Читать книгу Үһүйээннэр, номохтор - - Страница 80

Анатолий Степанович Максимов. Горнай, Атамай. 1996 с. кэпсэтэрбэр сааһын ыйыппыппар: «80-муттан чорбойдум. 70-ҥар дылы лоппоччу ааҕан биэрэҕин. Онтон 70-ҥуттан чорбойдоххуна, өстөөх сааһым диэн, чорбойдум диэн сыыппаратын эппэккин. Барыахтарыгар диэри. 80-мар үктэнэ сылдьабын диир. 70 – өстөөх саас диэн. 70-нун аастаҕына, өлөрүгэр да сөп диэн. Айыыһыт айбытын толордо диэн».

МООННЬОҔОН ОЙУУН УҤУОҔУН КӨТӨҔҮҮ

Атамайга Бэс Күөлэ диэн сиргэ, Дьаарбаҥ Толоон диэн сиргэ төрөөбүтүм. Сайылыкка.

Атамайга, ити мин үлэлээбит сирбэр, Моонньоҕон ойуун диэн олорбут. Оҕото суох, ойохтоох. Өлөн хаалбыт. Өлүүтэ маннык. Туруору, быыкаан үүтээн курдук сиргэ олорбут. Оҕонньор үс сылы быһа ыалдьыбыт. Оҕонньору араҥастаан кэбиспиттэр. Иккиһин оҥотторбут. Ол иккиһин оҥотторбута сууллаары гыммытын, биһиги оҥотторбуппут. Итиннэ мэнэрийэллэр, манна мэнэрийэллэр. Оҕонньоттор, муста-муста, бу оҕонньору уҥуоҕун, ытык көтөҕөн, саҥалыы сүөһү сиэн, саҥа оҥотторуохха диэн кэпсэтэллэр. Эргэтин уларыттарыахха, саҥаны оҥотторуохха. Саҥа маһы хастаран.

Биһи мунньах оҥордубут. Наар бастаах өттө мустан. Кырдьаҕастар. Нэһилиэк сыантыра икки көс. Онно ыһыах буолуохтаах. Ол ыһыаҕы бэйэбитигэр оҥоруохха диэн матыыптаан. Матыып оҥордубут. Манна ойуунун кими оҥоруохха? Ытык көтөҕөргө ойуун булаллар үһү. Биһиги талкабаанньа буолла. Ол буолууга Обокуумап Бүөтүр диэн кырдьан эрэр, эмэн соҕус оҕонньор баар. Ону буллубут биһиги. Бырайыактаан. Барарыгар хайдах аҕалыахха сөбүй. Уһанар оҕонньор этэ. Нэһилиэги ортотунан хайытан кэлэригэр күөрдүн аҕалыахха диэн буолла. Матыыптанарга. Уһана кэлэр курдук оҥоруохха диэн. Биир аты, Кырбыһааҥкын Мэхэйиил диэни ат холбооммут, сассыарда ыыттыбыт. Күнүнэн тиийэр сирэ. Оҕонньорбут киэһэ тиийбит. Оҕонньор: «Олохтоохтон кэллиҥ дуу?» – диэбит. Бэйэтэ ыйыппыт. «Ол иһин. Били оҕонньор үһүс күнэ буолла ээ. Бөөлүүн көрдүм ээ. Нэк сонноох, куобах бэргэһэлээх оҕонньор киирэн: «Мин уҥуохпун эн бараҥҥын көтөҕөр инигин. Оҕолор оҥорор буоллулар. Сарсыарда барарбар тиийдэҕим дии», – диэбит.

Бүөтүр оҕонньор тиийэн кэллэ. Обокуумап диэн. «Киһигитин-сүөһүгүтүн буллугут дуо?» – диэн ыйытта.

Кэлтэгэйтэн, Күүлэччимэттэн оҕонньоттору аҕаллыбыт. Дьахтар биир да суох. Ким да суох. Барыта уолан киһи буолбатах. 70-наах эҥин оҕонньоттор бааллар. Ону Бүөтүр оҕонньор: Сөп буолуо. Оҕонньор ылыныаҕа. Кырдьаҕаһа туох буолуой», – диэн быһааран кэбиспитэ.

27 киһи буолуохтаах. Үс тоҕус киһи. Оҥорор сирбит таһыгар мунньан кэбиспиппит. Дүлүҥ Отуу диэн сиргэ, биир сиргэ хоннорбуппут. Дьоммутун. Үс биэрэстэ курдук сир – хонор сиртэн лаабыһа.

Эриэн ситии, сиэл биэрэн баран, оҕонньорбут бабыгыраата: «Кыһыл өрөҕөлөөх, кыһыл хатырыктаах, туора мастаах хаҥкыйан эрэр мас баар. Үс сааһыгар киирэр дьэҥкир муостаах тыһаҕас баар. Ону маһы охтороргутугар сүүскэ биэрэн өлөрүҥ», – диир.

Бүөтүр оҕонньор ити аата тылбаастыыр.

Мас оҥорооччу мас оҥорор, чөкчөҥөө оҥорооччу оҥорор. Киһи тэрилин оҥорор курдук, үс күн сылдьабыт. Тыыраахы оҥордубут. Кунаммыт этин сии-сии. Иккис күнүгэр бүтэрдибит. Үһүс күнүгэр биир аты сиибит.

Тый эрдэҕинэ уолаттар сиэлин, кутуругун кырыйа сылдьыбыттара. Ону, мэнэрийэннэр, быспат буолан хаалбыттара. Мэнэриктэр: «Мин бэйэм көлүнэр көлөм, миинэр миҥэм. Тыытымаҥ, сиэлин, кутуругун тыытымаҥ», – диэбит. Ону тыыппат буолан хаалбыттар.

Атыыр балтараа биэрэстэлээх сиргэ турар. Ону Билиикэп Өлөксөй Уйбаанабыс тутан аҕалбыта. Туран биэрбит. Үөрүттэн быстан кэлбит. Сэттэ дуу, хас дуу биэ баар үһү. Төбөтүн суларыгар ньолойон биэрбит. Өлөксөй: «Иччиҥ ыҥыттарда. Онон миигин кытта барсаҕын», – диэбит.

Туттарарын билэн сытар ыччат эбит оҕонньор.

Өлөксөй сиэтэн кэлтэ.

Биир киһи баһыттан, түөрт киһи – түөрт туйаҕар. Тиэрэ тартылар. Биир киһи быһаҕынан түөһүн хайытан баран, сиһин үөһүн быһа тардан кэбиспитэ. Онтон тириитин сүлэн баран, сүрэҕин, сиһин үөһүн, уокка ылан быраҕан кэбистилэр. Баһын сүлбэккэ, моонньоон ылан баран, түөрт кырыылаах сэргэҕэ баһын быатынан баайан кэбиспиттэрэ. Ол мин аармыйаттан кэлиэхпэр дылы турбута.

Оҕонньору тэриинэн бүрүйбүттэр эбит. Ону хайыта тыытан баран, уҥуоҕун барытын сааһылаан уурдулар.

Оҕонньор: «Барытын үчүгэйдик оҥордугут. Ханнык да уҥуоҕум сүппэтэ. Урут ортоку араҥастыырга ортоку тарбаҕым биир уҥуоҕа сүтэ сылдьыбыта. Ону бэйэм толоруммутум. Онуоха биир үстээх оҕо өлөн хаалаахтаабыта», – диэбит.

Евдоким Петрович Алексеев. Горнай улууһа, Кировскай нэһилиэгэ. 1983 с. кэпсэтэрбэр 55 саастааҕа.

АЙЫЫ АТТАММЫТ

Айыы Аттаммыт – ходуһа кытыыта. Бүтүннүү хатыҥ, ортотугар биир бэс үүнэн турар.

Урут өрдөөҕүтэ, сэрии кэмигэр, оҕонньор баар этэ Кириллов Василий Федотович диэн. 70-ча саастаах этэ. Ол оҕонньор сэһэнинэн, үс Айыы бухатыыра халлааҥҥа үөһэ көтөн тахсыбыттар үһү. Былыргы ойууттар көрүүлэринэн. Үрүҥ көмүс таҥастаах, аттарын сэбэ – эмиэ. Үрүҥ көмүс сэптээх-сэбиргэллээх дьон үөһэ көтөн тахсыбыттар. Онтон ыла Айыы Аттаммыта диэн ааттаммыт. Күн бүгүнүгэр диэри. Оруобуна кинилэр көппүт сирдэриттэн соҕотох кырдьаҕас бэс үүнэн турар.

Иван Григорьевич Тимофеев-Нэлим Уйбаан. Арҕаа Хаҥалас улууһа, Маҥыны нэһилиэгэ. Харба аҕатын ууһа. 1982 с. кэпсэтэрбэр 90 саастааҕа

АБААҺЫ УОЛ

Абааһылаах – элгээннээх, ходуһалаах сир.

Дьахтартан түһээт, оҕо тиэрэ түһэ сытар үһү. Аны уот диэки көрбүт. Уот умайан тиҥинии турар үһү. Онтон буоллаҕына, былыргы киһи дьиэ үрдүгэр, оһох иннинэн кыраада буолар. Онно буоллаҕына, сүгэ уга дэгэпчилэнэн ¹ анньан турбуттар. Аҕата.

Малааһын – ынах холо киллэрэн ириэрбиттэр. Ол сүгэ угун кэккэлэһэ.

Чэ, билигини көрбүт. Били тиэрэ түһэ сытан баран көрбүт.

Дьэ, тугу да билбэт буолан хаалбыт. Ол гынан баран, хойут, улаатан, өйдөнөн баран, ыйыппыт: «Мин төрөөтөхпүнэ, сүгэ уга, дэгэпчилэнэн баран, кыраада үрдүгэр турбута дуо? Ынах холо турбута дуо?»

Ол баттахтыын, тиистиин үүнэн баран төрөөбүт. Аҕата, ийэтэ Абааһы Уол диэн ааттаабыттар. Дьэ, ол оннук киһи төрөөбүт сирэ.

Кэпсээнньит тылы быһаарыыта:

 ¹ Дэгэпчилэнэн – баллырдаан суоран кэбиһэҕин сүгэ угун. Кыспакка, кыһарга бэлэмнээн. Хатара уурбут кыраадаҕа.

Елена Григорьевна Оленова (1927). Нам улууһа, Ойуун Ууһа нэһилиэгэ (билигин Горнай улууһа, Октябрьскай нэһилиэгэ). Мэйик аҕатын ууһа. 1999 с. суруйбутум.

МЭЙИК АҔАТЫН УУҺА

Аҕабынан эһэм Бүлүүттэн кэлбит. Аҕам ийэтин аҕата. Айалаан кэлбит киһини аҕабыт Сиркуоп буол диэн сүрэхтээбит. Бэйэтэ Урууппун диир үһү. Хос аата Лөһөкө Көстөкүүн диэн. Бөдөҥ киһи буолуо. Ол Синньигэс диэн сиргэ кэлэн олохсуйбут. Күөл үрдүгэр.

Онон кинини, бу сири барытын, чугас ыаллары барытын Мэйик аҕатын ууһа диэбиттэр.

Улахан уола Сиркуоп Бүөтүр Көстөкүүнэбис – улуу олоҥхоһут уонна эмчит. Туох баары барытын – сүөһүнү да, киһини да эмтиир. Бүөтүр Көстөкүүнэбис – Өрөөх Бүөтүр диэн. Оҕото һуох.

Кыра уола Ыстапаан-Ньоҕой. Сэттэ оҕолоох этэ. Уола Көстөкүүн-Хахай Көстөкүүн.

Биир уола – Эчикийэ Дьөгүөр. Абаҕата ииппитэ.

Мэйик аҕа ууһун дьоно Бүлүүттэн кэлбит диэн ийэм этэр этэ.

Ньэгэбил аҕатын ууһа.

Кырамданнан, Бадарааннааҕынан, Салдаатынан, Туостайынан уонна Кировскай аҥаара быһыылаах – Ньэгэдьэк аҕатын ууһа.

Ол Ньэгэбил иҥсэ кэбистэрэн кэбиспит. Өлөрүгэр. Наһаа уһуннук олорон. Үс уоллаах үһү. Аттаах киһи кэллэҕинэ, атын сэҥийэтин быһан ылан, үтэн сиир үһү. Кинииттэрин эмиийин тутан көрөр үһү. Быһан ылаары. Ону тулуйбаккалар, уолаттара: «Оҕонньор, дьэ, бөрө һаҥыйаххын кэт», – диэбиттэр. Иин хаһан бэлэмнээбиттэр. Ону эппит: «Бөрө һаҥыйахтанан мөлбөрүһэн эрэбит ээ. Хайдах-хайдах буоларбыт буолла», – диэбит.

Онтон иин үрдүгэр илдьибиттэр, аччыгый уолу: «Эн ыт, эн ыт», – диэбиттэр. Эрбэх тыаһа хабылла түспүт. Онно оҕонньор эппит: «Аччыгый оҕом Эрбэхтэй Бэргэн эрчимнээх эрбэҕин тыаһа тыаһаата ээ», – диэбит. Онон олоҕо бүппүт, чэ.

Баһылай Уйбаанабыс Түмэппиэйэп. Арҕаа Хаҥалас улууһа, Мытаах нэһилиэгэ. Дьаанай аҕатын ууһа. 1998 с. 79 саастааҕа.

БЫЙАҤНААХ БЫЙАА

Быйаа диэн баар эбит. Саамай былыргы киһи. 1700 сыллааҕы буолуо, бука.

Биир кэргэҥҥэ тахсыбатах кыыс дьахтар баар эбит. Ол кыыс дьахтарга түүн биир киһи киирэн кэлбит. Ол киирэн кэлэн, көссүүлэспит. Ыйдыҥа курдук сырдаан көстөр киһи. Ол көссүүлэһэн баран эппит: «Мин Халлаан уолунабын. Миигиттэн Быйаҥнаах Быйаа диэн уол оҕо төрүөҕэ. Ол Быйаҥнаах Быйаа улаатан, баай, улахан, төрүт киһи буолуоҕа», – диэбит.

Ол былыргы Мытаахтар, Дьаанай аҕатын ууһун төрдө киһи үөскээбитэ үһү. Ол Быйаҥнаах Быйаа сүөһүнэн туох да алдьархай байбыт киһи. Сэттэ ойохтоох. Ол ойохторун буоллаҕына, онтон-мантан кэллэҕинэ, атыырҕаан, эттэрин быһа ыстаан кэбиһэр эбит. Оккумалларын. Оннук уохтаах киһи. Ону, ити түнэ диэн тайах тириитинэн оҥоһуллар, ону илдьэ сылдьан, айаҕар уоптаран кэбиһэллэр. Оччоҕо уоҕа таххар уонна оттон атыырҕаан, уоҕа таххар буоллаҕа ойохторугар.

Ити Быйааттан Доҕой ойуун диэн төрүүр. Быйаа олорбут сирэ Эбэ диэн баар. Син обургу алаас. Алаас Маатта үрдүгэр турар. Ону Быйаа хордорбут. Күөл үрдүгэр Тэлэдьээк ойуун диэн олорбут. Онтон, табаах, чэй оҕото биэрэн баран, атыылаһан, хордорбут. Быйаа хордорбут. Ол хордорбутугар, үчүгэй үүнүүлээх сир тахсан, алаас тахсыбыт. Ол хоруута Сиэн диэн үрэх баар. Онно ааттаах ойууттары кыырдаран, малааһын тэрийэн, хордорбут. Ойуун кыырдарыытыгар эмэгэт эҥин ыйаабыттар, тиитэ, эмэхсийэн, аҕыйах сыллааҕыта охтубут этэ.

Эбэ урукку аата Тэлэдьээк ойуун аатынан – Тэлэдьээк. Тэлэдьээк диэн урукку да дьон, хойукку да дьон харыстаан ааттаабакка Эбэ диэн ааттаабыттар.

Доҕой тоҕус уоллаах эбит. Кинээстэр, улахан баай дьоннор.