Читать книгу Zagłada Żydów. Studia i Materiały nr 10 R. 2014 t. I-II - Группа авторов - Страница 39

Studia
Elżbieta Janicka
Zamiast negacjonizmu. Topografia symboliczna terenu dawnego getta warszawskiego a narracje o Zagładzie

Оглавление

Polskie narracje o Zagładzie po 1945 r. w przeważającej mierze zacierały tożsamość ofiar. Stosowano w tym celu takie metody, jak: uniwersalizacja humanistyczna, uniwersalizacja antyfaszystowska, polonizacja, wreszcie chrystianizacja. W kolejnych wersjach w Zagładzie ginęli odpowiednio: ludzie, ofiary faszyzmu, Polacy, członkowie narodów Europy różnych wyznań ze szczególnym uwzględnieniem chrześcijan615. Po zakończeniu ponaddziesięcioletniej bitwy symbolicznej wokół klasztoru karmelitanek i żwirowiska w Auschwitz – nawet jeżeli z terenu przylegającego do obozu w Auschwitz nie usunięto tzw. krzyża papieskiego i nie zdjęto krzyża dominującego nad Birkenau – Zagładę „zwrócono” Żydom616.

Czy opowieść o Zagładzie jako zbrodni dokonanej na Żydach zagraża dzisiaj polskiej większościowej, dominującej, heroiczno-martyrologicznej opowieści o przeszłości? Tak i nie. Nie zagraża dopóty, dopóki definiujemy Zagładę jako niemiecką zbrodnię państwową dokonaną na ziemiach okupowanej Europy. Zaczyna zagrażać i to w sposób zasadniczy, jeżeli – w myśl postulatu Jana Tomasza Grossa – uwzględnimy, że Zagłada „była to również (a może przede wszystkim?) mozaika, na którą składały się oddzielne epizody, improwizacje lokalnych kacyków, a także niewymuszone odruchy i zachowania ze strony otoczenia”617. W tym drugim przypadku większościowe praktyki lokalnych społeczności należy określić mianem „uzupełniania i uszczelniania hitlerowskiej machiny eksterminacji”618. Zagłada jako niemiecka zbrodnia państwowa i lokalny kontekst społeczno-kulturowy weszły w relację sprzężenia, które można określić mianem synergii – współdziałania czynników wzajemnie potęgujących swoją efektywność. Ta obserwacja pozwala lepiej zrozumieć, dlaczego stawką polskiej opowieści o Zagładzie był i w przytłaczającej większości wypadków nadal pozostaje wizerunek Polski i Polaków.

Przedmiotem mojego zainteresowania są strategie zagospodarowania przestrzeni symbolicznej dawnego getta warszawskiego. Topografia symboliczna stanowi formę narracji o historii i tożsamości grupy, względnie grup nie tyle zamieszkujących dane terytorium, ile posiadających dostęp do środków kontroli przestrzeni. Dlatego też symboliczne zagospodarowanie terenu znakomicie ujawnia relacje władzy (dominacji/podporządkowania) i charakter wyobrażeń ustanawiających wspólnotę przez włączenie w jej obręb jednych, wykluczenie zaś drugich619. W wypadku dawnego getta warszawskiego mamy do czynienia z sytuacją właściwie laboratoryjną. Lewobrzeżna żydowska Warszawa została niemal całkowicie zrównana z ziemią przez nazistowskie Niemcy w okresie żydowskiego powstania oraz w wyniku prowadzonych po jego upadku systematycznych prac rozbiórkowych. Stąd też prawie całkowity brak oporu materii w postaci namacanych śladów żydowskiej przeszłości tej części miasta. Pytanie badawcze, które będzie mi towarzyszyć, dotyczy tego, w jaki sposób narracja zapisana w topografii symbolicznej traktuje wiedzę rzeczową o dziejach miejsca i o historii zagłady Żydów.

615

Por. np.: Lucy Dawidowicz, Appropriating the Holocaust: Polish Historical Revisionism [w:] The Holocaust and the Historians, Cambridge, MA: Harvard University Press, 1981, s. 88-124; Jonathan Heuner, Auschwitz, Poland, and the Politics of Commemoration, 1945-1979, Athens: Ohio University Press, 2003; Piotr Forecki, Zbiorowe zapominanie Zagłady w PRL [w:] idem, Od„Shoah” do „Strachu”. Spory o polsko-żydowską przeszłość i pamięć w debatach publicznych, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2010, s. 13-114; Jean-Charles Szurek, Le camp-musée dAuschwitz en 1989 [w:] idem, La Pologne, les Juifs et le communisme, Paris: Michel Houdiard Éditeur, 2010, s. 11-29; Les doutes de l’antifascisme. Table Ronde, 16 février 1990 [w:] ibidem, s. 30-51.

616

Por. Piotr Forecki, Spory o symboliczne panowanie nad Auschwitz-Birkenau [w:] idem, Od „Shoah” do „Strachu”.., s. 167-280; Geneviève Zubrzycki, Krzyże w Auschwitz. Tożsamość narodowa, nacjonalizm i religia w postkomunistycznej Polsce, tłum. Paweł Tomanek, Kraków: Nomos, 2014.

617

Jan Tomasz Gross, Sąsiedzi. Historia zagłady żydowskiego miasteczka, Sejny: Pogranicze, 2000, s. 91.

618

Por. Elżbieta Janicka, Tomasz Żukowski, Ci nie są z ojczyzny naszej, „Gazeta Wyborcza”, 29-30 X 2011, s. 20.

619

W polskiej literaturze zagadnienie stosunków władzy i konstruowania wspólnoty na przykładzie zagospodarowania przestrzeni symbolicznej analizują m.in. Bohdan Jałowiecki (por. idem, Przestrzeń jako pamięć, „Studia Socjologiczne” 1985, nr 2) i Lech M. Nijakowski (por. idem, Domeny symboliczne. Konflikty narodowe i etniczne w wymiarze symbolicznym, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2007). „Domena symboliczna” u Nijakowskiego oznacza „terytorium, nad którym dana grupa panuje symbolicznie” (ibidem, s. 108).

Zagłada Żydów. Studia i Materiały nr 10 R. 2014 t. I-II

Подняться наверх