden niezróżnicowany dyskursu syberyjsko-katyński713. Pominięcie źródłowej odmienności wydarzeń zespolonych w jego obrębie sprawia, że wyrównuje się i ujednolica ich status. Oś Muranowska dostarcza zatem przykładu holokaustyzacji zespolonej.

Zjawisko to ma swój odpowiednik w polu debaty publicznej, gdzie jednak było rozłożone na etapy. Ustanowienie pakietu syberyjsko-katyńskiego nastąpiło tutaj w drugiej kolejności. Zabiegiem pierwotnym była holokaustyzacja Katynia, ostatecznie uprawomocniona przez prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego w przemówieniu z roku 2009714. Zastosowanie procedury holokaustyzacji w odniesieniu do zbrodni katyńskiej przez pierwszego obywatela Trzeciej RP nie stanowiło propozycji nowego ujęcia, lecz dyskontowało – i wieńczyło jednocześnie – proces rozszerzania granic dyskursywnej dopuszczalności i formatowania zbiorowej wyobraźni, trwający co najmniej od lat osiemdziesiątych.

Badacze brytyjscy podkreślają, że w obrębie polskiego dyskursu katyńskiego zrównanie nazizmu ze stalinizmem – jeśli nie z komunizmem – było komunałem (commonplace) od samego początku. W roku 1989 natomiast w polskiej debacie publicznej wyartykułowane zostało przekonanie – rozpowszechnione wcześniej w kręgu tzw. działaczy katyńskich (Katyn acitivists) w kraju i na emigracji – że katyński kompleks cmentarny powinien odgrywać tę samą rolę co Auschwitz, muzeum katyńskie zaś należy wzorować na muzeum w Auschwitz715. W 2006 r. ówczesny polski minister edukacji Roman Giertych wypowiedział się dodatkowo na temat konieczności wprowadzenia obowiązkowych wycieczek szkolnych do Katynia, na wzór wycieczek młodzieży izraelskiej do dawnych niemieckich nazistowskich obozów zagłady. Ów dygnitarz – wnuk skrajnie antysemickiego ideologa Jędrzeja Giertycha i dumny spadkobierca rodzinnej tradycji endeckiej – nie krył przyświecającej mu holokaustyzacyjnej motywacji: „Tak robi Izrael, bierzmy przykład z Żydów”716.

Oś Muranowska – niezależnie od możliwych ocen estetycznych i etycznych – pozostaje przykładem sukcesu perswazyjnego. Analizowana w kategoriach komunikatu wizualnego, skutecznie likwiduje bowiem różnice między zagładą Żydów a prześladowaniami Polaków przez ZSRR. Zamiast rozdźwięku i napięcia wyłania figurę harmonii ufundowaną na symetrii dwóch jakości rzekomo równoważnych. Wzór jakość/antyjakość – dający się zaobserwować w przeciwstawieniu: wojskowe polskie/cywilne żydowskie – nie wydaje się pierwszoplanowy w zestawieniu obu pomników. Odejście od wzoru rywalizacyjnego ma jednak charakter pozorny, ponieważ przebiega w ramach nadrzędnej konfrontacji o fundamentalnym charakterze.