Читать книгу Zagłada Żydów. Studia i Materiały nr 10 R. 2014 t. I-II - Группа авторов - Страница 56

Na Węgrzech panuje szeroko rozpowszechnione przekonanie, że Lévai jako pierwszy podjął szczegółowe badania nad Zagładą, choć obecna ocena jego dorobku jest raczej ambiwalentna. Nadal cieszy się uznaniem wśród badaczy Zagłady, nawet jeśli nie wszystkie jego twierdzenia uznawane są za uzasadnione w świetle najnowszych badań. Randolph L. Braham, ogólnie uważany za czołowego eksperta w tej dziedzinie, autor wielu naukowych książek i artykułów, w tym wzorcowej, jak się wydaje, syntezy Zagłady na Węgrzech987, oraz redaktor kilku przełomowych książek, ciągle aktualizowanych bibliografii adnotowanych i trzytomowej encyklopedii Zagłady na Węgrzech w ujęciu geograficznym, obficie czerpał z wczesnych powojennych prac Lévaia988. W swojej najnowszej bibliografii adnotowanej nazywa Lévaia „znakomitym węgiersko-żydowskim dziennikarzem”989, którego najważniejsza praca Zsidósors Magyarországon (Losy Żydów na Węgrzech, analiza dalej) stanowi „szczegółowe i dobrze udokumentowane dzieło”990. Podobnie jak prace Brahama, wydana w 2012 r. i licząca ponad 2500 stron książka Gézy Komoróczego A zsidók története Magyarországon (Historia Żydów na Węgrzech) w części dotyczącej epoki nazizmu i Zagłady oparta jest w poważnym stopniu na przekazach Lévaia991. W pełni potwierdzając te oznaki widocznego wpływu prekursora studiów nad Zagładą, węgierski historyk idei Janos Gyurgyak niedawno podkreślił, że książki Lévaia „nadal stanowią ważne pozycje naukowe w badaniach historycznych”992.

Jednocześnie renoma prac Lévaia systematycznie maleje i coraz częściej kwestionuje się wartość jego publikacji, co nie współgra z historycznym ujęciem skali jego osiągnięć we wczesnych latach powojennych. Z wyjątkiem książki o Raoulu Wallenbergu, wznowionej w 1988 r., żadna z jego prac z lat czterdziestych XX w. nie doczekała się reedycji. Jako ilustracja wykluczenia Lévaia ze współczesnego kanonu piśmiennictwa na temat Zagłady może posłużyć najnowsza synteza historii węgierskiej historiografii napisana przez Ignaca Romsicsa, który nawet o nim nie wspomniał, choć – jeśli można uznać to za jakiekolwiek pocieszenie – Romsics pominął także Brahama993.

Ponadto o ile reputacja Lévaia jako twórcy historiografii Zagłady jawiła się jako nienaruszalna, o tyle badacze skrajnie prawicowi i faszystowscy zazwyczaj kwestionują jego dorobek i odrzucają jego interpretacje. W przytoczonych wcześniej słowach Janosa Gyurgyáka zapewne pobrzmiewa pogląd, który podziela wielu jego kolegów, iż prace Lévaia na temat strzałokrzyżowców i narodowego socjalizmu są „zbyt ideologiczne”994. W istocie najnowsza monografia Gyurgyaka na temat tzw. obrońców rasy (fajvédők) miała „przekonująco udowodnić”, że „silnie ideologiczne i publicystyczne koncepcje” Lévaia, które według autora stały się „głównym nurtem węgierskiej historiografii marksistowskiej po 1945 r.”, są nie do obrony995. Również trzy najnowsze szczegółowe opracowania Rudolfa Paksy, poświęcone odpowiednio: skrajnej prawicy, węgierskim narodowym socjalistom i Ferencowi Szálasiemu, przywódcy strzałokrzyżowców, które mają szansę stać się podstawowymi publikacjami źródłowymi na te tematy, ostro krytykują metody Lévaia. Paksa wyraźnie stara się dowieść, że interpretacje Lévaia negatywnie wpłynęły na badania naukowe nad faszyzmem i radykalną prawicą, jednocześnie nie odnosząc się w żaden sposób do tego, że Lévai był jednym z pierwszych historyków Zagłady na świecie996.

Krótko mówiąc, Lévai wywarł istotny wpływ na starsze pokolenie historyków, autorów najważniejszych monografii, lecz ostatnio jego znaczenie osłabło, a jego pozycja w kanonie historyków węgierskich wydaje się wysoce niepewna. Jednocześnie bardziej szczegółowe badania poświęcone jego dorobkowi i oceny jego licznych osiągnięć, które uwzględniałyby kontekst historyczny, pozostają w sferze życzeń. Jak dotąd nie opublikowano też żadnej pracy, która ujmowałaby jego twórczość porównawczo i w ramach ponadnarodowych, choć jego zainteresowania historiograficzne, priorytety tematyczne, metody badawcze i cele ogólne były zbieżne z tymi, które można było zaobserwować w innych krajach. Na przykład zgodnie z życzeniem wielu ocalałych w Europie Lévai nie ukrywał, że pragnął, aby jego praca stała się częścią „symbolicznego pochówku” milionów osób, aby przysłużyła się walce z faszyzmem i reedukacji politycznej, a także przyczyniła do postawienia zbrodniarzy wojennych przed sądem i stworzenia bardziej prawdziwego obrazu niedawnego ludobójstwa997.