Читать книгу Татар баянчылары - Коллектив авторов, Ю. Д. Земенков, Koostaja: Ajakiri New Scientist - Страница 6

Рокыя Ибраһимова 1913 елның 20 гыйнварында Казанның хәзерге Һади Такташ урамында яшәгән эшче гаиләсендә туа. Әтисе Габдерәхим ага 1900 елны хәзерге Питрәч районы Шәле авылыннан Казанга килеп урнаша. Әнисе, Шәле авылы кызы Сәхипҗамал апа кәләпүш тегү остасы була. Рокыя – гаиләдә туган унөч баланың унберенчесе. Алдарак туган балалар төрлесе төрле сәбәп белән үлеп китә. Унөченче бала Исмәгыйль Ибраһимов исә 1941 елның июль аенда Эстония урманнарында партизанлыкта йөргәндә һәлак була.

Рокыя туган йортның икенче катында бер аягын югалткан гармунчы Галимулла абзый яши. Ул үз өендә еш кына гармун уйнап утыра. Биш яшьлек Рокыя кечкенә чиләкләр белән аңа су ташый, кибеттән ипи алып кайтып бирә, күрше абыйсының гармунда уйнавына сокланып йөри. Менә шул гармунчы Галимулла Рокыяның кечкенә бармакларын гармунга өйрәтә. Кыз бик яхшы хәтерле һәм сәләтле булып чыга, тиз арада шактый көйләрне отып-өйрәнеп ала.

Кечкенә Рокыяны Галимулла гармуны белән бәби чәйләренә, туйларга йөртә башлый. Ул мәктәпкә укырга кергәч, әтисе-әнисе аңа гармун сатып ала.

Мәктәп елларыннан ук Рокыя бик күп халык көйләрен өйрәнә.

1927 елның маенда Казанда үткәрелгән гармунчылар ярышында, саратовский һәм венский гармуннарында уйнап, ул беренче бүләкне яулап ала, ә инде жюри рәисе атаклы музыкант Фәйзулла Туишев үзе була. Җиңүче кызга гармун бүләк итәләр. Бу вакытта Рокыяга әле ундүрт яшь кенә була. Ул бик күп уйный һәм искиткеч зур тизлек белән остара бара. Рокыяны рәсемгә төшереп, аның хакында «Кызыл Татарстан» һәм «Красная Татария» газеталарында язып чыгалар.

Шушы газеталарны һәм I дәрәҗә конкурс дипломын кулына тоттырып, мәктәп укытучысы Хәдичә апасы Рокыяны Шәрык музыка техникумына алып бара. Анда Рокыяның сәләтен тикшереп караганнан соң, аны укырга кабул итәләр. Монда музыка дәресләрен Солтан Габәши алып бара. (Ул, хор оештырып, аны Татар дәүләт академия театрына беркетеп, «Эшче», «Сания», «Наёмщик» операларында җырлаткан һәм шул хорда Рокыя да җырлаган.)

Барысы да шулай матур гына барганда, Рокыя өчен зур бәхетсезлек килә. Аңа рухи көч бирүче, укырга ярдәм итүче Хәдичә апасы вафат була. Хәзер пианинода уйнарга да мөмкинлек калмый. (Укыганда, ул Хәдичә апасы фатирында пианинода уйный торган була.) Хәдичә апа аның бөтен өметен, тормышын үзе белән алып киткәндәй тоела. Шулай итеп, Рокыя Шәрык музыка техникумыннан китә һәм А. Луначарский исемендәге ФЗӨ мәктәбенә укырга керә. Аны 1931 елны тәмамлап, хәреф җыючы булып эшли башлый.

1933 елның җәендә Рокыялар өенә скрипкачы Хәбибулла Әхмәдул- лин һәм артист Хуҗа Шункаров килеп керә. «Безнең концерт бригадасының гармунчысы Җәмлиханов авырый, бер-ике концертка безнең белән чык әле», – дип үтенә алар, һәм Рокыя берничә концертта уйнап та кайта. Ә үзе исә хәреф җыючы булып эшләвен дәвам итә.

1934 елны Рокыя тормышында янә бер зур үзгәреш була. Аны эшеннән артистлыкка алып китәләр.

Шул елда Биләр районының Колбай-Мораса авылында колхоз-совхоз театры оеша. Директоры – Галиәсгар Камалның улы Әнәс Камал. Рокыя менә шунда артист булып эшли башлый. Әлеге театрда скрипкачы Хәбибулла Әхмәдуллин аңа бик күп борынгы көйләрне – «Озын су өсте», «Агач башы», «Абау, гөлкәем», «Алтынчәч», «Апакай-алмакай», «Аппагым-җанашым», «Алдым-бирдем», «Ах, җанаш», «Фәрхетдин», «Агыйдел каты ага», «Әхмәтсафа», «Абдулла ахун», «Бала тимри», «Камәр», «Сәфәр», «Кыр казы», «Төмән», «Төпле Якуп», «Чаталҗа» кебек көйләрне өйрәтә. «Хәйбулкин маршы», «Аккош маршы» исә – Хәбибулла Әхмәдуллинның үзе язган көйләр.

1935 елны әлеге колхоз-совхоз театрына директор булып Сабир Өметбаев килә. Элекке артистлар тарала. Яшь театр Чистай шәһәренә күчә, һәм анда яңа артистлар туплана. С. Өметбаев Чистайның гармун ясау остасы Вараксиннардан Рокыяга баян алып бирә.

Сабир Өметбаев, Мәскәүгә театр өчен акча сорарга барганда, үзе белән Рокыяны да ала һәм аны «Мәскәүнең гомуми музыкаль белем бирү курслары»на урнаштыра.

1937 елның 17 февралендә Рокыя Мәскәүдәге курсларны тәмамлап кайта һәм 1938 елдан Минзәлә театрында баянчы-концертмейстер булып эшли башлый, күп вакытын гастрольләрдә уздыра. Аңа яңа спектакльләрне халык көйләре белән бизәргә туры килә. Рокыя Минзәлә театрында эшләү дәверендә зур тәҗрибә туплый. Гастрольләрдә чакта спектакльдән соң һәр көнне концерт бирәләр. Шулай итеп, Рокыя, театрда кайнап, оста концертмейстер булып китә.

1941 елда Мәскәүдә Татар әдәбияты һәм сәнгате декадасы үткәрү планлаштырыла. Шул уңайдан 1940 елның ноябрь аенда Рокыя Ибраһимованы Балтач районына Декада өчен 100 кешелек хор әзерләргә җибәрәләр. Ләкин, сугыш башлану сәбәпле, Декада булмый кала. Рокыя- ны исә Татар дәүләт академия театрына концертмейстер итеп билгелиләр. Шулай итеп, аның тормышында тагын бер җитди үзгәреш була. Ул инде зур артистлар арасына килеп керә. Татар дәүләт академия театрының музыка бүлеге мөдире – композитор Җәүдәт Фәйзи, дирижёры Салих Сәйдәшев була. Рокыя өчен бөтенләй яңа дөнья ачыла.

Аны радиокомитетка да еш чакыралар, ул анда соло уйный, үзешчәннәрне һәм шулай ук Гөлсем Сөләйманова, Гайшә Камаева, Мөхәммәт Сафин, Усман Әлмиев, Зифа Басыйрова кебек танылган артистларны баянда уйнап җырлата.

1941 елны театр Рокыя өчен махсус баян сатып ала. Аны Казан гармун фабрикасы остасы Александр Сметанин ясаган була.

Академия театры артистларыннан да фронт өчен махсус концерт бригадалары оештырыла, һәм Рокыя да шулар белән чыгышлар ясап йөри.

1942 елны Академия театры, күп концертлар биреп, фронт өчен самолёт сатып алырга дип, 120 мең сум акча җыеп тапшыра.

Ул елларда Академия театры бинасында Опера һәм балет театры артистлары да эшли. Рокыяга Опера театры артистларына да уйнарга туры килә.

Академия театры исә һәр җәйне гастрольләрдә була. Коллектив Уфа, Свердловск, Орск, Чиләбе, Оренбург, Троицк, Магнитогорск, Ташкент, Куйбышев, Ульяновск, Уральск, Петропавловск кебек шәһәрләргә гел йөреп тора. Шул шәһәрләрнең музыкантларын чакырып, спектакльләрдә Рокыя алар белән бергә уйный. Музыкантларга партияләрне үзе әзерли. Ул елларда театрда «Күзләр», «Ялкын», «Тукай», «Яшь йөрәкләр», «Хафизәләм», «Асылъяр», «Банкрот», «Хаҗи әфәнде өйләнә», «Хуҗа Насретдин», «Тормыш җыры», «Серләр», «Үги кыз», «Бишбүләк» кебек музыкаль спектакльләр уйнала. Аларның күбесенә музыкаль бизәлешне Рокыя Ибраһимова эшли, еш кына үз көйләрен дә куллана.

1944 елның февралендә Рокыя концерт бригадасы белән 1 нче Украина фронтына китә, анда генерал Якуб Чанышев, драматург Риза Ишморат, шагыйрь Мөхәммәт Садри һәм башка язучылар белән очраша.

Кызыклы бер вакыйга. 1944 ел. Казанның Ленин бакчасы янындагы госпитальдә концерт биргәндә, яралы солдатлар арасында Салих Сәйдәшев тә тамаша кылып утыра. «Наёмщик» операсында Гөлйөземнең әтисе үтерелгәч уйнала торган кечкенә генә музыка бар икән. Шул көйгә, халык сүзләрен файдаланып, Рокыя үзе уйнап үзе җырлаган – үзенчә яңа җыр иҗат иткән. Концерттан соң артист Әзәл Яһүдин, шаяртып:

– Сине Сәйдәш эзли, бирә хәзер кирәгеңне, – ди икән.

Шунда Сәйдәшев, Рокыяның кулын кысып:

– Син, Рокыя сеңлем, миңа шәп бер идея бирдең бит әле, – дигән. – Мин бу музыканы әле язып бетермәгәнемне аңладым, менә хәзер мин аны бөтенләе белән ишетәм, нотага гына саласы бар, рәхмәт сиңа.

Салих Сәйдәшевнең классик вальсы әнә шуннан соң туа.

1941 елдан алып 1949 елга кадәр Татарстан радиосыннан гел бер генә баян – Рокыя Ибраһимова баяны гына яңгырады. Халык аны бик яратты. Сугыштан соңгы елларда сирәк кенә туа башлаган гармунчы-баянчылар Рокыяның уйнавына гашыйк булды. Мин үзем дә аның уйнавын сокланып тыңлый идем.

Чыннан да, Рокыя Ибраһимова – зур талант иясе, чын мәгънәсендә халык музыканты.

Халык көйләре, гадәттә, иң гади авазлардан, иң гади ноталардан төзелгән бит. Ә Рокыя Ибраһимова шул гади авазларның, гади ноталарның үзенчәлеген, көен, яңгырашын бозмыйча, аларны бик зур осталык белән бизәкләп, энҗе бөртекләрен сайлап кына тезгән шикелле, чын халыкчанлыгын саклап башкара. Көйдә мелизмнарны, ягъни көйне бизәкләү ноталарын, сак кына, кирәк кадәрле генә, чама белән генә куллана.

Рокыя Ибраһимова – халык көйләрен башкаруда-уйнауда үзенә күрә бер мәктәп булдырган музыкант. Ул – үзенә күрә бер консерватория. Музыка мәктәпләрендә, консерваториядә, татар көйләрен бозмыйча, аның чын миллилеген саклап, матур итеп уйнарга өйрәтә торган бүлек, факультетлар ачарга кирәк, ә анда Рокыя Ибраһимова, Мөхтәр Әхмәдиев һәм Заһид Хәбибуллиннар мәктәбе генә була ала. Һич башкача түгел.

1949 елда Рокыя Ибраһимова Татар дәүләт җыр һәм бию ансамблендә эшли башлый. Җырчылар Усман Әлмиев, Илһам Шакировның концерт бригадалары белән гастрольләрдә йөри. 1952 елны исә яшь Әлфия Авзаловага «Казан сөлгесе», «Болын», «Гармунчыга», «Аппагым-җанашым», «Кил безнең авылга», «Кәккүк» кебек җырларны өйрәтеп, радиога яздыра. Җырчы Разия Тимерхановага «Камәр», «Сахра», «Әзифә», «Агач башы», «Төпле Якуп», «Очыгыз, күкеләр», «Бакалы», «Әйт, күкем» җырларын өйрәтә. Зифа Басыйрова белән дә ул бер концерт бригадасында эшләп ала.

Рокыя Ибраһимова менә дигән балалар үстерә. Олы улы Камил Казан авиация институтын, ә кече улы Марат консерваториядә скрипка классын тәмамлый.

Радиода магнитофон тасмалары барлыкка килгәч, Рокыя Ибраһимованың баянда уйнавын киләчәк буыннар өчен яздырып алу мөмкинлеге дә туа.

Шунысын да искәртеп үтик: Рокыя Ибраһимова – хатын-кызлардан халкыбызның беренче баянчысы. Ул елларда татар халкы башка баянчыны белми дә иде әле. Ул халыкның сөекле артистларыннан берсе булды.

1975 елда «Укытучылар йорты»нда композитор Заһид Хәбибуллин белән Рокыя Ибраһимова ветераннар хорын оештырды. Нәкъ менә шул хорда эшләгәндә, 1982 елны, Рокыя Ибраһимовага «Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре» дигән мактаулы исем бирелде.

Рәис Сафиуллин