Читать книгу Праклён - Валеры Гапееў - Страница 10

Але раніцай Генадзь змяніў намер: ён не павінен браць Людмілу з сабой. Паўночы ён думаў над бабулінымі словамі. Найперш – пра знакі. Людміла – гэта знак ці не? Бо і ў першым разе, і ў другім яна, Людміла, сапраўды падвяла яго пад тую рысу, за якой раптам настала прасвятленне памяці. Дык яна – знак?

Але куды яна можа паклікаць? Трэба ісці за знакам, ён жа добра ўсё зразумеў: ісці за знакам, яго паклічуць! Не, яна не знак. Яна памагла ўспомніць – і роля яе выкананая. У кожнага свая роля.

Прапанавалі застацца на прадпрыемстве… Не, там няма знаку, там маці паспрыяла, пабегала… От жа дзіўна: ніякай пасады ў яе не было, ніякай значнасці, а гэтулькі ў яе знаёмых, гэтулькі людзей ёй заўсёды былі абавязаныя, хоць па самых нязначных дробязях, але ж абавязаныя. І яна сама заўсёды кідалася кожнаму ў нечым дапамагаць, сама, ніхто яе часцей за ўсё не прасіў.

Не, маці – не знак, відавочна. Маці… маці не дала даслухаць бабу! Добра, ён запытае…

Людміла ўспрыняла яго пастанову ехаць аднаму амаль без эмоцыяў. Здаецца, яна здагадалася, што Генадзь збіраўся ў дарогу зусім не затым, каб пазнаёміць яе з роднымі.

Генадзь упярод патэлефанаваў, сказаў, што выязджае, каб маці была дома. Чаго, не сказаў. “Прыеду – скажу.” Ён збіраўся: складаў у пакет зробленыя Людмілай канапкі, тэрмас з гарачай кавай, старыя красоўкі, ношаную куртку-плашчоўку. Людміла нічога не пыталася – яна сама была адным вялікім пытальнікам пасля слоў: “Чаго яшчэ трэба”.

А Генадзь адчуваў сябе… шчаслівым. Можа, тое і не было шчасцем, але якое яно, шчасце, калі ты вось толькі цяпер, першы раз у сваім жыцці нешта робіш таму, што менавіта табе трэба? Гэта было неверагодным пачуццём: яно поўніла і п’яніла, Генадзь быў шчасліва-ўзбуджаны і ўвесь падабраны, справавіты. Менавіта з такім настроем і пачынаюць вялікія, значныя справы, думаў ён пра сябе, пра свой стан. Колькі ён пражыў, а ніколі нічога не рабіў адмыслова для сябе. Ён плыў з вадою? Так, ён плыў, вада несла яго, але ён сам падграбаў пакрысе да зручнага яму берага, сам ціхенька адпіхваў тое смецце і трэскі, што несла вада, ашчаджаў сябе ад чужых эмоцыяў, непатрэбных знаёмстваў, неабавязковых сустрэч. Не выходзіла адштурхнуць нешта – ён прытарможваў, каб плынь панесла далей той чужы яму вэрхал турбот і неспакою.

І ён слушна рабіў! Слушна, бо не было яму знака, яго і не магло быць, бо ён не ведаў тады пра знак. Каб быў знак, каб прыйшоў ягоны час – ён бы ўспомніў раней бабулю… Але цяпер прыйшоў час. Праз два месяцы ён скончыць універсітэт, ён – цалкам забяспечаны, ён – на старце. І менавіта цяпер бабуля адтуль падказвае: пара.

Пяць гадзін дарогі не змаглі ні стаміць Генадзя, ні патушыць ранішняга ўзбуджэння. Маці чакала яго ля дома: нечакана маленькая ростам, адзетая па-простаму, па-вясковаму, сівая зусім. У выцвілай лёгкай хусцінцы, завязанай ззаду, за вушамі, яна была непрыгожай і чужой.

Маці памкнулася насустрач, Генадзь патрываў, даў ёй сябе абняць і дакрануцца сухім вуснам да сваёй шчакі.

– Хадзем, сыночак, пакармлю, полудзень гатовы, я чакала-чакала, усё выходзіла глядзець… бабуля зусім слабая, ляжыць, ужо і не памятае амаль нічога, не гаворыць. Памрэ зараз… А як у цябе справы, сыночак? Як з дыпломам? Ці стае грошай? Я тут яшчэ зберла, што ж, нічога не купляем… От каб мама яшчэ два тыдні працягнула, была б яшчэ адна пенсія, дай Божа, атрымаем. Пенсія ж вялікая… Што пенсія ў бабулі Наталлі была вялікая, Генадзь ведаў. Дзяўчынай яна была ў партызанскім атрадзе, прызналі ветэранам…

Да бабулі Генадзь не пайшоў – не хацелася псаваць сабе настрою выглядам старой хворай жанчыны.

– Я заеду, як буду назад ехаць… Можа, ёй лепей стане, каб хоць павітацца, – апраўдаўся ён.

– А куды ты цяпер? – насцярожылася маці. – Сказаў, прыедзеш, а што за справа – не сказаў…

– Такая справа… Дзе тая вёска, у якой я малым жыў у бацькі? Дзе тая баба жыла – баба Дунька?

Маці збялела.

– Адкуль ты ведаеш, як яе… звалі? Я ж не казала табе?

– Значыцца, ведаю, – шматзначна адказаў Генадзь. – Я шмат чаго ведаю… цяпер. Што ты ад мяне хавала. Ды добра, хавала – твая справа. Дык дзе вёска, дзе дом?

Ён спытаў такім тонам, што было зразумела: ён не прыме адмоўнага адказу ці адгаворкі на дрэнную памяць.

– Там… Рубанае, вёска, – ціха адказала маці. – Мабыць, там нікога не засталося ўжо. Там адсяленне было, хоць не зона, але ж выязджалі…

– У якой вобласці? Які раён?

Маці адказала, перасільваючы сябе, запытала:

– Навошта табе туды ехаць, сыночак?

– Трэба! – жорстка адказаў Генадзь. – Ці я не маю права паглядзець на тое месца, дзе мінулі мае першыя гады жыцця? Можа, і бацьку дзе знайду…

– Бацькі няма… Спраўлялася я нядаўна. Памёр… у турме.

– Не важна. Усё, я паехаў.

– Чакай, зараз з сабой збяру… Паесці каб, туды ж далёка… І грошы, грошы…

Генадзь не прыспешваў маці – яна і так ці не подбегам паспявала па хаце.

Ён выехаў на трасу, прыпыніўся на ўзбочыне. Дастаў мапу аўтамабільных дарог. Дзвесце кіламетраў, сама мала. І чвэрць дарогі вёскамі. Гадзіны за тры дасць рады…

Дзень быў сонечны, цёплы, амаль летні. Генадзь увамкнуў музыку – ён не мог трываць цяпер у спакойнай цішыні. Дарога была добрая, да павароткі, ад якой заставалася кіламетраў пяцьдзясят, праляцеў хутка. А далей пачалося – увесь асфальт у выбоінах.

Пачалі трапляцца паўжывыя і цалкам мёртвыя вёскі: спарахнелыя, паваленыя платы, хлявы без дахаў, дамы без вокнаў. Яшчэ паварот – асфальт скончыўся, пайшла жвіроўка, дрогкая, але даволі роўная.

Ціш і бязлюддзе. Генадзя ніхто не абагнаў, насустрач патрапілася адна машына – цяжкавік. Мінуў вялікую, жывую вёску, у ёй стаяла ўзбоч дарогі некалькі аднолькавых, адносна новых на выгляд цагляных дамоў. Аграгарадок… Паспела палупіцца фарба, пакладзеная проста на цагляныя сцены невялікай крамкі з гучнай назвай “Светач”.

У ёй, даволі прасторнай і пуставатай, было дзве прадаўніцы. Адна маладзейшая, з вялізнымі клубамі стаяла ля прылаўка з боку пакупнікоў, адставіўшы на ўваход шырачэзны азадак. Войкнула на рыпенне дзвярэй, выпрасталася, абцягнула халат на вялікіх, дзябёлых грудзях.

Другая ўсміхнулася – не Генадзю, сама сабе, і, як падалося Генадзю, помсліва. Дзіўна, але ў гэтай жанчыны, гадоў сарака, быў чысты, загарэлы і прыемны твар, з акуратнымі формамі рота і носа, інтэлігентная пастава і мяккі, спакойны голас. Ёй бы болей пасавала быць якой настаўніцай, а не падаваць мужыкам пляшкі чарніла – вунь яго колькі на прылаўку…

Генадзь папрасіў пляшку мінералкі, расплаціўся, спытаў:

– Да Рубанага дарогаю можна даехаць?

– Да Рубанага? – не стала хаваць здзіўлення жанчына. – Там жа гадоў дзесяць ніхто не жыве… Хат пяць засталося, рэшту пазабіралі. Зарасло ўсё…. Але выбачайце, калі вам трэба – даедзеце. Дажджоў не было, дарога добрая.

Генадзь не часта быў у розных вёсках, хіба што ў бабулі па маці, ды яшчэ праязджаў міма на машыне. Можа, таму тое, што ён пабачыў, змусіла яго вымкнуць музыку ў салоне.

Тут нельга было гаварыць гучна. Тут нельга было гаварыць наагул. Бо тут жыла смерць.

Перш падалося, што проста пачаўся нейкі лясок, з самотнымі высачэзнымі дрэвамі ды густым хмызняком. Але раптам у прагале між дзвюма вялізнымі ліпамі Генадзь пабачыў шэрую сцяну будынка з круглых бярвёнаў. Квадраты чорных дзірак без аконных пераплётаў. Кроквы, як косткі, замест даху, а разам усё – як аб’едзены труп нейкай пачварыны.

Генадзь прытармазіў, выйшаў з машыны. Разгледзеўся. Як выявілася, ён ужо колькі часу едзе вясковай вуліцай. Так, вуліца: шырокая некалі, якую станавілі два шэрагі хат абапал.

Дарога ледзь адгадвалася далей – па тым, што ў колішніх каляінах трава была ніжэй.

Буяла зеляніца. Высокія дрэвы, што раней стаялі ля платоў і веснічак, цяпер былі аточаныя маладняком. Суцэльнай ружова-зялёнай сцяной убаку ад Генадзя цвіў бэз, затуляў сабой яшчэ адну хатку, а дакладней тое, што ад яе засталося.

Генадзь завёў машыну і асцярожна праехаў наперад, звярнуўшы галаву ў левы бок: так казала маці, апошняя хата па левым баку…

Апошняя. Далей ужо хмызы і сапраўдны лес вольхаў і асін.

Скінуў туфлі і абуў красоўкі. Накінуў куртку.

Дах праваліўся пасярэдзіне, адна сцяна выпнулася вонкі. Генадзь стаяў перад хатай і не мог паверыць, што тут маглі жыць людзі.

На гэтых могілках чалавечага жытла стала такой відавочнай уся марнасць чалавечага жыцця і няўхільнасць канца. Усё вядзе да смерці. Вось тут некалі было жыццё. Тут былі пачуцці і эмоцыі, тут гучалі галасы, тут спрачаліся і, можа, любіліся. Сварыліся, цешыліся, пакутавалі, гаравалі, галадалі, скакалі, нараджалі. І паміралі.

І ўрэшце – памерла ўсё і ўсе.

Вакол быў суцэльны зараснік: язмін пераплёўся з бэзам, дзікія сліўкі – з маліннікам, вішаннік падступаў з другога боку. На вольных ад дрэў месцах сцяной стаяла крапіва вышынёй амаль з Генадзя.

Выламаў дручок і з ягонай дапамогай стаў пракладаць сабе дарогу ў крапіве да невядома дзе схаваных дзвярэй.

Знайшоў. І разгублены спыніўся: што за людзі тут жылі? Няўжо яны былі такія маленькія, ці ім прыемна было згінацца ледзь не напалам, каб зайсці ў дом? Усё здавалася штучным, бутафорскім, рык-тык ён патрапіў не ў колішняе жытло чалавека, а ў прыдуманую краіну: дзе жывуць адны дзеці. Яны вырастаюць і пераязджаюць некуды жыць далей. Ці паміраюць. І вось так сталася, што ў краіне нарадзіліся ўсе дзеці, якія маглі нарадзіцца. І не стала дзяцей…

Дзвярэй не было, адно праём. Усярэдзіне грувасціліся трухлявыя бэлькі і кроквы. Дошак падлогі не відаць: відавочна, іх прыбралі практычныя людзі.

Было ціха. Так ціха, што гучным падаваўся кожны крок па гэтай магіле. Не было чуваць ні птушынага пошчаку, ні цвыркання конікаў.

…Як быццам, сенцы. Боўтаюцца дзверы, здзертыя з адной завесы. Трэба толькі адкінуць рэшткі кроквы…

Увайшоў.

Тут не пахла жытлом. На месцы печы зеўрала яміна, у якой рос лопух. “І цэглу прыбралі… І падлогі ж няма”.

І гэта ўстрывожыла: “Пада мной знойдзеш”. Як і што можна знайсці, калі няма дзе шукаць? Што магло быць пад ложкам, што можна знайсці, калі дошкі прыбралі!

Генадзь роспачна зрабіў чатыры крокі далей – столькі трэба было, каб зазірнуць у сярэдзіну другой паловы хаты. Ступіў цераз парог і замёр…

– Не чапай сына! Кранешся – заб’ю! – крычыць маці.

– Не тваё дзіця, сікуха… Само яно да мяне прыйдзе… А табе яшчэ гукнецца, – бабулін голас, насмешлівы і злы.

– Не прыйдзе!

– Свіней ідзі карміць, брыда, – загадвае бабуля… Тут.

Генадзь паглядзеў налева, і сэрца шалёна падскочыла пад горла: усе дошкі з падлогі зніклі, але тут, між сцяной і грубай, якая цяпер была проста кучай рудой гліны, ляжалі дошкі: шырокія, кароткія. Ляжалі няроўна, бугрыліся, нібыта знізу нешта імкнулася праз іх прабіцца ўгару.

А на дошках, як на адмысловым пастаменце, стаяў вялікі драўляны ложак, без матраца. Тоўстыя высокія ногі папарна злучаныя спінкамі. Тая, ад галавы, высокая. Ад парога нізкая. З-за яе малы Генадзь часта пазіраў на бабулю – яна сядзела на ложку, расказвала яму… не памятае, але нешта страшнае, такое, што хацелася ўцячы, а ўцячы не мог, хаваўся ад бабы за спінку, слухаў яе голас. Страх трохі меншаў, ці то баба адмыслова пачынала казаць не так страшна, тады Генадзь высоўваўся – баба хітра падміргвала яму і зноўку казала нешта жудаснае.

Спінкі з ножкамі злучалі дзве тоўстыя білы. “Да іх і прывязвалі рукі”. Варухнуўся жаль, зусім не да месца тут, не да часу.

Генадзь адкінуў ложак на рэшткі грубкі.

Прысеў, стаў уважліва глядзець на падлогу. Сухое лісцё і смецце.

Глупства, падумаў урэшце: калі б тут і было што, на падлозе, яго б даўно паднялі.

Яму трэба было пасля смерці бабы прыйсці і залезці пад ложак. Чаму ён не прыйшоў? Маці… Яна не пусціла. А можа, і прыходзіў сюды Генадзь. Ды маці паперадзе яго прайшлася з мяцёлкай ці мокрай анучай.

Генадзь устаў, пашукаў вачыма – нічога патрэбнага, зручнага не знайшоў. Адгроб нагой зямлю і смецце ад берагу дошак.

Падчапіў адну, адкінуў.

Ведаў, што дошкі мусяць ляжаць на нейкіх папярочных бэльках, а тут адразу пад дошкай зямля. Чорная, чыстая. Такая чыстая, што захавала ў сабе малюнак паверхні дошкі: сучок, пражылкі… Другая, трэцяя дошка… Адкінуў апошнюю, ад сцяны, найцяжэйшую і шырокую. У першы момант мільганула надзея, ды згасла: тое, што прыцягнула ўвагу, было невялікім мышыным гняздом, ад якога ў самы кут вёў кароткі адкрыты ход.

І ўсё. Але расчаравання не было – адно стома. І крыўда.

Што нічога не выйшла. Што тое, у што ён гэтак паверыў, было проста ўспамінам маленства.

Падняў той самы дручок, якім збіваў галінастую крапіву на шляху, калупнуў без асаблівай цікавасці мёртвае мышынае гняздо. Невялікі шарык з сухой травы, смецця, кавалачкаў матэрыі, нітак, выкаціўся на чорную, прыбітую дошкамі зямлю, амаль рассыпаўся.

І цьмяна засвяціўся ў гэтай парахні кавалачак металу. Можа, срэбра.

Генадзь не паспеў здзівіцца гэтаму свячэнню, а гарачая хваля ўзбуджэння наструніла ногі, цёпла сціснула жывот, апаліла грудзі і падымалася вышэй – да горла, якое раптам зрабілася сухім.

Борзда прысеў, разварушыў рэшткі гнязда, узняў знойдзенае.

На тоўстай суровай нітцы чорнага колеру боўтаўся срэбны (так, цяпер Генадзь быў пэўны, што срэбны) кружок дыяметрам сантыметры два. У цэнтры кружка на адным баку была выява пяці круглых пялёсткаў, падобных да кропелек, вострымі канцамі ў сярэдзіну. Другі бок быў чысты.

Генадзь за нітку трымаў сваю знаходку перад вачыма, потым падставіў разнятую далонь і стаў павольна апускаць кружок. Ён быў пэўны, што першы дотык яму скажа… нешта важнае скажа.

Але кружок неспадзявана абпаліў скуру рукі холадам – быццам на далонь паклалі прамерзлую жалезіну ды яшчэ прыціснулі. Генадзь стрываў і адчуў, як срэбны кружок, усмактаўшы цяпло ягонай рукі, неахвотна нагрэўся.

І нешта ўваходзіла ў яго, Генадзя – халоднае, разважлівае. Але не страшыла зусім. Яно было сваім, жаданым…

Без усякай гідлівасці Генадзь, ледзь праціскаючы галаву ў вузкую пятлю, адзеў матузок са срэбным кружком на шыю.