Читать книгу Zagłada Żydów. Studia i Materiały nr 10 R. 2014 t. I-II - Группа авторов - Страница 55
Konteksty
Ferenc Laczó
Dokumentując odpowiedzialność. Jeno Lévai i narodziny historiografii Zagłady na Węgrzech w latach czterdziestych XX w
Jednoosobowe centrum dokumentacji na Węgrzech?
ОглавлениеPierwszy proces, w którym dokonano zmiany priorytetów norymberskich, nadając nadrzędne znaczenie zeznaniom osób ocalałych z Zagłady, odbył się w Jerozolimie w 1961 r.958 Powszechnie wiadomo, że proces Eichmanna zakończył się jedynym wyrokiem śmierci w historii izraelskiego sądownictwa. Mniej znany jest fakt, że poza miejscem, gdzie proces się odbywał, wszystko było niemieckie – nie tylko oskarżony, lecz także jego obrońca i wszyscy trzej sędziowie wywodzili się z Niemiec. Być może jeszcze mniej osób zdaje sobie sprawę z tego, jak wiele wniosły do sprawy zeznania świadków węgierskich. To właśnie wydarzenia na Węgrzech umożliwiły dostarczenie najwięcej dowodów na osobistą odpowiedzialność Eichmanna i to właśnie z tego kraju pochodziło wielu ocalałych, którzy osobiście zetknęli się z nim podczas drugiej wojny światowej i Zagłady959. Powszechnie znane są też skutki nazistowskiej polityki ludobójstwa i kolaboracji Węgier z Trzecią Rzeszą w 1944 r. – średnio co trzeci więzień Auschwitz-Birkenau był Żydem węgierskim i była to najliczniejsza grupa ofiar w tym otoczonym najgorszą sławą kompleksie nazistowskich obozów.
Grupa badaczy dokonała niedawno dokładnej analizy postawy komunistycznych Węgier wobec procesu Eichmanna960. Przyjrzeli się nie tylko takim kwestiom, jak polityczne stanowisko Węgier i relacje prasowe z tego okresu, lecz podkreślili także istotny wkład Jenő Lévaia (1892-1983), wybitnego dziennikarza i historyka współczesności, eksperta w dziedzinie dokumentacji historycznej. W 1961 r. Lévai opublikował w trzech językach cenne materiały dotyczące działalności Eichmanna na Węgrzech961. Choć poza granicami kraju niemal nikt o nim nie słyszał, był w rzeczywistości nestorem węgierskiej historiografii Zagłady (avant la lettre) we wczesnych latach powojennych i jednym z pierwszych historyków Zagłady na świecie962. Ocalały z Zagłady, Lévai prowadził niezwykle bogatą działalność publicystyczną aż do 1948 r., przy czym cztery jego węgierskojęzyczne książki trafiły na rynek jeszcze przed końcem 1945 r. W 1946 r. opublikował trzy tomy z wynikami przeprowadzonych przez siebie badań, kolejne dwa ukazały się rok później, a następna dwutomowa publikacja z 1948 r. doczekała się także wydań w języku szwedzkim i angielskim.
W 1945 r. opublikował niewielki tom poświęcony postaci László Endrego, którego nazwał głównym węgierskim zbrodniarzem wojennym963. Opisał też historię Endrego Bajcsy-Zsilinszkiego, bojownika ruchu oporu i bohatera panteonu antyfaszystowskiego964. Innymi słowy, trzy główne wątki w pracach Lévaia w 1945 r. to faszyzm, zbrodnie wojenne i ruch oporu. W najwcześniejszych tekstach, wydanych tuż po wojnie, często odnosił się do problematyki antysemityzmu i tragedii Żydów, choć nie był to wówczas jeszcze główny przedmiot jego zainteresowań.
W 1946 r. Lévai opublikował trzy powiązane tematycznie książki, znane jako księgi „czarna”, „szara” i „biała” (od pierwszych słów w tytułach], stanowiące część serii „Męczeństwo Żydów węgierskich”965. „Czarna” księga zawierała nie tylko obszerną dokumentację, lecz stanowiła też pierwszą przekrojową narrację na temat Zagłady na Węgrzech. „Białą” i „szarą” księgę poświęcił próbom ratunku podejmowanym przez Żydów i nie-Żydów, przedstawiając w nich przykłady człowieczeństwa i wielkiego heroizmu. Jak słusznie zauważa Regina Fritz w swoim omówieniu węgierskiej historii politycznej od czasów Zagłady, Węgrzy przygotowywali te materiały na potrzeby traktatu pokojowego, co niewątpliwie nie pozostało bez wpływu na ich zawartość966.
W 1947 r. Lévai opisał historię getta w Peszcie z własnej perspektywy, ujmując temat kompleksowo. Jego zdaniem to, że getto przetrwało do końca drugiej wojny światowej, stanowiło wyjątkową okoliczność, wręcz graniczącą z cudem967. Ponadto na prośbę Komitetu Raoula Wallenberga, zrzeszającego zarówno dawnych współpracowników tego znanego na całym świecie szwedzkiego dyplomaty, jak i osoby, które zawdzięczały życie jego działaniom ratunkowym, Lévai napisał książkę o Wallenbergu (wkrótce potem ukazała się ona również w szwedzkim przekładzie)968. W 1948 r., gdy dyktatura komunistyczna ugruntowała swoją władzę przy użyciu brutalnych metod, Lévai ukończył obszerniejszą monografię na temat Zagłady na Węgrzech, już w samym tytule nawiązując do losu Żydów (zsidósors)969. Dodajmy, że poza jedenastoma książkami po węgiersku, które napisał w latach 1945-1948, w 1948 r. zaistniał także na rynku międzynarodowym, wydając anglojęzyczną Black Book on the Martyrdom of Hungarian Jewry970.
Choć pisał głównie o Węgrzech i losie Żydów węgierskich, w krótkim okresie pomiędzy końcem wojny a początkami stalinizmu na Węgrzech971 Lévai prowadził badania m.in. w Szwajcarii, Niemczech, Polsce, Czechosłowacji, Szwecji, Norwegii, Danii, Holandii, Belgii i Francji. Dzięki temu dowiedział się o istnieniu komisji historycznych i ośrodków dokumentacji w różnych krajach Europy i stwierdził, że brak analogicznej instytucji na Węgrzech jest „niepojęty”972. W 1948 r. wydał też po węgiersku tom pt. Zsidósors Európában (Losy Żydów w Europie), w którym nominalnie poszerzył zakres swoich badań na cały kontynent, choć we własnej ocenie przedstawił jedynie reprezentatywną „mozaikę” dokumentów973.
Mimo że lata 1945-1948 niewątpliwie były dlań najbardziej produktywne, Lévai w ciągu swojego długiego życia opublikował wiele ważnych tekstów. Był absolwentem Politechniki Budapeszteńskiej, a w młodości dziennikarzem sportowym. Podczas pierwszej wojny światowej trafił na kilka lat do niewoli rosyjskiej974. Po wyzwoleniu zdobył pozycję czołowego dziennikarza w swoim kraju, pracując w redakcjach najbardziej popularnych dzienników tamtych czasów, najpierw w „Az Újság”, a później w „Est”. W latach trzydziestych XX w. był właścicielem i redaktorem naczelnym kilku gazet, w tym „Magyar Hétfő” i „Kis Újság”, jednocześnie zaś badał historię węgierskiego dziennikarstwa975. Podejmował różne działania zmierzające do nagłośnienia poczynań coraz bardziej wpływowych na Węgrzech radykalnych środowisk prawicowych i ich bliskich powiązań z niemieckimi nazistami. Poruszył tę kwestię między innymi w wydanej tuż przed wybuchem wojny emocjonalnej książce976.
W pierwszych latach drugiej wojny światowej Lévai był redaktorem w „Képes Családi Lap” i poświęcał wiele uwagi brutalnemu traktowaniu ludzi wcielonych do tzw. służby pracy (munkaszolgálat)977. W tych latach udało mu się nawet zredagować i wydać kilka tomów, mimo że stawał w obronie coraz bardziej dyskryminowanej i wykluczanej pod względem socjoekonomicznym społeczności żydowskiej na Węgrzech978. Choć po okresie imponującej płodności z lat 1945-1948 publikował już zdecydowanie mniej, w latach sześćdziesiątych XX w. ukazało się kilka kolejnych jego prac, w tym wspomniane już materiały opracowane na potrzeby procesu Eichmanna, tom na temat Kurta Bechera, przedstawiciela głównego urzędu dowodzenia SS do spraw gospodarczych na Węgrzech979, i książkę o akcjach interwencyjnych Piusa XII i Kościoła katolickiego w czasie Zagłady980.
Jego najbardziej twórcze lata po zakończeniu wojny przypadły na krótki okres, gdy Węgry podejmowały największe wysiłki w dokumentowaniu historii bezprecedensowej zagłady dokonanej przez nazistów i ich kolaborantów. Zarzuty dotyczące zbrodni popełnionych na Żydach w latach wojny były na Węgrzech bardzo istotnym elementem procesów w pierwszych latach powojennych i zostały dość wnikliwie zbadane, choć nadal nie znamy wielu szczegółów981. Jak słusznie zauważyła Rita Horváth, dążenie do zarejestrowania relacji świadków ujawniło się „wcześnie i z żywiołową siłą”982. Sam tylko zespół złożony z 29 osób zatrudnionych przy projekcie Narodowego Komitetu Pomocy Deportowanym (Deportáltakat Gondozó Országos Bizottság, DEGOB) zebrał 3666 świadectw w latach 1945-1946, co oznaczało, że projekt węgierski był jednym z największych na świecie983. Ponadto w pierwszych latach po wojnie wydano wiele wspomnień związanych z Zagładą984. Niezliczonym wysiłkom, jakie ocaleni podejmowali we wczesnych latach powojennych, by spisać własne wspomnienia i relacje współuczestników tych wydarzeń, towarzyszyło kilka prób udokumentowania niedawnej tragedii w bardziej obiektywny i analityczny sposób. Oprócz serii przywołanych już dzieł Lévaia na ten temat najbardziej znaczącą ilustracją tego zjawiska jest praca Ernő Munkácsiego Hogyan történt? Adatok és okmányok a magyar zsidóság tragédiájához (Jak do tego doszło? Dane i dokumenty na temat tragedii Żydów węgierskich)985.
Z tego powodu można postrzegać Węgry jako jeden z najbardziej paradygmatycznych przykładów ogólnoeuropejskiego trendu poddanego przez Laurę Jockusch przekonującej analizie986. Po tej imponującej wczesnej fali konfrontacji z realiami niedawno rozgrywającej się Zagłady zapanowało niemal całkowite milczenie. Choć w wypadku Węgier bezpośrednio wiązało się ono z przejęciem władzy przez komunistów, sytuacja wyglądała podobnie także w niekomunistycznej części Europy.
958
Przystępne omówienie procesu zob. Deborah E. Lipstadt, The Eichmann Trial, New York: Schocken, 2011 [wyd. polskie Deborah E. Lipstadt, Proces Eichmanna, tłum. Maciej Antosiewicz, Warszawa: Wielka Litera, 2012 – przyp. tłum.].
959
Kwestię tę omówiono w: Hanna Yablonka, The State of Israel vs. Adolf Eichmann, New York: Schocken, 2004, s. 25 i 90.
960
Zob. Laura Csonka, „Az Eichmannper magyarorzägi sajtóvisszhangja” (artykuł nieopublikowany); Kata Bohus, „Jews, Israelites, Zionists. The Hungarian State and the ’Jewish Question’ in a Comparative Perspective (1956-1968)” (rozprawa doktorska, Central European University w Budepeszcie, 2014). Dziękuję Laurze Csonka i Kacie Bohus za udostępnienie mi swoich nieopublikowanych rękopisów.
961
Zob. Jenő Lévai, Eichmann in Hungary. Documents, Budapest: Pannonia Press, 1961. Tom ten ukazał się również w przekładzie niemieckim i francuskim. Zbiór dokumentów na temat Eichmanna niewątpliwie był po części odbiciem priorytetów w rywalizacji zimnowojennej.
962
O dziwo Lévai nie pojawia się w skądinąd świetnej YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe (red. Gershon David Hundert, New Haven: Yale University Press, 2008). Nie ma również o nim wzmianki w imponującym studium ponadnarodowym Laury Jockusch Collect and Record! Jewish Holocaust Documentation in Early Postwar Europe (Oxford: Oxford University Press, 2012).
963
Jenő Lévai, Endre László. A háborús bűnösök magyar listavezetője, Budapest: Müller,1945.
964
Jenő Lévai, A hősök hőse…! Bajcsy-Zsilinszky Endre, a demokrácia vértanúja, Budapest: Müller, 1945.
965
Jenő Lévai, Fekete könyv a magyar zsidóság szenvedéseiről, Budapest: Officina, 1946; idem, Fehér könyv. Külföldi akciók magyar zsidók megmentésére, Budapest: Officina, 1946; idem,Szürke könyv magyar zsidók megmentéséről, Budapest: Officina, 1946.
966
Regina Fritz, Nach Krieg und Judenmord. Ungarns Geschichtspolitik seit 1944, Göttingen: Wallstein, 2012, s. 143. Na temat traktatu pokojowego zob. Ignäc Romsics, Az 1947-es párizsi békeszerződés, Budapest: Osiris, 2006.
967
Jenő Lévai, A pesti gettó csodálatos megmenekülésének hiteles története, Budapest: Officina, 1946.
968
Jenő Lévai, Raoul Wallenberg regényes élete, hősi kűzdelmei, rejtélyes eltűnésének titka, Budapest: Magyar Téka, 1948. Po szwedzku: Jenő Lévai, Raoul Wallenberg, hjälten i Budapest, Stockholm: Saxon-Lindström, 1948.
969
Jenő Lévai, Zsidósors Magyarországon, Budapest: Magyar Téka, 1948.
970
Eugene Lévai, Black Book on the Martyrdom of Hungarian Jewry, Zürich: Central European Times Publishing, 1948.
971
Na temat tego okresu zob. Peter Kenez, Hungary from the Nazis to the Soviets: The Establishment of the Communist Regime in Hungary, Cambridge: Cambridge University Press, 2006; Märia Palasik, Chess Game for Democracy. Hungary between East and West, 1944-1947, Montreal: McGill-Queen’s University Press, 2011. Na temat polityki zagranicznej zob. László Borhi, Hungary in the Cold War, 1945-1956. Between the United States and the Soviet Union, Budapest: CEU Press, 2004. Na temat Węgier w kontekście porównawczym zob. Anne Applebaum, Iron Curtain. The Crushing of Eastern Europe, 1944-1956, London: Allen Lane, 2012 [wyd. polskie Anne Applebaum, Za żelazną kurtyną. Ujarzmienie Europy Wschodniej 1944-1956, tłum. Barbara Gadomska, Warszawa: Świat Książki przy współpracy Agory, 2013 – przyp. tłum.].
972
Jenő Lévai, Zsidósors Európában, Budapest: Magyar Téka, 1948, s. 330. Nie będzie wielką przesadą stwierdzenie, że jego imponującą twórczość powojenną można przyrównać do osiągnięć całego ośrodka dokumentacji, jakiego niestety na Węgrzech nie było.
973
Ibidem, s. 5. Głównym tematem jego pracy była Europa Środkowa, a konkretnie salwadorska misja ratunkowa przeprowadzona w Szwajcarii z inicjatywy żydowskiego węgierskiego emigranta George’a Mandel-Mantella. W sposób charakterystyczny dla jego spojrzenia na Europę Środkową Lévai umieścił w swoich pracach tłumaczenia różnych źródeł obcojęzycznych, z wyjątkiem tekstów niemieckich. Uzupełniając swoją europejską książkę o listę źródeł, wyjaśniał, że najważniejszych zadań związanych z wojną „naturalnie” podjęły się polskie agendy (ibidem, s. 330). W tym kontekście wyraźnie wspominał o Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce i o Żydowskim Instytucie Historycznym.
974
W latach trzydziestych XX w. wydał kilka tomów o tych doświadczeniach. Zob. Jenő Lévai, Éhség, árulás, Przemyśl, Budapest: Magyar Hetfo, 1933; idem, Éhség, forradalom, Szibéria, Budapest: Magyar Hétfő, 1934; idem, Éhség, panama, Hinterland, Budapest: Magyar Hétfő, 1935.
975
Zob. Jenő Lévai, Kossuth Lajos néplapjai. A magyar újságírás hőskora 1877-1937, Budapest: Kis Újság, 1938.
976
Zob. Jenő Lévai, Gömbös Gyula és a magyar fajvédők a hitlerizmus bölcsőjénél, Budapest 1938.
977
Żydzi na Węgrzech i lewicowcy, których zmuszano do wykonywania prac dla wojska, a jednocześnie nie dopuszczano do służby wojskowej i nie dawano im odpowiedniego wyposażenia, zob. Randolph L. Braham, The Hungarian Labor Service System, 1939-1945, Boulder, CO: East European Monographs, 1977.
978
Zob. Jenő Lévai, …Védelmünkben! Vezércikkek, tanulmányok, vitacikkek, Budapest: Képes Családi Lapok,, 1942; idem, Írók, írások…: vígasztalás van az irodalomban, Budapest: Faragó, 1943; idem, Írók, színészek, énekesek és zenészek regényes életútja a Goldmark-teremig: Az OMIKE színháza és művészei, Budapest: J. Lévai, 1943.
979
Jenő Lévai, A fekete SS „fehér báránya”, Budapest: Kossuth, 1966.
980
Jenő Lévai, Hungarian Jewry and the Papacy: Pope Pius XII Did Not Remain Silent, London: Sands, 1968.
981
Andrea Pető, Ildikó Barna, A politikai igazságszolgáltatás a II. világháború utáni Budapesten, Budapest: Gondolat, 2012.
982
Rita Horváth, „A Jewish Historical Commission in Budapest”. The Place of the National Relief Committee for Deportees in Hungary [DEGOB] Among the Other Large-Scale Historical-Memorial Projects of She’erit Hapletah After the Holocaust (1945-1948) [w:] Holocaust Historiography in Context: Emergence, challenges, polemics and achievements, red. David Bankier i Dan Michman, London: Berghahn, 2009, s. 480.
983
Na temat relacji dotyczących obozu koncentracyjnego Buchenwald zob. Ferenc Laczó, „I could hardly wait to get out of this camp even though I knew it would only get worse until liberation came”. On Hungarian Jewish Accounts of the Buchenwald Concentration Camp 19451946, „Hungarian Historical Review” 2013, nr 3.
984
W bibliografii sporządzonej przez Fundację Pamięci Społecznej Zachor wymieniono 23 węgierskojęzyczne publikacje wydane do końca lat czterdziestych XX w. Jak wynika z tego spisu, żadnej z nich nie wydrukowano na Węgrzech między 1950 a 1958 r. Zob. Fundacja Pamięci Społecznej Zachor: http://www.emlekezem.hu/bibliografia/bibliografia1.html (dostęp 13 VIII 2013 r.).
985
Ernő Munkacsi, Hogyan történt? Adatok és okmányok a magyar zsidóság tragédiájához, Budapest: Renaissance, 1947.
986
Zob. Jockusch, Collect and Record! Jewish Holocaust Documentation. Jockusch podkreśla w szczególności rolę Polski i Francji, aczkolwiek dostrzega też wkład Węgier.