Читать книгу Татар баянчылары - Коллектив авторов, Ю. Д. Земенков, Koostaja: Ajakiri New Scientist - Страница 11

Казанда кем беренче булып баянда уйный башлагандыр – монысы минем өчен билгесез. Алай да исемдә калган вакыйгаларны бераз сөйләп үтәсем килә.

Казан музыка училищесына укырга кергәндә, миңа ундүрт яшь иде. 1937 ел. Уйлап карагыз: авылда, авыл җирендә скрипка, мандолина, гармун кебек уен коралларыннан башканы күрмәгән үсмер малай музыка училищесындагы хикмәтле уен кораллары белән беренче тапкыр таныша! Гаҗәеп бер дөнья иде бу минем өчен.

Баян турында ишеткәнем булса да, аны күргәнем-очратканым, кулыма тотып караганым юк. Беренче тапкыр мин аны 1939–1940 елларда Ф. Туишев, Г. Җәмлиханов кулында күрдем. Алар баянда «гармунча» итеп, ягъни бер тавышлы көй чыгарып кына уйный, шуннан да ары китмәгән иде әле. Русларда да баянда уйнаучылар күп түгел иде. Ә менә 40 нчы еллар башында Татар дәүләт филармониясендә алты кешедән торган баянчылар ансамбле оешу гадәттән тыш бер вакыйга булды. Бу ансамбль өчен сул як клавиатурасыз махсус баяннар ясалды. Әлеге ансамбльнең бер репетициясен, Штраусның вальсын өйрәнеп-уйнап утырганын ачык хәтерлим. Ансамбль, филармониянең җыр һәм бию ансамбле һәм халык уен кораллары оркестры белән бергәләп, 1941 елны Мәскәүдә узачак Татар әдәбияты һәм сәнгате декадасына әзерләнә иде.

Мин үзем 1941 елдан алып 1947 елга кадәр армия хезмәтендә булдым. Шуңа күрә Казанның ул чаклардагы музыкаль тормышыннан бигүк хәбәрдар түгел идем. Баянда мин чын-чынлап әнә шул чакта, сугыш беткәч уйный башладым.

Бервакыт шулай, меңләгән кеше сыйдырышлы солдат ашханәсенә кергәндә, ишек катындагы фанер такта өстендә аунап яткан баян ватыкларын күрдем. Шуларны җыеп алып, көйләп-төзәтеп дигәндәй, «полубаян» кебегрәк бер нәрсә эшләдем. Әлеге баянда вакыт-җай табылган саен төрле көйләр өйрәнә идем.

Сугышка кадәр дүрт ел буена музыка училищесында укуым, виолончель классында белем алуым да ярдәм иткәндер (рояльдә дә ярыйсы гына «сукалый» идем), баян миңа җиңел бирелде. Әлбәттә, янымда баянчылар булмагач, барысына да үзлегемнән өйрәнергә туры килде.

Сугыш беткәч, мине музыкантлар взводына күчерделәр. Монда инде өр-яңа мөмкинлекләр ачылды.

Кулымда баян яки рояль өчен язылган махсус ноталар булмаса да, мин әсәрләрне тынлы оркестр партияләреннән бөртекләп-берәмтекләп җыя идем. Шул рәвешле, партитура, аннан соң клавир кебек нәрсәләр әмәлләп, «грамоталы» баянчылар рәтенә бастым. Әле аңынчы үземне полкта гармун төзәтү остасы итеп тә билгеләп куйдылар. Шундагы гармуннар белән эш итә торгач, гармун телләрен көйләү, яңаларын ясау, гармун күрекләрен яңарту мәсьәләсендә шактый ук остарып киттем. Бу эш миңа тулы клавиатуралы баян ясау һәм аны җайда-тәртиптә тоту өчен бик тә ярап куйды.

Шулай итеп, 1947 елда Казанга кайтканда, мин инде ике каешлы баянда, аяк өсте басып, уң як клавиатурада биш бармаклап уйнау алымын да рәхәтләнеп куллана идем. Әлбәттә, монда инде минем трофей аккордеонда уйнавымның да азмы-күпме тәэсире булгандыр.

Казанда исә бу вакытта бик танылган баянчылар үсеп чыккан иде: Мөхтәр Әхмәдиев һәм Рокыя Ибраһимова; Габдулла Халитов та клубларда эшләп, баянда уйнап йөри; соңрак инде Рәис Сафиуллин исеме калкып чыкты.

Әнә шул рәвешле, ә аннан соң инде 60 нчы еллар башында бездә баянда уйнауның чын осталары пәйда булды. Нәкъ менә алар бүгенге көндә дә милләтебезнең музыка сәнгатен үстерүдә армый-талмый хезмәт итәләр. Баянчылар арасыннан аерым башкаручылар да, концертмейстерлар да, оркестр җитәкчеләре дә, укытучылар да, хәтта композиторлар да үсеп чыкты.

Ә миңа килгәндә, мин үземне 1952 елда баяннан аерылдым дип исәплим. Дөрес, консерваториядә дирижёрлыкка укыган елларымда баян туендыручым да, киендерүчем дә булды. Ә инде Мәскәүгә өч елга аспирантурага барганда, матди хәлемне бераз яхшыртыйм дип, баянымны бөтенләй сатып ук киттем. Вакыты да булмас, яңа һөнәр белән шөгыльләнгән кешегә аның кирәге дә беткәндер дип уйлаганмындыр инде.

Шулай да моннан ун еллар элек мин баянга тагын бер кат әйләнеп кайттым: Татарстан китап нәшриятының музыка сәнгате буенча редакторы, композитор Хөснул Вәлиуллинның киңәше һәм хәер-фатихасы белән «Баянда уйнарга өйрән» дип исемләнгән җыентык – үзлегеңнән өйрәнү өчен кулланма әзерләдем. 1982 елда басылып чыккан ул хезмәт бездә беренче басма иде. Дистәләрчә татар көйләре күнекмәләр, мисаллар өчен үрнәк итеп алынды. Ул елларда төрле авторларның рус телендә язылган «Самоучитель»ләре калын-калын томнарда, яхшы кәгазьләрдә басылып чыга иде бит. Мин әзерләгән кулланма исә чикләнгән бер тираж белән генә, чүлмәк авызын да каплый алмаслык зурлыкта чыкты. Шулай да, бу бер кирәкле эш булгандыр: әлеге җыентыкны хәзер дә сораучылар күп. Удмуртиядә, Чаллы һәм башка төбәкләрдә мин аның төрле юллар белән күчереп-күбәйтелеп бастырылган нөсхәләрен күрдем.

Тагын бер истәлекле вакыйгага тукталып үтү ярыйдыр. 1947 ел ахырында Казандагы һөнәр училищелары укучыларының бию ансамбле оештырылды һәм ул 1948 елның башында Мәскәүдә узачак Бөтенсоюз смотрына барырга тиеш иде. Бу эшкә Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе, балетмейстер Г. Таһиров җитәкчелек итте. Гармунчы-баянчыларның кечкенә генә бер төркеме шушы бию ансамблен музыка белән тәэмин итәргә тиеш иде. Мине әнә шул гармунчы-баянчылар труппасының концертмейстеры итеп чакырдылар. Мәскәүгә баргач, без һәр көнне кайсы да булса Культура сараенда, клубларда чыгыш ясадык. Кинога төшерүләр, төрле очрашулар да еш булып тора иде.

Иң кызыгы, әлбәттә, йомгаклау концерты булды. Монда башка республикалардан килгән коллективлар белән беррәттән, Татарстан ансамбле дә катнашты. Мәскәүнең Зур театры бинасында узган бу концертка ул вакыттагы хөкүмәт башлыклары, җитәкчеләр килгән, ә театрның икенче катында, сәхнә кырыендагы ложада утыручылар арасында Сталин да бар иде.

Концерт тәмамланганда, анда катнашучылар әнә шул ложа тирәсенә ташланды. Гай Таһиров исә, юлбашчыны яхшырак күрү өчен, ахры, рояль өстенә үк менеп басты. Ә без, әлеге ложаның нәкъ астында утыруыбыз сәбәпле, хөкүмәт кешеләрен күрми калдык, гәрчә алар безнең баш өстендә генә утырып торса да.

Ә инде кабат баянга әйләнеп кайтсак, бүгенге көндә татар халкының менә дигән профессиональ баянчылары булуына, радио һәм телевидениедә, төрле концертларда баян тавышы яңгыравына мин бик сөенәм. Һәм баян моңы минем гомерлек юлдашым булып барачак.