Читать книгу Үһүйээннэр, номохтор - - Страница 77

Булгумар хоһуун Кыргыдай хоһууна эбит. Ыарыкчаан диэн сиргэ күөл тумуһаҕар олорбут. Ураты күүстээх, ох саанан олус бэргэнник ытар киһи эбит. Кини Кыргыдайын эрэ буолбакка, чугас нэһилиэгин Хаҕыны эмиэ өстөөхтөртөн араҥаччылыыр үгэстээх эбит.

I үһүйээн. Хаҕыҥҥа тоҕус бырааттыы хоһууннар олорбуттар.

Кыргыстар кэлэн, сэттэ быраатын өлөрбүттэр. Биири атаҕын оһоллообуттар. Икки ордубут бырааттар кэлэн, Булгумар хоһуун көмөлөһөрүгэр көрдөспүттэр. Булгумар сөбүлэспит. Соҕообут кырдалыгар тиийэн, төттөрү-таары хаамыталыы сылдьыбыт. Ону көрөн, Соҕообут (Сохообут) уҥуортан кыргыстар, маҥан сарыы таҥастаах дьон, сырсан кэлбиттэр. Үс киһи хоһуласпытыгар, Булгумар ох саанан ытан ньиргитэр. Үс киһини биир ытыынан тиһэ ытан кэбиһэр. Ордубуттара, куотан, атахха биллэрбиттэр. Икки ордубут Хаҕын хоһууттарыттан I Тоҕус, II Тоҕус нэһилиэктэрэ үөскээбиттэр быһыылаах. Ити кыргыстар үргүлдьү куоппуттар. Ити түгэнтэн төрүөттээх Соҕообут (Сохообут) күөлгэ Булгумар Аартыга (Кыргыстар Аартыктара) диэн баар буолбута.

II үһүйээн. Булгумар Кыргыдайга Ыарыкчаан тумуһаҕар олорбут. Лаппа кырдьыбыт кэмигэр. Икки уола аҕаларыгар кэлэн үҥсүбүттэр: «Хаҕын тойоно икки илиммитин уоран барда. Аар тойон аҕабыт, илиммитин төннөрөр сүбэни бул, көмөлөс», – диэбиттэр.

Онуоха аҕалара эппит: «Кыра уол тиийэн илимнэргин ыл. Күн тахсыыта утуйа сытар кэмэ буолуохтаах. Биһиги ураһатыгар тиийэрбитин сабаҕалааҥҥын, Соҕообут ортотун тыынан устан ааһан бараҥҥын, хаһыытаар: «Хаҕын хоһууна хара түөкүн, илимнэрбин ыллым. Сиппит сиргиттэн ыл!» – диэн. Олус тиэтэйимэ. Мин эппиппин үчүгэйдик өйдөө!» – диэбит.

Уол, аҕата Соҕообут ортотун да ааһа илигинэ, илимнэрин ылбыт, күөл ортотугар тиийбэккэ эрэ, аҕата эппитин курдук, хаһыы-ыһыы бөҕөнү түһэрбит. Хаҕын хоһууна, ураһатыттан сүүрэн тахсан, уолу ох саанан көхсүн хараҕар түһэрбит. Уол өлөн уу күндээрэ түспүт. Булгумар иккис уолунаан ураһаҕа сырсан тиийэллэр, ураһа аанын тэлэйэ баттыыллар. «Хаҕын хоһууна хара түөкүн, оҕолорум илимнэрин уора уораҕын, өссө өлөртүү олорбуккун, аахсар күммүт буолла!» – диэбит Булгумар хоһуун. Онуоха Хаҕын хоһууна алтан күөһү түөһүгэр саба туттубут уонна: «Аҕа тойонуом, аһын!» – диэн көрдөспүт. Булгумар, ону ол диэбэккэ, алтан күөһү курдары ытан, охторон түһэрбит. Ону көрөн туран, иккис уол: «Хаҕын хоһууна хара түөкүн, илиммитин уоран, бырааппын өлөрөн бараҥҥын, эн да умса түһэр күннээх эбиккин ээ», – дии-дии сирэйин тэпсибит. Онуоха Хаҕын хоһууна, хаһыыра түһээт, тэпсэ сылдьар уолу аллараттан ох саанан ытан өлөрбүт.

Булгумар икки уолун өлөртөрөн төннөр. Итинтэн сибээстээх Булгумар Тумуһаҕа диэн аат Соҕообукка үөдүйбүт. Ити Соҕообут арыытыгар кыргыстары кытары сэриилэспит «окуоппалара», ытыспыт охторо маска хатаммыттара баалларын урут көрөллөрө эбитэ үһү.

III үһүйээн. Булгумар кырдьан олордоҕуна, Ыарыкчааҥҥа олордоҕуна, хас да киһи кэлэн ыалдьыттаабыттар.

«Былыр ытаргынан аатырарыҥ. Тугу эмит көрдөрүөҥ буолаарай?» – диэн көрдөспүттэр. Ону: «Ыарыкчаан атаҕын уҥуор таба барааҕа олорор, ону ытан көрүөм», – диэбит уонна ох саанан ыппыт. Уонна эппит: «Ити бараахтан уонча хаамыы иккис бараах олороро, ону тиһэ көрөн ыппытым. Баҕар, табыллыбыта буолуо. Көрөөрүҥ», – диэбит. Баран көрбүттэрэ, икки бараах төбөлөрүн быһыта көтүппүттэр, өлө сыталлар эбит. Ити 400 м кэриҥэ сиртэн таппыт эбит. Олус да кыраҕы, олус да бэргэн ытааччы эбит. Ох саа тэбэрэ эчи ырааҕын!

IV үһүйээн. Булгумар тоҥус хоһууттарын кытары кыргыһан, кыайталаан кэлэрэ эбитэ үһү. Тоҥустар киириэхтэрэ диэн сэрэнэн, ортотугар үс арыы булгунньахтаах сиргэ ортоку булгунньаҕар холлороон хастыталаан тоһуйа сылдьыбыт. Ити сир кини аатынан Булгумар диэн ааттаммыт.

Бу булгунньахха хастыбыт холлороонноро окуопа курдук оҥхойон сытар буолара диэн көрбүт дьон кэпсииллэр.

Кэлин, олох кырдьыбытын кэннэ, тоҥус хоһууттара, өһүөннээн кэлэн, куйаҕын устан, собо хоторунан сии олордоҕуна, ох саанан ытан, түөһүгэр түһэртээбиттэр. Уонна куотан хаалбыттар.

Булгумар, өлөрүгэр Мастаах күөлгэ, Хаҕын икки Кыргыдай икки быысаһар сиригэр, кэриэс этэн көмтөрбүтэ үһү. Ити кини уҥуоҕунан Хаҕын икки Кыргыдай икки нэһилиэктэрэ быыс быһыммыттара дииллэр. Билигин даҕаны икки нэһилиэк отчуттара Мастаах күөлгэ ити сиринэн кэрбэҥнэһэллэр ¹ эбит.

Кыргыдайга Булгумар туһунан үһүйээннэри чуолкай билэр кырдьаҕастар өлүтэлээн хааллылар. Билээччи кырдьаҕас ордубата даҕаны.

Кэпсээнньит тылы быһаарыыта:

 ¹ Кэрбэҥ – быысаһар, кыраныыссалаһар сирдэрэ. Ити оттуур ходуһаларга биирдиилээн отчуттар, сыл аайы бэйэлэрэ оттуур буоллахтарына, кэрбэҥ оҥостоллор. Бэлиэ мас саайаллар эбэтэр охсуллубут хадьымалы силлиһиннэри охсубакка, биир хотуур суолун чиэппэрин кураҥынан оту охсубакка ордорон кэбиһэллэр. Ити кэрбэҥ эһиилигэр да сүппэт – охсуллубатах кур сэтиэнэх бэлиэ буолар.

Данил Никитич Федоров-Кылабыыс (1900). Бүлүү, Бөкчөҥөө нэһилиэгэ. Дайыла аҕатын ууһа. 1996 с. кэпсэппитим.