Читать книгу Татар баянчылары - Коллектив авторов, Ю. Д. Земенков, Koostaja: Ajakiri New Scientist - Страница 13

Ничектер шулай бәхәс килеп чыкты. Газетада «Татарстан баянчылары» рубрикасы турында сүз барганда, берничә баянчы арасында чыкты ул бәхәс. Кемне – баянчы, кемне гармунчы итеп санау турында иде ул. Һәм менә шул чакта берәү кистереп әйтеп куйды:

– Ә менә Сафьян Ибраһимовны кем дип исәпләргә соң, алайса?! – диде. – Баянчы итепме? Артист итепме? Композитор итепме? Кайсын гына алып карасаң да, барыбер аз булачак. Әгәр дә кеше кулына музыка уен коралы алган икән, һичшиксез моң иясе инде ул!..

Менә шушы «моң иясе» дигән сүз хәтергә нык сеңеп калды. Соңыннан, Сафьян абый Ибраһимов белән күп тапкырлар якыннан аралашкан чакларымда, әнә шул сүз гел-гел хәтеремә килә иде.

Ул үзе Казан малае. Әтисе дә, бабасы да Казанда туган, Казанда яшәгән. «Әйе, Казанда үстем, укыдым, шул вакытта сугыш башланды…» – дип сөйләгән иде миңа Сафьян абый. Әнә шул «сугыш башланды…» дигән сүз янәшәсендә «шул вакыттан ук музыкага гашыйк идем» дигәне әллә ничек сәерсендергән иде мине.

Аның беренче уен коралы, үзе ясап уйнаганы – тактага беркетелгән корыч кыллар – «мандолина». Ә аннан соң инде аңа базардан авыз гармуны алып кайталар. Бераздан малайның кулына венский гармун, соңыннан баян-аккордеон килеп керә.

Сафьянның әтисе Шәрифҗан агай Казанда исән калган бердәнбер Мәрҗани мәчетенең мәзине була. 1928 елда аны «халык дошманы» дигән сылтау белән кулга алалар… Кыскасы, моңга үрелү әле ятимлек ачысы, әтисезлек хәсрәте, «дошман улы» дигән исемне күтәреп йөртү белән дә бәйләнгән.

Музыкада иң беренче төпле укытучысы итеп ул танылган баянчы, фольклорчы Габдулла ага Халитовны исәпли. Ул чакта Г. Халитов Халык иҗаты йортында баянчылар курсын алып бара. Сафьян исә аның өенә дә йөреп дәресләр ала. Беренче тапкыр музыка грамотасын нәкъ менә шушы фольклорчы-баянчыдан өйрәнү соңыннан аның бөтен иҗат юлына, язган көйләренә, баян уйнау алымнарына хәлиткеч дәрәҗәдә тәэсир итәчәк. Ләкин әле тагын…

Мине һәрчак гаҗәпләндергән бер сорауга – «Шәһәр шартларында туып үскән кешедә бу кадәр моң ничек туарга мөмкин?» дигән табигый бер сорауга – җавапны аның киләчәк язмыш юллары үзе бирде. Сер түгел бит: иң нечкә күңелле шагыйрьләребез, җырчыларыбыз, композиторларыбыз авыл җиреннән, авыл туфрагыннан, авыл табигатеннән үсеп калыккан. Авылда киңлек бар, авылда офыклар читтәрәк…

– Халык иҗаты йортында баянчылар курсын тәмамлаганнан соң, мине Мәдәният министрлыгы Баулыга, район Мәдәният йортына баянчы итеп эшкә җибәрде, – дип искә алган иде Сафьян абый. – Анда инде, үзегез беләсез, һәвәскәр җырчылар арасында яшисең. Мин үзем «үзешчән» дигән сүзне беркайчан да өнәмәдем. Ә менә «һәвәскәр» сүзе дөрес, һәвәскәрләрдә иксез-чиксез илһам, дәрт һәм моң бар, халык арасыннан табылган иң кадерле моң бар.

Баулыдан әйләнеп кайткач, Сафьян Ибраһимов Укытучылар йортында баянчы булып эшләп ала, шул ук вакытта Казанның 82 нче мәктәбендә музыка дәресләре алып бара. Бу инде аның үзендә му- зыкаль белемне, баянны, көйне-моңны ныклап тоя-сизә башлаган чаклары. Нәкъ менә шундый бер вакытта (һәм тикмәгә генә түгелдер) аны Татар дәүләт күчмә театрына баянчы итеп чакыралар. Шул рә- вешле ул артист буларак таныла, театрның музыка бүлеген җитәкли башлый.

Театрда музыка бүлеген мин инде хәзер күз алдыма китерә алам. Кайчандыр миңа баянчы Рәис Сафиуллин бу эшнең ни дәрәҗәдә четерекле булуын, музыкаль грамотаны төпле белүне, үз эшеңнең виртуозы булуны таләп иткәнлеген бармак бөгә-бөгә аңлаткан иде. Спектакльдә аерым артистларның җырлавын гына түгел, ә бәлки тулы бер спектакльнең музыкаль бизәлешен оештыру сорала икән – монда инде уртакуллык белән генә котыла алмыйсың.

Театрда эшләгән елларында Сафьян Ибраһимов үзе дә беренче тапкыр җырлар иҗат итә башлый. Дөресрәге, аларның күбесе нәкъ менә аерым спектакльләр өчен язылган җырлар була. «Тагын, тагын, тагын да» (М. Латыйфуллин шигыре), «Сине уйлап янам» (И. Юзеев), «Картаямыни соң йөрәк?!» (Г. Нуруллин) кебек хәзер бик тә популярлашкан җырлар әнә шул елларда туа.

Хәер, без бит әле һаман да бер сорауга җавап эзләүне дәвам итәбез: каян килә, кайлардан табыла бу кешегә җирдә моң? Сафьян абый исә әлеге сорауны үзе аңлап бетермәгәнгә сабыша. Әллә аны урынсыз-вакытсыз бирелгән сорау дип уйлыймы?

– Әтиемнең тавышы бик матур иде, – ди ул, көрсенеп. – Юк, ул җырламый иде, бик тә көйле итеп, матур итеп мәчеттә азан әйтә иде…

Халык моңнарын барлауда-туплауда, җанга-күңелгә сеңдерүдә бер этәргеч итеп без фольклорчы-баянчы Габдулла Халитовны искә алган идек. Әмма, акмаган су барыбер тона, диләр бит. Моң да шулай: тынмасын-тонмасын өчен җанга гел агылып торырга тиештер ул. Ә ул агымны Сафьян Ибраһимов татарлар яшәгән һәр төбәктән, һәр яктан, һәрбер авылдан отып алырга, отып калырга тырышкан.

– Татарстанны инде мин биш бармагым кебек беләм булыр, – дип сөйләгән иде ул бервакыт. – Авылларын беләм, шул авылларның үзенчәлекле җырларын беләм. Гастрольләрдә йөргәндә булмаган-кермәгән төбәк калды микән? Башкортстан, Урта Азия, Себер, Төмән яклары…

Башкортстанның Караидел төбәгендә булып кайтканнан соң, Сафьян абый ничектер канатланып йөрде, аннан соң көннәрдән бер көнне хәбәр салды: «Караидел – урман иле» (Г. Садә шигыре) дигән матур бер җыр язган икән бит. Чыннан да, аның иҗатында авыл төбәкләре, авыл табигате, туган як турындагы уй-хисләр бик киң урын алган.

Сафьян Ибраһимовның иҗат итә башлавына кырык ел. Бәрәкәтле, гыйбрәтле язмыш юлы бу.

Күптән түгел «Татарстан хәбәрләре» газетасының кеше хокуклары редакциясе Татарстан прокуратурасыннан җавап хаты алды. Анда газета биргән сорау буенча Сафьян абыйның әтисе Шәрифҗан хәзрәт Ибраһимовның эше каралуы һәм (шактый еллар соңга калып булса да) аның исеме тулысынча аклануы турында әйтелгән иде.

Әйе, дәүләт күләмендә кимсетелеп тә, әтисе фаҗигасен аңлап-белә торып та, кешеләргә, халыкка, үз халкына ышанычын җуймаган, аңа күңелендә тибрәнгән иң эчкерсез моңнарын өләшә алган кеше чын мәгънәсендә илаһи заттыр ул…

Нияз Рәшитов