Читать книгу Zagłada Żydów. Studia i Materiały nr 10 R. 2014 t. I-II - Группа авторов - Страница 41

Dzisiejsza bitwa o dominację symboliczną w przestrzeni dawnego getta warszawskiego toczy się zatem po wygranej wojnie. Na polu walki pozostała większość – hegemoniczna i homogeniczna. W związku z tym „koncepcja miejskiego krajobrazu pamięci jako pola konfliktu, w którym dochodzi do zderzenia rozmaitych dyskursów pamięci (i praktyk upamiętniania)”632, nie znajduje tutaj zastosowania. Potencjał konfliktu nie jest w ogóle uruchamiany, ponieważ nie dochodzi do artykulacji żadnej alternatywnej opowieści. Grupa dominująca dyktuje bowiem warunki dostępu do wspólnej przestrzeni. Ustanawia też ramę narracyjną, do której – jak dotąd – zgodnie dostosowują się wszyscy aktorzy pamięci. Rama narracyjna w polu analizy dyskursu byłaby odpowiednikiem społecznej ramy pamięci w polu badań nad pamięcią społeczno-kulturową, ufundowanym przez Maurice’a Halbwachsa. Halbwachs, sytuując swoją refleksję na przedłużeniu Durkheimowskiej wizji świata społecznego, wskazywał na wytwarzane społecznie standardy kulturowe, które determinują, co i jak jest pamiętane/zapominane633.

Ponieważ kontrolę nad fizyczną i symboliczną przestrzenią dawnego getta Warszawy sprawuje niepodzielnie kultura dominująca, strategie takie jak przemilczanie czy usuwanie i zastępowanie znaków życia i śmierci mniejszości nie są dłużej konieczne. Sytuacja oddaliła się zatem od wzoru, w którym

współistnienie obu grup było naznaczone z polskiej strony wysiłkami mającymi na celu zminimalizowanie żydowskiej obecności w pejzażu definiowanym przez polską-katolicką większość dominującą politycznie634.

Usuwanie z pola widzenia czy pokrywanie milczeniem żydowskiej przeszłości miasta – i kraju – to strategie będące w odwrocie od lat osiemdziesiątych XX w.635 Wtedy to kolejny raz dał o sobie znać rodzaj konsensusu między władzą a środowiskami nastawionymi do władzy opozycyjnie. Odmienne pobudki każdej ze stron dawały się uzgodnić za sprawą części wspólnej, jaką stanowiła troska o wizerunek Polski i Polaków636. Nie oznacza to, że wszyscy uczestnicy procesu podzielali motyw wizerunkowy637. Niemniej troska o zbiorowy wizerunek silnie zamanifestowała się w środowiskach związanych z władzą i wśród liderów opozycyjnej opinii publicznej przy okazji dyskusji nad filmem Shoah Claude’a Lanzmanna (1985). Ostatecznie udało się stronom wspólnie doprowadzić m.in. do wzniesienia na dawnym Umschlagplatzu pomnika projektu Hanny „[T]o zainteresowanie Żydami u części młodzieży i inteligencji polskiej wynika stąd, że Żydzi byli częścią Polski, którą się dzisiaj mitologizuje” (Lewica powinna marzyć. Z Hanną Krall rozmawia Adam Krzemiński, „Polityka” 1991, nr 4, cyt. za: Reporterka. Rozmowy z Hanną Krall, wybór, kompozycja, uzupełnienia oraz dokumentacja Jacek Antczak, Warszawa: Rosner & Wspólnicy, 2007, s. 132). Równolegle z pracami Krajewskiej – do roku 1985 – powstawała inna realizacja, uwieńczona publikacją po przełomie 1989 r.: Małgorzata Niezabitowska, Tomasz Tomaszewski, Ostatni. Współcześni Żydzi polscy, Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1993. Ponadto „w latach 1980-1986 wydano 171 «żydowskich» książek, a w ciągu następnych dwóch lat 123” (Michael C. Steinlauf, Pamięć nieprzyswojona. Polska pamięć Zagłady, tłum. Agata Tomaszewska, Warszawa: Cyklady, 2001, s. 138). Analizy wymaga kwestia podobieństw i różnic w ofertach wydawniczych legalnego obiegu związanego z władzą, legalnego obiegu dystansującego się od władzy (np. Znak czy KUL) i nielegalnego drugiego obiegu.

Szmalenberg i Władysława Klamerusa oraz wytyczenia Traktu Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów zaprojektowanego przez Zbigniewa Gąsiora, Stanisława Jankowskiego „Agatona” i Marka Moderaua.

Obie realizacje sfinalizowano w 1988 r. Od tego czasu liczba upamiętnień tzw. żydowskich rośnie. Przeważają wśród nich znaki odsyłające do historii getta i Zagłady. Większość tych, które pojawiły się w Trzeciej RP, pochodzi z okresu po 2000 r. Rzecz zatem nie w ilości, lecz w jakości: wystroju, treści objaśnień, skali, usytuowaniu w przestrzeni fizycznej i symbolicznej (względem innych upamiętnień), a także w trybie funkcjonowania, czyli praktykach społecznych ogniskujących się wokół danego artefaktu.

Dzisiejsza opowieść o przeszłości w przestrzeni dawnego getta warszawskiego konstruowana jest w sposób, który sugeruje nie tylko współistnienie i pluralizm, lecz w gruncie rzeczy polifoniczną wspólnotę pamięci: mniejszości i większości, Żydów i Polaków. De facto jednak mamy do czynienia z homofonią. Pogłębiona analiza stawek symbolicznych rozgrywanych na badanym terenie odsłania logikę dominacji operującą przemocą i wykluczeniem. Zasady konstrukcyjne pozornie wspólnej i wspólnotowej opowieści dobrze widać na przykładzie tego, co hegemoniczny i homogeniczny system tożsamościowo-wyobrażeniowy identyfikuje jako niemieszczące się w nim, a tym samym potencjalnie zaburzające go i zagrażające mu w istotny sposób. Chodzi o znaki sugerujące możliwość innej opowieści. O jakim rodzaju zagrożenia mowa, skoro – mimo obecności znaków alternatywnego porządku – alternatywna opowieść pozostaje niewyartykułowana? Po pierwsze, już samo pojawienie się w homogenicznym horyzoncie elementów postrzeganych jako heterogeniczne ujawnia reguły systemu i otwiera drogę do ich kwestionowania. Po drugie zaś, jest ono równoznaczne z relatywizacją i zmianą statusu systemu – z oczywistego i przezroczystego na arbitralny i problematyczny. „Naturalny” i „neutralny” porządek rzeczy okazuje się konstrukcją – jedną z wielu możliwych.

W celu ratowania wiary w bezalternatywność systemu potencjalnie kłopotliwy element można przemilczeć lub usunąć z pola widzenia i – ewentualnie – zastąpić elementem obojętnym, względnie polemicznym. W razie dopuszczenia obecności problematycznego elementu w przestrzeni publicznej należy opatrzyć go neutralizującą interpretacją, pozbawiając cech dystynktywnych. Neutralizacja niejednokrotnie przybiera postać dyskwalifikacji, jeśli nie kompromitacji. Tego typu symboliczna likwidacja równa się wchłonięciu przez system – bez zmiany reguł tego ostatniego. Wchłonięcia nie należy w związku z tym mylić z włączeniem, inkluzją, która wymagałaby zmiany reguł systemu, a więc zmiany systemu tout court – innymi słowy, rewolucji w dziedzinie większościowej tożsamości i dominujących wyobrażeń.

Likwidacji symbolicznej służą procedury pacyfikacyjne, wśród których jako najczęściej obecnie stosowane wyróżnić można: wypowiedzenie oparte na przemilczeniu i obstawienie (zazwyczaj z intencją polemiczną). Popularne niegdyś procedury – przemilczenie proste, usunięcie, zastąpienie (też zazwyczaj polemiczne) – polegały na represjonowaniu znaków. W wypadku wypowiedzenia opartego na przemilczeniu i obstawienia chodzi o operacje wymierzone już nie w znaki, lecz ich desygnaty. Innymi słowy, mamy tu do czynienia z próbą korekty skierowaną wstecz, z góry daremną jak każda prewencja wdrażana post factum. Co się stało, to się nie odstanie. Desygnaty nie są podatne na perswazję. Polska obrona przegranej sprawy sprowadza się zatem – z konieczności – nie tyle do rozbrajania ładunków znaczeniowych, ile do maskowania ich potencjału zagrażającego większościowej opowieści. Dotychczasowe zmiany w zagospodarowaniu przestrzeni symbolicznej terenu dawnego getta warszawskiego wykazują charakter powierzchniowy. Opowieść większościowa zastygła na niegdysiejszych pozycjach i – mimo faktycznej dominacji – nadal definiuje się w kategoriach frontowych: jako atakowana i zmuszona do obrony. Stabilizująco-ochronny wymiar procedur pacyfikacyjnych w istocie ma bowiem charakter obronny, przy czym jest to obrona przez atak. Wymownego przykładu zastosowania procedur pacyfikacyjnych dostarcza postać i układ upamiętnień zlokalizowanych wzdłuż ulicy Stawki.