Читать книгу Mehrobdan chayon - - Страница 17

15. MAXDUMNING BAXTI

Оглавление

Shu kundan boshlab Anvarning hayotida yangi sahifa ochiladir. Ya’ni maxdum Anvarga ilgarigicha – istiqboli qorong‘u bir yatim, deb qaramay, balki Anvar kabi o‘z o‘g‘li bo‘lmag‘anig‘a o‘kuna boshlaydir. Darhaqiqat, uning o‘kunishiga arziydirgan chigil masalalar ham tug‘uladirkim, masalan: Anvar o‘rda xizmatiga kirib qolsa, oyig‘a besh tillo, o‘n tillo naqdina daromad qilib tursa, bu mablag‘lar…

Shunday istiqboldag‘i bu “mablag‘lar” masalasi maxdumning ichini ari bo‘lib talaydir. “O‘n yoshdan beri o‘qutib, yedirib, kiydirib kelaman: albatta, daromad manim haqqim bo‘lur”, deb o‘ylasa ham, bu hukmidan o‘zi uncha rozi bo‘linqiramaydir. Harholda masala chigil…

Mohlar oyimning Ra’noni Anvarga berish to‘g‘risidagi “ahamiyatsiz” so‘zlari o‘sha vaqtlarda maxdumning ensasini qotirg‘an bo‘lsa, hozir shu haqda chinlab o‘yladig‘ina emas balki “haligidek Anvarning baxti ochilib ketsa, nima malomati bor. Yatimlik ayb emas, inson uchun fazl-u kamol lozim, kulib turg‘an baxt hojat, nasl-u nasabning hech ahamiyati yo‘q. Ra’noning husniga har kim ham tahsin qilur: Anvar albatta yo‘q demas… Bu borada mol va jonni bir qilishdan boshqa maslahat yo‘q”, degan qarorg‘a daf’atan kelib qoldi. Mundan birar oylar ilgari Nigor oyimg‘a: “Anvar balog‘atg‘a yetayozdi. Sen bilan Ra’noga shar’an nomahram, undan qochishlaring lozim”, degan bo‘lsa ham, bu buyruq hozirg‘acha amalga oshmag‘an edi va bundan keyin ham amalga oshmaydirg‘an bo‘ldi. Zero, maxdumning fikricha Anvarga og‘ir tuyulish ehtimoli bor edi…

Anvar Muhammad Rajab poygachi tarafidan belgilangan bir muftida hisob, insho (tahrir) qoidalarini o‘rgana boshladi. Maxdum ham jon otib arab va forsiydan ta’limni kuchaytirdi. Anvar bir yil ichida hisobni o‘rgandi. Va boshqa darslarida ham yaxshi muvaffaqiyat qozondi, ham shu ko‘klamdan e’tiboran har kun o‘rdag‘a borib, Muhammad Rajab munshiy qo‘l ostidag‘i mirzolar yonida daftardorliq, nomanavislik usullarini tajriba qila boshladi. Bir yil chamasi maoshsiz tajriba ko‘rdi. Shunda ham hafta sayin Muhammad Rajabbek o‘z kissasidan uch-to‘rt tanga choy puli berib turar edi. Anvar shu arzimagan uch-to‘rt tangani ham maxdumning qo‘lig‘a keltirib berar va hafta sayin o‘ziga ustozining umidini kattaroq bog‘latib borar edi.

Anvar bir yillik tajribada o‘rdadag‘i daftardorliq, forsiycha va turkcha nomanavislik92 hunarlarini tamoman deyarlik o‘r-ganib tajribalik mirzolar qatorig‘a kirdi. Sarmunshiyning og‘zidan chiqqan ma’noni tartibka solib noma, yorlig‘ yoki boshqacha bir tazkirani tahrir qila olar, mirzolar jumlani g‘alat ifoda qilib, sarmunshiydan aksar tanbeh eshitkanlarida, Anvar bunday tanbehka juda siyrak uchrar edi.

Ikkinchi yildan boshlab yetti tillo mohona93 bilan maoshliq mirzolar qatorig‘a o‘tdi. Mahonadan tashqari soliqlardan ham darxonliq94 qog‘ozi oldi. Soliqlardan darhonliq maxdumning ro‘zg‘orig‘a katta yengillik edi. Chunki so‘ngg‘i yillarda xonliq tomonidan xalq ustiga tushkan va tushib turg‘an soliqlar behad va to‘lab bo‘lmasliq edikim, bu haqda kelasi boblarimizda so‘z bo‘lur. Shu xursandlik barobarida birinchi oyning yetti tillosi yaxlit holda maxdumning qo‘lig‘a tegishi go‘yo to‘y ustiga to‘y edi. Domlaning yetti tilloni olg‘andag‘i holini tasvir qilish, albatta qiyindir; ko‘zlari g‘ilaylashqan, aftida qiziq o‘zgarish ko‘rilib, o‘g‘zining tanopi uzoq sayohatni ixtiyor qilg‘an – “habba… hosiling durust, Anvar bolam, lekin pulga ehtiyot bo‘l, bo‘tam!” – degan edi. Yetti tilloning qo‘ldan chiqish xabari Nigor oyimning qulog‘ig‘a yetishkach, Anvardan ranjidi: “Hamma, pulingni domlangg‘a chakki beribsan, Anvar, ustboshingni, ko‘rpa-yostig‘ingni, ortib qolsa Ra’no ukangning ustini tuzatishing kerak edi. Domlang tuflab tugishdan boshqani koshqi bilsa!” – dedi.

Maxdum yetti tillo “naqdina”ni olib qancha shodlang‘an bo‘lsa, o‘shanchalik tashvishka ham tushdi. Uning fikricha, zamona yomon, buzuqilar benihoyat; mumkinki, Anvarni o‘zidan aynatib og‘zi oshqa yetkanda, boshini toshqa tegdirsalar… Ra’noni Anvarga nikohlab boshini bog‘lab qo‘yaymi, deb o‘yladi. Biroq, Ra’no hali o‘n bir yoshda edi. Ikkinchi kun Anvar ishdan qaytib kelgach, maxdum uni boqchag‘a olib kirdi. Boqchadan kungay ham ko‘krak bir o‘runni ko‘rsatdi:

– Ana shu yerga senga atab bir uy, bir ayvon, oshxona va axtaxonasi bilan imorat solsam deyman… Habba, Anvar? – deb so‘radi. Anvar kuldi:

– Imoratka elli tillodan kam pul yetmaydir. Manim bo‘lsa bir pulim yo‘q. Bo‘ladirg‘ani ham fotiha berguningizcha albatta sizniki va oyimlarniki, – dedi.

– Habba… himmatingga! – deb yubordi maxdum, – albatta-ku, shunday va lekin o‘sha niyatlaringdan keyin boyag‘idek alohida pul yig‘sang deyman-da… Albatta, bu gap uch-to‘rt yilsiz emas-da.

Shu vaqt Ra’no narida bola ko‘tarib turar edi. Maxdum Ra’noni o‘z yonig‘a chaqirib, unga ham haligi o‘runni ko‘rsatti:

– Habba… mana shu yerga Anar akangga uy solib beramiz. Ra’no. Bu senga qalay o‘xshaydir, qizim?

Ra’no otasining so‘ziga tushunmadi:

– Anvar akamning yotadirg‘an mehmonxonasi borku, – dedi.

– Xe-xe-xe, bolasan, qizim bolasan, – deb kuldi maxdum. – Anvar akang tokay mehmonxonada yotadi deysan. Axir bir kun uylanadi, bamisoli sen bo‘lsang erga tegasan… Axir uy kerakda, qizim.

Bu so‘zdan Anvar qizarib ketdi. Ra’no Anvarga qarab oldi va dadasiga achchig‘ qilg‘an kabi burulib ichkariga jo‘nadi. Maxdum Anvarga ustaliq bilan bir ma’noni onglatib, ta’minot berganidek, buzuqilarning vasvasasiga qarshi dam ham solg‘an edi… Bu dam solish Anvarga ham ta’sirsiz qolmadi. Shu kungacha Ra’noning yosh, ma’sum husniga umidsiz qaraydirg‘an bo‘lsa, bundan keyin unga umid va istiqbolning shirin xayollari bilan termuladirg‘an bo‘ldi.

Maxdum o‘zining chekkan tashvishida haqli bo‘lib chiqdi. Anvarning tevaragida “xolis” maslahatgo‘lar ham ko‘rinishib qoldilar. Ayniqsa bu “xolis”lardan biri pochchasi edi. Pochchasi yetti tillo daragini eshitib entikdi. Erining tazyiqi ostida Nodira ham kengashka turdi.

– Pochchang, bizning havlig‘a kelib tursin, o‘zim uylantirib qo‘yaman, deydi.

Anvar boshqalarning kengashiga quloq solmag‘anidek, opasining so‘ziga ham iltifot qilmadi. Maxdum javob bermaguncha bu uydan ketmasligini bildirib, faqat pochchasig‘a yordam berib turish va’dasi bilan opasini tinchitdi.

Anvar ikkinchi oy maoshidan uch tilloni o‘zida qoldirib, uyga kiyim-kechak olish uchun izn so‘rag‘an edi, maxdum “shu ish chakkida, bolam. Xayr, bundan so‘ng shu noma’qulchiliq bo‘lmasin!” – deb arang ko‘ndi. Anvar Nigor oyim, Ra’no va o‘ziga kiyimliklar sotib oldi. Nigor oyim sholpar, Ra’no atlas kiydilar.

Nigor oyim Anvarning pinjiga kirib olib, o‘z yo‘lig‘a sola boshladi. Maoshining hammasini maxdumga bermaslikka, shunga o‘xshash kam-ko‘stlarga ham yaratib turishg‘a undar edi. Anvarning andishasini rad qilib: “Har qancha bersang ham dadasi ola beradir. Lekin berganingni sen bilan bizga misi ham yuqmas. Shunday bo‘lg‘andan keyin, ishni o‘ylab qilish kerak”, der edi. Chunki Nigor oyim erining Anvarga qattig‘ botina olmaslig‘ini sezar edi. Shunday bo‘lsa ham Anvar yetti-sakkiz oyg‘acha topqanini maxdumga berib, duosini olib turdi. Lekin maxdum shunchalik daromad bilan ham eski tabi’atini bir zarra o‘zgartmas, hamon eski tos, eski hammom: har kun suyuq osh, xudo yorlaqag‘an kun ozodliqning palovi, shunda ham Anvar kech kelib sovig‘an oshni yer, uyda issig‘ non yopilmas, hamisha panjshanba kun yig‘ilg‘an non suvi qochib, taraqlab kelasi panjshanbagacha kafolatni o‘z ustiga olar edi. Bora-bora Anvar ham bu holdan siqilib, Nigor oyimning kengashicha ish qilmoqqa majbur bo‘ldi. Oltin berib quruq duo va minnatdorchilik olishdan, duosiz yeb-ichishni a’lo ko‘rdi. Uyga go‘sht va boshqa masallig‘ olib berib, xohlag‘an taomini buyurib turdi; o‘zi yaxshi kiyinganidek, Nigor oyim, Ra’nolarni ham yaxshi kiyintirdi. Nodira opasig‘a, jiyanlariga kiyimlar olib berdi; ikki tilloni Marg‘ilonda og‘rib yotqan Mohlar oyimg‘a sovg‘a-salom qilib yubordi.

Bu o‘zgarish maxdumni dovdiratib qo‘ydi va qo‘rqa-pisa “bu oy xarojatlabsizmi, bolam?” – deb so‘rag‘an edi, “kam-ko‘stlarni tuzatib oldiq” – degan javobni berdi. Ikkinchi oyda, ko‘rpa-yostiqlarni tuzatib, maxdumning ko‘zi to‘rt bo‘la bergach, ikki tilloliq “xolis” duo ham olib qo‘ydi. Lekin maxdum bu holdan ancha shoshqan edi. Birar shayton yo‘ldan ozdirdimi, deb astag‘firulloh o‘qur edi. Anvarning eskicha ochiq yuz bilan muomala qilib faqat “naqdina” vajhidangina dam bo‘lib qolishi, topqanini “bemaza” ovqatlarg‘a, kiyim-kechak va boshqa “behuda moloya’ni”larga95 sarf qilishi maxdumni ko‘b tanglikka solg‘an edi.

– Bo‘tam Anvar, – dedi bir kun maxdum, – dunyo degan ko‘b noyob narsa; kishining bir kuni bo‘lsa yig‘lab-sixtab o‘tib keta beradir, illo, zar qadriga yetish kerak… menda bo‘lsa o‘zingda turg‘andek gap, bolam.

Bunday “muassir” nasihatlar ham Anvarga kor qilmadi. Chunki Nigor oyim va Ra’nolar bilan bu to‘g‘rida qat’iy bitishib qo‘yg‘an edi. Shu bilan birga maxdumning oyliq vazifasini ikki tillodan ham kamaytirmadi. Inson har narsaga qobil… bora-bora maxdum shunga ham qanoat qiladirg‘an bo‘lib, hisob-kitobni esidan chiqardi. Biroq, oy sayin ikki tilloni olg‘anda “qolg‘ani” to‘g‘risida biroz yuragi achishib qo‘yar edi.

92

Daftar va nomalar har ikki tilda yuritilar edi (mual.).

93

Mohona – oylik.

94

Darxon – ozod etish.

95

Moloya’ni – qiymatsiz narsa.

Mehrobdan chayon

Подняться наверх