Читать книгу Organizacja ruchu kolejowego - Marianna Jacyna - Страница 4

Dla jednoznaczności dalszych rozważań niezbędne jest opisanie pojęć, które będą rozpatrywane w dalszej części książki.

Sieć kolejowa w literaturze przedmiotu definiowana jest na ogół jako układ połączonych ze sobą linii kolejowych wraz ze stacjami, terminalami i wyposażeniem niezbędnym do zapewnienia bezpiecznej i ciągłej eksploatacji kolei, będący własnością zarządcy infrastruktury lub zarządzanych przez zarządcę infrastruktury. Ze względu na to, że sieć kolejowa jest bardzo ogólnym pojęciem, konieczne jest uszczegółowienie tego terminu.

Sieć kolejową stanowią linie kolejowe. Pojęcie to oznacza element sieci kolejowej wraz z niezbędną infrastrukturą przeznaczoną do prowadzenia ruchu kolejowego, który ma wyznaczony punkt początkowy i końcowy. W skład linii kolejowej wchodzi droga kolejowa mająca początek i koniec wraz z przyległym pasem gruntu, na którą składają się odcinki linii, a także budynki, budowle i urządzenia przeznaczone do prowadzenia ruchu kolejowego wraz z zajętymi pod nie gruntami.

Na rys. 1.1 przedstawiono schematycznie podział linii kolejowej.

Rys. 1.1. Schematyczny podział linii kolejowej

Źródło: opracowanie własne

Z podziału linii kolejowej wynika, że dzieli się ona na odcinki, które definiowane są jako część linii kolejowej zawartej między stacjami węzłowymi albo między punktem początkowym lub końcowym linii kolejowej a najbliższą stacją węzłową. Natomiast jeżeli mówi się o stacjach kolejowych, dotyczy to punktowych elementów sieci kolejowej, które są wykorzystywane w opisie szerokiego spektrum zadań.

Według definicji podanej w [143] stacja kolejowa to posterunek zapowiadawczy, w obrębie którego, oprócz toru głównego zasadniczego, znajduje się co najmniej jeden tor główny dodatkowy, a pociągi mogą rozpoczynać i kończyć bieg, krzyżować się i wyprzedzać, jak również zmieniać skład lub kierunek jazdy.

Stacje stanowią budowle kolejowe w formie połączonych za pomocą rozjazdów układów torowych oraz urządzeń sterowania ruchem kolejowym i urządzeń łączności. Zasadniczymi elementami stacji są: układy torowe, posterunki techniczne (nastawcze i dyspozytorskie), techniczne wyposażenie stacji (obiekty i urządzenia do obsługi pasażerów i ładunków), obiekty towarzyszące (lokomotywownie, wagonownie). Na stacjach odbywają się początkowe i końcowe operacje procesu przewozowego w zakresie czynności:

– technicznych (przyjmowanie, wyprawianie i przepuszczanie pociągów; obróbka pociągów i wagonów, obejmująca manewry, oględziny techniczne taboru oraz próbę hamulców; zmiana lokomotywy i drużyn pociągowych),

– handlowych (odprawa pasażerów i ich bagażu, odprawa ładunków, obsługa bocznic),

– gospodarczych (oczyszczenie, obrządzanie i naprawa bieżąca taboru, obsługa składów materiałów oraz inwentarza dla potrzeb kolei, zaopatrzenie i obsługa socjalna pracowników kolejowych, czynności administracyjne).

Wyżej wymienione pojęcia definiują szeroko pojętą infrastrukturę i dają możliwość realizowania przewozów, czyli zaspokajania potrzeb przewozowych. W transporcie pasażerskim każdy pasażer decyduje o tym, kiedy pojedzie, jakim pociągiem i w jakiej relacji. Przed podróżą wymagane jest zawarcie umowy przewozu w postaci zakupu biletu na przejazd. Bilet jest formalnym dokumentem uprawniającym do przejazdu według konkretnych parametrów. Podróż ta może odbyć się w komunikacji krajowej lub międzynarodowej. W transporcie ładunków nadawca, zgłaszając zapotrzebowanie na przewozy, podaje parametry zlecenia (przesyłki). Przesyłki towarowe można klasyfikować według różnych kryteriów, wśród nich należy wyróżnić rodzaj komunikacji i wielkość przesyłki. Przesyłki mogą być przewożone w komunikacji krajowej lub międzynarodowej. Przesyłki międzynarodowe można podzielić na przesyłki w komunikacji importowej, eksportowej lub tranzycie.

Formalnym dokumentem potwierdzającym parametry zapotrzebowania na przewozy jest list przewozowy składany przez nadawcę. W liście przewozowym nadawca zamieszcza:

– nazwę i adres nadawcy, jego podpis oraz określenie placówki przewoźnika zawierającej umowę,

– miejsce przeznaczenia przesyłki oraz nazwę i adres odbiorcy,

– określenie rzeczy, masy, liczby sztuk przesyłki, sposobu opakowania i oznaczenia,

– inne wskazania i oświadczenia wymagane albo dopuszczone zgodnie z przepisami ze względu na warunki danej umowy lub sposób rozliczeń [175].

Nadawca zgłaszający potrzeby przewozowe podaje m.in. miejsce załadunku i wyładunku. Naładunek i wyładunek towarów realizowany jest w punktach ładunkowych. Zalicza się do nich: tory ogólnego użytku, bocznice stacyjne i bocznice szlakowe oraz inne punkty przeznaczone do wykonywania załadunku i wyładunku wagonów. Każdy punkt ładunkowy przyporządkowany jest określonej stacji kolejowej, na której wykonywane są czynności związane z nadaniem lub przyjęciem przesyłek. Stacje te określane są jako stacje nadania lub przeznaczenia przesyłek. Jeżeli podawana jest równocześnie stacja nadania i przeznaczenia wagonu, mówimy, że wagon będzie przemieszczany w relacji ze stacji nadania do stacji przeznaczenia.

Pojęcie relacji przewozowej jest jednym z najczęściej stosowanych zwrotów w terminologii kolejowej i związane z pojęciem zapotrzebowania na przewóz. Relacja ta określa związek między punktem początku przewozu a punktem końca przewozu. W formalnej postaci relacja przewozu jest parą uporządkowaną, z których pierwszy element wskazuje punkt początku przewozu. Ilustracja relacji przewozu (a,b) została zaprezentowana na rys. 1.2.

Rys. 1.2. Schemat relacji przewozu (a,b)

Źródło: [59]

W myśl powyższego pojęcie relacji w transporcie ma wiele znaczeń. W transporcie towarowym można mówić o:

– relacji przesyłki – relację wyznaczają dwa punkty (stacja nadania przesyłki i stacja przeznaczenia przesyłki);

– relacji wagonu ładownego – wyznaczona jest za pomocą dwóch stacji (stacji załadunku i stacja rozładunku); relacja przesyłki pokrywa się zwykle z relacją wagonu, z wyjątkiem przypadków, w których występuje konieczność przeładowania ładunku po drodze, najczęściej z powodu uszkodzenia wagonu;

– relacji wagonu pustego – wyznaczana jest przez stacje rozładunku wagonu i stacje następnego załadunku przemieszczanego na podstawie wydanej tzw. dyspozycji wagonowej; w przypadku nadwyżki wagonów zamiast stacji następnego załadunku może być stacja odstawienia wagonu czekającego na kolejne dyspozycje wagonowe;

– relacji grupy wagonów – wagony przewożące różne przesyłki, nadane w różnych relacjach, mogą być na określonych stacjach łączone w grupy wagonów, które przemieszczane są bez przeróbki do stacji ich rozformowania;

– relacji pociągu – wyznaczają dwie stacje: stacja uruchomienia pociągu i stacja rozwiązania pociągu.

W transporcie pasażerskim pojęcie relacji można rozumieć następująco:

– relacja przejazdu – wyznaczona przez dwie stacje: stację rozpoczęcia przejazdu przez pasażera i stację zakończenia przejazdu przez pasażera;

– relacja pociągu – wyznaczona przez stację początkową i końcową biegu pociągu; relacja pociągu może być określona z punktu widzenia dwóch kryteriów: pierwsze opisuje, na jakich odcinkach pociąg jedzie z pasażerami i bez; pierwszy rodzaj relacji według tego kryterium to relacja handlowa, czyli para stacji, między którymi pociąg przewozi pasażerów, drugi – to relacja techniczna, czyli para stacji między początkiem i końcem fizycznej jazdy danego pociągu; drugie kryterium pozwala podzielić relację ze względu na zasięg pociągu: wyróżnia się relację krajową (parę stacji, z których obie znajdują się na terytorium danego kraju lub są pierwszą stacją za granicą kraju) i międzynarodową (parę stacji, z których pierwsza znajduje się na terenie danego kraju, a druga poza jego granicami); podział ten istotny jest z punktu widzenia pociągów międzynarodowych, które dysponują relacją krajową i międzynarodową;

– relacja grupy wagonów – niektóre pociągi składają się z dwóch lub większej liczby grup wagonowych posiadających różne relacje, w związku z tym pojawia się pojęcie relacji grupy wagonów, które można zdefiniować jako parę stacji określających początek i koniec jazdy danej grupy wagonów; jako przykład relacji grupy wagonów można podać grupę (Warszawa Grochów–)Warszawa Wschodnia–Krynica-Zdrój(–Powroźnik), wyłączaną na stacji Tarnów z pociągu TLK 13100/1 MALINOWSKI relacji (Warszawa Grochów–)Warszawa Wschodnia–Przemyśl Główny(–Przemyśl Bakończyce) na pociąg TLK 30100 MALINOWSKI relacji Tarnów–Krynica-Zdrój(–Powroźnik) – w nawiasach podano stacje, które występują w relacjach technicznych pociągów; relacja grupy wagonów może zatem być także handlowa lub techniczna oraz krajowa lub międzynarodowa.

Jak wcześniej podkreślono, we wszystkich wymienionych relacjach parametrem je charakteryzującym jest para stacji (stacja rozpoczęcia biegu, stacja nadania lub stacja formowania i stacja zakończenia biegu, stacja przeznaczenia lub stacja rozformowania).

Konsekwencją przyjęcia przez przewoźnika zapotrzebowania na przewozy jest potrzeba dostarczenia wagonów pustych pod załadunek o wymaganych parametrach, zależnych od rodzaju towarów, które klient chce wozić, oraz przemieszczenia wagonów ładownych.

Przewóz towarów na sieci kolejowej odbywa się w wagonach towarowych, z których zestawiane są według ustalonych zasad pociągi towarowe kursujące w ustalonym rozkładzie jazdy. Oprócz wagonów ładownych realizujących przewozy na sieci kolejowej przemieszczane są wagony puste. Konieczność przemieszczania wagonów pustych wynika z zadań przewozowych przyjętych do realizacji.

Wagony towarowe opisane są za pomocą zunifikowanych oznaczeń. Wagon towarowy [96] to pojazd kolejowy przeznaczony do przewozu ładunków. Porównywalność wagonów jest bardzo istotnym elementem w procesie realizowania obsługi logistycznej, szczególnie przy przewozach realizowanych na obszarze całej Europy. W ogólnym ujęciu wagony można opisać, definiując ich rodzaje (tab. 1.1).

Tab. 1.1. Rodzaje wagonów

Źródło: [96]

Charakterystyka wagonów według podziału przedstawionego w tab. 1.1 nie jest wystarczająca. Przewoźnik, aby właściwie przygotować proces przewozowy, oczekuje od nadawcy określenia, jakiej serii wagony powinny być podstawione na front ładunkowy. Wagony dzieli się na serie według ich cech techniczno-eksploatacyjnych.

W kolejowych przewozach pasażerskich przewoźnik na podstawie analiz marketingowych ustala zapotrzebowanie na liczbę i rodzaj miejsc dla pasażerów oraz rodzaj/typ wagonów, co przekłada się na racjonalne zestawienie składu pociągu. Do dyspozycji ma środki transportu wymienione w tab. 1.2.

Tab. 1.2. Rodzaje środków transportu w pasażerskich przewozach kolejowych

Źródło: opracowanie własne na podstawie [1]

Z uwagi na to, że wagony są biernymi środkami transportu, do przemieszczenia potrzebują środka transportu (lokomotyw). Lokomotywy mogą być angażowane do przemieszczania różnej liczby wagonów. W przewozach towarowych najbardziej rentowne są przewozy dużych składów wagonowych. Wagony mogą być przemieszczane w systemie zwartym lub rozproszonym. Przewozy zwarte są to przewozy ładunków (zwłaszcza masowych) dokonywane za pomocą zwartych składów wagonowych. Cechą tych przewozów jest fakt, że cały przejazd dokonywany jest jednym pociągiem, zasadniczo przy użyciu jednego środka transportu, bez konieczności wykonywania kosztownej pracy manewrowej na stacjach pośrednich. Wielkość jednocześnie nadanych towarów wywiera zasadniczy wpływ na koszt przewozu. W systemie rozproszonym, gdy wielkość nadanych towarów nie umożliwia uruchomienia pociągu bezpośredniego, przewozy są znacznie droższe, wymagają dużej ilości pracy manewrowej i ekspedycyjnej. W konsekwencji generują znacznie większy koszt i dłuższy czas przemieszczania wagonów w tym systemie.

W kontekście realizacji przewozów w określonym systemie przewozu występują różne cykle pracy wagonu, czyli różna sprawność eksploatacyjna. W źródle [41] cykl produkcyjny definiowany jest jako okres od rozpoczęcia procesu produkcyjnego do jego zakończenia. Długość cyklu produkcyjnego zależy głównie od specyfiki produkcji, poziomu techniki, stopnia koncentracji produkcji i organizacji pracy. Analogicznie można przyjąć, że cykl pracy wagonu zaczyna się od podstawienia wagonu w stanie pustym pod załadunek i kończy z chwilą ponownego podstawienia tego samego wagonu pod kolejny załadunek. W trakcie trwania tego procesu wagon podlega następującym czynnościom:

– załadunek,

– zabranie wagonu z punktu załadunku i włączenie do składu pociągu (pociąg może być formowany (rozpoczynać bieg) na stacji załadunku lub zatrzymywać się na tej stacji),

– przemieszczanie w składzie jednego pociągu do stacji przeznaczenia albo przemieszczany w składach kilku pociągów wraz z operacjami rozrządzania i zestawiania na stacjach rozrządowych lub węzłowych,

– wyłączenie ze składu pociągu na stacji przeznaczenia,

– podstawienie na punkt ładunkowy i rozładunek.

Po rozładunku wagon może być użyty do kolejnego załadunku. Jeżeli załadunek rozpoczyna się na tej samej stacji (tzw. podwójna operacja ładunkowa), wówczas z chwilą zadysponowania go pod załadunek zaczyna się nowy cykl pracy wagonu. Jeżeli nie ma ładunków na tej samej stacji, a istnieje zapotrzebowanie na wagon na innej stacji, pusty wagon jest zabierany i zgodnie z dyspozycją przesyłany w składzie pociągu do stacji następnego załadunku. Po podstawieniu wagonu pod załadunek zaczyna się nowy cykl pracy wagonu. Dąży się do tego, aby cykl pracy wagonu był jak najkrótszy. Dążenie to musi być skorelowane z kosztem.

Pojęcie ruchu kolejowego należy rozpatrywać w ujęciu metod i przedsięwzięć prowadzących do uporządkowania ruchu na sieci kolejowej. Problemy organizacji ruchu kolejowego występują ze strony zarówno zarządcy infrastruktury, jak i przewoźnika.

Zarządca infrastruktury musi ustalić:

– kolejność wyprawiania pociągów,

– czasy jazdy i miejsca krzyżowania,

– czasy i miejsca postoju,

– możliwą częstotliwość kursowania pociągów, czyli zaplanować ruch pociągów.

Zaplanowanie ruchu pociągów sprowadza się do określenia rozkładów jazdy. Zarządca infrastruktury opracowuje Roczny Rozkład Jazdy (RRJ) na podstawie złożonych wniosków na przejazdy pociągów przewoźnika.

Rozkład jazdy to plan, według którego mają odbywać się przejazdy pociągów na danej sieci kolejowej lub jej części w czasie, w którym obowiązuje. Coraz częściej w praktyce zamawianie tras odbywa się za pomocą procedury Indywidualnego Rozkładu Jazdy (IRJ). Różnica pomiędzy rocznym a indywidualnym rozkładem jazdy wynika z terminów składania wniosków o konstrukcję danego rozkładu. W pierwszym przypadku wnioski składane są na cały następny rok, a w drugim przed przewidywanym przewozem.