Читать книгу Panorama współczesnej filozofii - Группа авторов - Страница 4

EPISTEMOLOGIA

A. Naturalizm

A.1. Jan Woleński pisze, że naturalizm odrzuca istnienie bytów transcendentnych oraz poznanie ponadempiryczne. Jakie byty można uznać za transcendentne i jakie formy poznania za ponadempiryczne?

A.2. G.E. Moore opisał typ wypowiedzi obciążonych błędem naturalistycznym; co zamierzał osiągnąć przez wskazanie na ten błąd?

A.3. Jaki sens można nadać określeniu: „prawo natury”, a jaki określeniu „prawo naturalne”?

A.4. Czy naturalizm w ogóle istniał w średniowieczu i czy był jedyną filozofią oświecenia?

A.5. Na czym polegał antynaturalizm Edmunda Husserla? U jakich jeszcze filozofów można znaleźć antynaturalistyczne nastawienie?

A.6. Czy istnieje jakiś trwały związek między naturalizmem i filozofią analityczną?

A.7. W jaki sposób teza, że zjawiska psychiczne nie dają się sprowadzić do fizycznych, wiąże się z naturalizmem?

A.8. Jak brzmią zasady epistemologii naturalnej sformułowane przez Davida Hume’a?

A.9. Czy epistemologia może mieć interpretację normatywną, czyli kiedy – jeśli w ogóle – uzasadnione jest twierdzenie: „Należy przyjąć p”?

A.10. W jaki sposób naturalista może interpretować nauki formalne – logikę i matematykę?

B. Sceptycyzm

B.1. Renata Ziemińska odróżnia brak pewności od braku wiedzy, nazywając pierwsze stanowisko fallibilizmem, a drugie sceptycyzmem. Które z tych określeń przypiszemy pragmatyzmowi, wybierającemu twierdzenia najlepiej uzasadnione?

B.2. Czy możliwe do utrzymania jest stanowisko, że nigdy niczego nie wiemy, czyli globalny sceptycyzm?

B.3. Czy mocna wiara jest poznawczo przekonującą odpowiedzią na postawę sceptyczną?

B.4. W jakim sensie sceptyk jest wrogiem człowieka wierzącego?

B.5. Czy hipoteza złośliwego demona jest dobrym uzasadnieniem dla globalnego sceptycyzmu?

B.6. Sceptycyzm znaczeniowy przyjmuje, że znaczeń wyrażeń językowych nie możemy poznać, gdyż znaczenia w ogóle nie istnieją. Czy jest to teza epistemiczna (nie znamy wartości logicznej twierdzenia o istnieniu znaczeń), czy ontologiczna (nie wiemy, czy coś, o czym myślimy, znajduje się w świecie)?

B.7. Jeśli mózg w naczyniu nie może poznać pewnych przedmiotów, np. drzewa za oknem, to czy jego sceptycyzm ma charakter epistemiczny (mózg nie ma poznawczego dostępu do tego drzewa), czy ontologiczny (mózg wyrzeka się wszelkiej wiedzy o świecie)?

B.8. Paradoks sceptyczny powstaje z zestawienia dwóch wiarygodnych rozumowań. W skrócie: (1) Jeśli nie wiem nic na pewno, to nie wiem, czy mam dwie ręce. (2) Jeśli wiem, że mam dwie ręce, to wiem coś na pewno. Czy przekonujące jest rozwiązanie kontekstualistyczne: wiarygodność naszej wiedzy zależy od sposobu jej uporządkowania?

B.9. Czy eksternalistyczna koncepcja znaczenia uchyla wątpliwości dotyczące wiedzy mózgu w naczyniu?

B.10. Czy różnica miedzy dodawaniem i kwodawaniem daje się opisać przez naturalistę?

ONTOLOGIA

C. Esencjalizm metafizyczny

C.1. Maciej Sendłak i Tadeusz Szubka piszą, że esencjalizm modalny został współcześnie wyparty przez esencjalizm amodalny. Co zostało przy okazji stracone, a co zyskane?

C.2. Czy zgadzamy się, że do istoty Sokratesa należy myślenie, ale nie jego łysina? A gdyby miał włosy żywe i ukrwione, to czy też by tak było? A gdyby dostał demencji?

C.3. Arystoteles nie dopuszczał możliwości występowania istoty jednostkowej, czyli cech koniecznie przysługujących konkretnemu przedmiotowi. Czy słusznie? Czy to znaczy, że konkretny przedmiot mógłby być innym przedmiotem?

C.4. Czy esencjalizm modalny przyjmuje, że dla konkretnego przedmiotu można wskazać cechy (1) faktycznie mu przysługujące, (2) możliwe, ale niezrealizowane i (3) wykluczone? Jak je odróżnić?

C.5. Czy przedmiot istniejący w świecie możliwym, ale nierealnym, istnieje realnie w owym świecie możliwym?

C.6. Konkretyzm przyjmuje, że ten sam przedmiot może istnieć w różnych światach możliwych. Jak stwierdzić, że jest on ten sam? Własności realnych przedmiotów w realnym świecie są przygodne. W jaki sposób ich tożsamość jest niezmienna między światami?

C.7. Skąd się biorą sztywne desygnatory?

C.8. Dlaczego jest niemożliwe, by woda miała inny skład chemiczny niż H₂O?

C.9. Czy wszystkie cechy konieczne składają się na istotę przedmiotu?

C.10. Na czym polega różnica między cechą konstytutywną i konsekwencjalną? Czy umiemy je wyznaczać i odróżniać od siebie?

D. Deflacjonizm

D.1. Maciej Soin pisze, że deflacjonizm „zwykle zmierza do wykazania, że napędzające [spór filozoficzny] pytania i związane z nimi spory powstają w wyniku nieporozumień dotyczących użycia słów, zatem rozwiązuje się [je] przez przegląd reguł językowych”. Czyli w zależności od przyjętego języka widzi się inne problemy filozoficzne i inaczej się je rozwiązuje. A czy można postąpić odwrotnie, zdaniem deflacjonisty, i dostosować swój język do wybranego stanowiska filozoficznego?

D.2. Autor pisze również: „deflacyjne stanowisko w kwestii Q, teorii T bądź sporu S jest poglądem, który akcentuje werbalny, i dlatego trywialny charakter Q, T lub S”. Co to znaczy, że jakiś problem jest trywialny? To, że może mieć wiele równie mało przekonujących rozwiązań, to, że z tych rozwiązań nic istotnego nie wynika, czy to, że te rozwiązania mają charakter konwencjonalny?

D.3. Jakie wady ma weryfikacjonistyczna definicja sensu oraz przeciwstawienie formalnego i materialnego trybu mówienia?

D.4. Jakimi argumentami posłużył się W.V.O. Quine, dokonując rehabilitacji ontologii? Jak brzmiała odpowiedź Rudolfa Carnapa w tej sprawie?

D.5. Czy odróżnienie wewnętrznych i zewnętrznych pytań o istnienie jest równoznaczne z odróżnieniem pytań rozstrzygalnych od pseudopytań?

D.6. Czy formalna charakterystyka istnienia uzasadnia „łatwe wnioskowanie” w sprawach ontologii?

D.7. Czy twierdzenie, że terminy odnoszące się do obiektów fikcyjnych nie mają warunków poprawnego użycia, prowadzi nieuchronnie do konwencjonalizmu?

D.8. Jedna z wersji deflacjonizmu pomija zróżnicowanie pojęcia istnienia. Pod jakim względem to stanowisko jest uproszczeniem poznawczym?

D.9. Czy „metafilozofia” ma swoje własne twierdzenia, a jeśli tak, to skąd je bierze?

D.10. W jakich przypadkach filozoficzna rewizja języka potocznego prowadzi do zaniku autorefleksji?

ETYKA

E. Konsekwencjalizm

E.1. Joanna Górnicka-Kalinowska rozróżnia systemy etyki skoncentrowane na celach działania (konsekwencjalizm) i systemy skupione na regułach postępowania (deontologia). Czy jest to podział rozłączny?

E.2. Jak wygląda „utylitarystyczna wersja etyki konsekwencjalistycznej rozumiana w duchu egoizmu”?

E.3. Czy można moralnie cenić przyjaźń, nie wiedząc, czy jest to postawa deontologiczna, czy konsekwencjalistyczna?

E.4. Czy możliwy jest antyhedonistyczny utylitaryzm deontologiczny?

E.5. Czy konsekwencjalizm reguł jest systemem etyki najbardziej zgodnym z moralnością potoczną?

E.6. Które stanowisko lepiej tłumaczy trudności z ustaleniem wspólnych reguł postępowania w społecznościach wielokulturowych – konsekwencjalizm czy deontologia?

E.7. Czy zasada powszechnej życzliwości ma dwie interpretacje: konsekwencjalistyczną i deontologiczną?

E.8. Czy konsekwencjalizm prowadzi do degradacji podmiotu moralnego?

E.9. Jeśli istnieją dwa rodzaje wartości moralnych: osobowe i bezosobowe, to czy są one wzajem porównywalne pod jakimś względem? Deontologicznie? Konsekwencjalistycznie?

E.10. Co konsekwencjalizm mówi o supererogacji?

F. Personalistyczna interpretacja cnót

F.1. Andrzej Szostek jest zdania, że koncepcja cnót powinna być traktowana jako fragment teorii etycznej, a nie jako osobna teoria etyczna. Co uzasadnia ten pogląd?

F.2. Czy definicja: „cnota jest stałą nabytą skłonnością i sprawnością człowieka w czynieniu moralnego dobra” odwołuje się do terminów używanych potocznie, czy do określeń psychologicznych, fizjologicznych i/lub filozoficznych?

F.3. Co przemawia za tym, by odrzucić istnienie cnót wrodzonych i występowanie ich wśród zwierząt?

F.4. Jak możliwe jest udoskonalanie człowieczeństwa w poszczególnych osobach? Czy etyka cnót najlepiej eksponuje podmiotowy charakter moralności?

F.5. Czy odróżnienie „dobroci czynu” od „słuszności czynu” odpowiada odróżnieniu „aspektu deontycznego” od „aspektu konsekwencjalistycznego”?

F.6. Jakie znaczenie dla etyki podmiotu ma „odkrywanie siebie samego”? Czy w tym doświadczeniu odkrywamy cechy podmiotu moralnego, czy swoje osobiste dyspozycje?

F.7. Co jest głównie wyrabiane przez uczestnictwo w życiu wspólnoty: skłonności behawioralne, sprawności rozumu praktycznego, wyobrażenia o dobru moralnym?

F.8. Czy godność człowieka wynika z ludzkiego statusu metafizycznego (ludzkiej rozumnej natury), z zasad postępowania, z intencji i celów, ze spełnienia oczekiwań wspólnoty?

F.9. W jakim sensie miłość jest najważniejsza? Jak przykazanie miłości wpływa na rozumienie cnót? Na czym polega spotkanie z „drugim ja”?

F.10. Czy etyka cnoty stawia przed każdą jednostką postulat doskonalenia moralnego?

ESTETYKA

G. Doświadczenie estetyczne

G.1. Iwona Lorenc wprowadza pojęcie estetyki faktyczności, by podkreślić, że doświadczenie faktyczności życia jest zarazem ujęciem naszego prywatnego, prerefleksyjnego stosunku do świata i zdaje sprawę z naszych relacji z tym, co kulturowo i społecznie uniwersalne. Czy oznacza to, że doświadczenie estetyczne nadaje istotny sens naszemu życiu?

G.2. Jeśli współczesny odbiór sztuki pozwala odwrócić sens tego, co wewnętrzne, i tego, co zewnętrzne, co ciągłe i wydarzeniowe, to przeżycie estetyczne nadaje sens temu, co poznajemy. Czy to poznanie podlega ocenie pod względem prawdziwości?

G.3. Czy humaniści skazani na interpretację tekstów kultury mogą być pewni odkrytych sensów, czy muszą przyznać, że komunikaty kulturowe są nieuchronnie wieloznaczne?

G.4. Czy współczesna sztuka świadomie i celowo kwestionuje tradycję artystyczną?

G.5. Jak sztuka zmienia wrażliwość wrażeniowo-zmysłową?

G.6. Sztuka pozwala lepiej nazwać i lepiej opisać doznania „drugiego ja”, jego widzenie barw i jego ból. Ale nie przez empatię, tylko przy zachowaniu dystansu do tych wrażeń. Co jest łatwiejsze – wyobrażać sobie czyjeś doznania bez ich przeżywania czy wywołać w sobie oddźwięk uczuciowy? Co jest bardziej arbitralne?

G.7. Życie faktyczne jest zawsze ukierunkowane na to, co przyszłe, i umotywowane tym, co przeszłe. Czy jest zatem zarazem doświadczane, konstruowane i współtworzone?

G.8. Dzięki doświadczeniu estetycznemu, a w szczególności dzięki doświadczeniu sztuki, „dotykamy” sensu. Co to znaczy? Przejmujemy od innych poglądy na sens ich życia czy uczymy się, co w naszym życiu jest ważne? Czy może jedno i drugie?

G.9. Doświadczanie możliwych światów tworzonych przez artystów przywraca nam wrażliwość na faktyczność. Czyli pozwala widzieć siebie z obcego punktu widzenia?

G.10. Doświadczenie sztuki zaciera i destabilizuje granice między świadomością i cielesnością, między res cogitans i res extensa. Czy przywraca psychofizyczną spójność?

H. Komunikacja: fenomen i kategoria

H.1. Zofia Rosińska i Andrzej Zieliński przypominają, że „komunikować” może znaczyć „przekazywać informacje” i może znaczyć „tworzyć coś wspólnego”. Czy połączenie tych funkcji jest możliwe w dziele sztuki? Pod jakimi warunkami? W jakich wspólnotach?

H.2. We współczesnych systemach informatycznych stawia się wysokie wymagania dotyczące jednoznaczności przekazu. W sztuce nie. Czy dlatego, że sztuka liczy na spontaniczny oddźwięk i potwierdzenie zrozumienia przez współtworzenie komunikatu?

H.3. Człowiek, który w przemówieniu lub rozmowie unika wyrażenia jakichkolwiek emocji, często daje im mocny wyraz przez właśnie takie zachowanie. Kto się wtedy komunikuje? On sam, jego podświadomość, organizm, „publiczne ja”, z którym się nie utożsamia?

H.4. Publiczne manifestowanie emocji jest piętnowane przez tradycyjną obyczajowość. Czy współczesna sztuka zajmuje się przede wszystkim zwalczaniem pruderii?

H.5. Powstanie i rozwój pisma stanowiły jedno z największych osiągnięć cywilizacyjnych. Czy literatura zachowała przewagę nad innymi rodzajami sztuki, czy odwrotnie – jej większa jednoznaczność stała się jej obciążeniem?

H.6. Współcześnie piękno zostało zdegradowane i zdezaktualizowane. Kto za nim tęskni?

H.7. O ile wstręt czy obrzydzenie można wywołać dość łatwo, o tyle wywołanie emocjonalnej ambiwalencji nie jest już łatwym zadaniem. Czy mimo wszystko jest ono wiodącą ambicją współczesnej sztuki?

H.8. Czy pragnienie komunikowania się zostało współcześnie stłumione przez chęć demonstrowania alienacji i tendencje ucieczkowe? Czy strzeżemy zazdrośnie swojej prywatności i artyści coraz bardziej udają?

H.9. Co myślisz o opinii, że ciekawsza jest motywacja artystów, którzy ponieśli klęskę, od motywacji tych, którzy odnieśli sukces? Tę opinię wyraża hasło: „Dzieła są dodatkiem”.

H.10. „Ginie sacrum estetyczne, zostaje praktyka”. Czy Twoim zdaniem ta praktyka rozwija się na ślepo i bez pomysłu, a  komunikacja jest nieudana i pozbawiona komunikatu?

FILOZOFIA LOGIKI

I. Teorie aksjomatyczne

I.1. Krzysztof Wójtowicz podaje podstawowe cechy systemów aksjomatycznych: występują w nich (1) pojęcia pierwotne, (2) pewne założenia przyjmowane bez uzasadnienia i (3) reguły argumentacji, które pozwalają wskazać klasy poprawnych (z punktu widzenia danego systemu) rozumowań. To znaczy m.in., że w tle tych aksjomatów mamy klasyczny rachunek zdań i aksjomaty logiki, takie jak np. prawo wyłączonego środka. Zastanów się, jaka jest rola tych założeń. Czy na ich mocy można też zaksjomatyzować np. bajkę o Czerwonym Kapturku?

I.2. Czym motywowany jest wybór aksjomatów? Pożądanym zakresem twierdzeń teorii, prostotą założeń, elegancją przekształceń? Czy można za zbiór aksjomatów przyjąć wszystkie twierdzenia teorii? Jaką rolę przy wyborze aksjomatów odgrywa intuicja, a jaką względy pragmatyczne?

I.3. Słynny V aksjomat Euklidesa głosi (w swobodnym sformułowaniu), że przez punkt nieleżący na danej prostej można poprowadzić dokładnie jedną prostą równoległą do tej prostej. Co to znaczy, że to założenie jest intuicyjnie prawdziwe? Skąd bierze się ta intuicja?

I.4. David Hilbert rzekomo powiedział: „Jeśli podamy dobrą aksjomatyzację dla geometrii, to możliwe będzie mówienie o stołach, krzesłach i kuflach piwa – zamiast o punktach, prostych i płaszczyznach”. Skąd wiemy, że geometria Euklidesa nie mówi o stołach, krzesłach i kuflach piwa?

I.5. Czy ta obserwacja uzasadnia przekonanie, że powinno się raczej mówić o tym, że pewna teoria jest spełniona w pewnym modelu, a nie że jest powszechnie prawdziwa? Czym jest model? Jak intuicyjnie rozumiemy pojęcie modelu? A jaka jest jego definicja techniczna?

I.6. Czy zawsze aksjomaty definiują sens terminów pierwotnych? Co właściwie mamy na myśli, mówiąc o ustaleniu sensu terminów przez aksjomaty? A czy możemy mówić o sensie samych aksjomatów? W jaki sposób miałby być ustalony ich sens?

I.7. Co to znaczy, że jakieś zdanie jest logicznym wnioskiem z innych zdań? Czy odpowiedź na to pytanie jest równoznaczna z podaniem „(3) reguł argumentacji” z punktu I.1?

I.8. Co mamy na myśli, mówiąc, że tautologie klasycznego rachunku zdań są uniwersalnie ważne? Jak można opisać różnicę między prawdami logiki (np. właśnie tautologiami rachunku zdań) a uniwersalnymi regułami wnioskowania? Kiedy może się zdarzyć, że przyjmiemy w teorii jakieś założenie, z którego potem nie korzystamy? Czy jest to błąd – a jeśli tak, to jakiego typu?

I.9. W systemie aksjomatycznym dowód jakiejś tezy polega na sformułowaniu ciągu zdań kończących się tą tezą, przy spełnieniu wymagania, że każde zdanie w tym ciągu wynika z „(2) pewnych założeń przyjmowanych bez uzasadnienia” z punktu I.1 i przekształcanych przez „(3) reguły argumentacji” z punktu I.1. Czy oznacza to, że każda teoria aksjomatyczna twierdzi tylko to, co było zawarte w jej aksjomatach?

I.10. Co myślisz o zdaniu: „Dowód matematyczny – nawet gdybyśmy chcieli uważać go za ciąg formalnych manipulacji – przebiega zawsze na podstawie reguł, które odzwierciedlają nasz sposób myślenia”?

J. Logika nieformalna

J.1. Krzysztof Wieczorek pisze, że nieodłączną częścią procesu oceny argumentu uczynili logicy nieformalni badanie prawdziwości (bądź akceptowalności) jego przesłanek. Na podstawie czego ma być przeprowadzone takie badanie: logiki formalnej, potocznych intuicji, dowolnego twierdzenia nauki?

J.2. Niektórzy przeciwnicy logiki nieformalnej uznają samą jej nazwę za wewnętrznie sprzeczną. Co sądzisz o tym argumencie?

J.3. Czy wyniki ustaleń dokonanych przez logikę nieformalną są zawsze mniej pewne niż wyniki ustaleń dokonanych w logice formalnej? Czy można mieć częściowo rację? Jeśli tak, to czy wtedy częściowo mówi się prawdę, a częściowo nieprawdę?

J.4. Co to jest poprawność materialna i poprawność formalna argumentu? Czy logika nieformalna mniej rygorystycznie traktuje jedno, czy oba z tych założeń?

J.5. Zadaniem logiki nieformalnej jest opisać realne wnioskowania w potocznie przeprowadzanych rozumowaniach. Czy jeśli te rozumowania różnią się od dowodów formalnych, opartych na wynikaniu logicznym, to są błędne: logicznie? Jeśli nie są, to czy błędna jest logika formalna?

J.6. Co to jest nieformalny błąd logiczny (fallacy)?

J.7. Dlaczego badanie argumentu przez logikę nieformalną jest bardziej złożone i skomplikowane niż badanie prowadzone przez logikę formalną?

J.8. Jak rozpoznaje się ukryte przesłanki? Czy przez wskazanie, że bez nich potoczne rozumowanie jest nielogiczne? Jeśli tak, to czy to uzależnia logikę nieformalną od formalnej?

J.9. Czy logika formalna potrafi opisać przypadek, w którym przejście od przesłanki do kolejnych konkluzji pośrednich jest wprawdzie mocne (choć niededukcyjne), ale jednak jeśli tych przejść jest dostatecznie dużo, ostateczna konkluzja okazuje się uzasadniona w bardzo nikłym stopniu?

J.10. Czy logika formalna ocenia rozumowania i pewne uznaje, a inne odrzuca, natomiast logika nieformalna błędne rozumowania poprawia?

FILOZOFIA JĘZYKA

K. Warunki prawdziwości a znaczenie

K.1. Joanna Odrowąż-Sypniewska pisze, że semantyka warunków prawdziwości uznaje za możliwe zdefiniowanie znaczenia zdań w taki sposób, że zdaniom języka przedmiotowego przyporządkuje się ich znaczenia za pomocą podstawień schematu: s znaczy, że p, gdzie „s” zastępuje opis strukturalny zdania, a „p” – zdanie. Czy mówi się tu, że zdefiniowanie znaczenia zdania „Słońce wstaje” polega na powiązaniu opisu strukturalnego: „Pierwsze słowo to «słońce» drugie to «wstaje», innych słów nie ma, polska gramatyka”, ze zdaniem „Słońce wstaje”? (Por. K.4 i K.7).

K.2. Alfred Tarski postuluje używanie dwóch języków: języka, „o którym się mówi”, tj. języka przedmiotowego, oraz języka, w którym „się mówi” o tym pierwszym języku, czyli metajęzyka. Trafna definicja prawdy musi być sformułowana w metajęzyku, który zawiera język przedmiotowy jako swoją część. Czy zatem słowo „rzeczownik” musi należeć do metajęzyka?

K.3. Tarski jako pierwotne przyjął pojęcie znaczenia i za jego pomocą zdefiniował prawdę. Donald Davidson postanowił ten porządek odwrócić i za pomocą prawdy zdefiniować znaczenie. Jakie wątpliwości zdarzają się nam częściej: czy częściej mamy podejrzenie, że mówiący kłamie, czy że nie rozumiemy, co mówiący twierdzi lub chce wyrazić?

K.4. Kompozycyjność języka polega na tym, że znaczenie zdań wyprowadza się ze znaczenia słów. Zdanie: „Ołówek ma 3 cale” ma inne znaczenie niż: „Ołówek ma 10 cm”, ponieważ „3 cale” znaczy co innego niż „10 cm”. Czy różnica bierze się ze znaczenia słów, czy z różnicy odległości?

K.5. Zdanie „Ja jestem wesoły” jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy mówiący jest wesoły. Takie zdanie stwierdza inny fakt w zależności od tego, kto je wypowiada. Czy w badaniu prawdziwości zdań powinniśmy zawsze usuwać wyrażenia okazjonalne? Co się wtedy stanie ze zdaniem: „Każdy żywy organizm potrzebuje wody”?

K.6. Zdaniu: „To jest mój dom” musi towarzyszyć odpowiedni gest wskazujący na dom lub jego zdjęcie. Czy tu okazjonalność powinniśmy usunąć przez podanie adresu? Czy wtedy mówimy to samo?

K.7. Co znaczą słowa? Czy liście na jakimś drzewie są zielone, jeśli jesienią pożółkły, ale ktoś je odświeżył zielonym sprayem? Kto określa warunki prawdziwości?

K.8. Czy zdanie: „Deszcz pada” znaczy: „Tu, gdzie teraz jesteśmy, z chmur spadają krople wody”, czy też znaczy: „Sposób, w jaki deszcz dociera z chmur na ziemię, jest spadaniem”? Czy warunki prawdziwości przy obu znaczeniach są te same?

K.9. Czy należy przyjąć minimalizm semantyczny, który odróżnia ograniczone znaczenie minimalne od bogatego sensu przekazywanego w kontekście wypowiedzi, ale uznaje, że tylko minimalne znaczenie podlega ścisłemu badaniu?

K.10. Czy należy przyjąć kontekstualizm, który uznaje, że pełny sens zdania ujawnia się w kontekście wypowiedzi i nie wolno go lekceważyć tylko dlatego, że jest trudny do ustalenia?

L. Nonfaktualizm

L.1. Bogdan Dziobkowski stawia tezę, że „odnaleziony” przez Saula Kripkego w późnych pismach Ludwiga Wittgensteina tzw. paradoks sceptyczny dotyczący pojęcia kierowania się regułą nie jest wymierzony w jakąś konkretną teorię semantyczną, lecz w samą możliwość filozoficznej refleksji nad językiem. Czy filozof języka może skutecznie obronić się przed paradoksem?

L.2. Skąd wiem, że rozwijając ciąg: 2, 2, 2, 2, 2, 2 itd., za każdym razem wpisujemy „tę samą cyfrę”?

L.3. Na czym polega różnica między bezpośrednim i sceptycznym rozwiązaniem paradoksu sceptycznego?

L.4. Wskaż aprioryczne warunki, które powinien spełniać fakt rozstrzygający, jakie jest znaczenie symbolu „+”.

L.5. Dlaczego Bóg, zaglądając w nasze dusze, nie zobaczy, czego dotyczą znalezione tam myśli?

L.6. Czy reguła jest bytem abstrakcyjnym?

L.7. W jaki sposób w maszynie zawarte są jej przyszłe działania?

L.8. Czy istnieją nieintrospekcyjne stany mentalne?

L.9. Na czym polega manewr nazwany przez Kripkego „odwróceniem okresu warunkowego”? Jak oceniasz to filozoficzne narzędzie?

L.10. Jak kwietysta odpowie na sokratejskie pytanie: „Czym jest znaczenie?”.

FILOZOFIA UMYSŁU

M. Sztuczna inteligencja

M.1. Marcin Miłkowski podkreśla, że dla filozofii pojęcie sztucznej inteligencji okazało się czymś więcej niż użyteczną abstrakcją lub funkcją biologiczną. Umysł można traktować nie tylko jako wytwór ewolucji i kultury, lecz także jako „uniwersalną maszynę” do myślenia. Czy to podejście narzuca jakieś ograniczenia?

M.2. Co jest oznaką prawdziwej inteligencji? Umiejętność rozwiązywania trudnych problemów czy umiejętność błyskotliwego zachowania się w konwersacji? Co łatwiej zmierzyć?

M.3. Funkcjonalizm powstał w opozycji do teorii identyczności typów, według której typy własności umysłowych są tożsame z typami własności układu nerwowego. Kiedy Twoim zdaniem dwa urządzenia „myślą tak samo”? Gdy (1) stosują ten sam algorytm, gdy (2) podają te same rozwiązania dla postawionych zagadnień, gdy (3) popełniają te same błędy?

M.4. Niesłychanie trudno znaleźć przekonujące przykłady prawdziwie wielorakiej realizacji w psychologii. Żaba na pewno odczuwa ból. Ale czy odczuwa ból jak człowiek? Czy każdy człowiek odczuwa ból tak samo? Jaką odpowiedź na te pytania powinien dać funkcjonalista?

M.5. Kiedy komputerowy model mózgu komara jest dostatecznie podobny do mózgu komara, by uznać oba za funkcjonalnie identyczne?

M.6. Frank Jackson powiada, że Maria wie wszystko, co można wiedzieć na temat kolorów, jeśli chodzi o fizyczne mechanizmy odbioru barw i budowy mózgu, lecz jednocześnie nie widziała nigdy czerwieni. Następnie pyta czytelnika: czy Maria dowie się czegoś nowego, jeśli pokaże się jej czerwonego pomidora? Jak odpowiadasz: dowie się czy nie?

M.7. Logicy promujący pewien typ sztucznej inteligencji tworzyli nieklasyczną logikę, zwaną niemonotoniczną, w której można uczynić założenie w rodzaju: „Wszystko pozostaje bez zmian, jeśli nie podano explicite inaczej”. Kurt Gödel udowodnił, że w systemach formalnych, równoważnych przynajmniej rachunkowi predykatów pierwszego rzędu z elementarną arytmetyką, istnieją nierozstrzygalne zdania, które są jednak prawdziwe. Czy oznacza to, że myślenie nie może zostać zmechanizowane? Można więc wnioskować: „Jeśli Ćwirek jest ptakiem, to lata”, a następnie wycofać się z tego wniosku, jeśli okaże się, że Ćwirek jest nie tylko ptakiem, lecz także pingwinem (bo w przypadku pingwinów podano explicite, że nie latają). Czy to jest logika formalna, czy nieformalna?

M.8. John Searle proponuje eksperyment myślowy. W pewnym pokoju znajduje się człowiek, posługujący się podręcznikiem przekładu z języka chińskiego na angielski. Sam jednak w ogóle nie zna chińskiego. Przez otwór do pokoju – zwanego „Chińskim Pokojem” – dostaje karteczkę z napisem w języku chińskim. Korzystając z podręcznika, tworzy angielski przekład. Czy rozumie po chińsku?

M.9. David Chalmers podaje analogiczny argument: skoro przepisy na ciasta nie są fizyczne (są algorytmami), to ciasta nie są fizyczne. Gdzie tkwi błąd?

M.10. Modele w sztucznej inteligencji testuje się tylko pod kątem tego, czy rzeczywiście prowadzą do pożądanych rozwiązań (i czy robią to szybko i skutecznie). Pomija się, czy robią to realistycznie psychologicznie, a tym bardziej neurobiologicznie. Na czym polega „realistyczność psychologiczna”?

N. Świadomość

N.1. Jacek Hołówka uważa, że stany pierwszoosobowe są nieredukowalne do stanów trzecioosobowych i teoria świadomości jest pod pewnym względem podobna do teorii ewolucji, bo nie istnieją żadne zewnętrzne argumenty potwierdzające jej trafność. Czy jest tym samym podobna też do teologii?

N.2. Co to są wprowadzone przez Kazimierza Ajdukiewicza definicje nominalne i realne?

N.3. Esencjalizm twierdzi, że pewne przedmioty mają trwałą tożsamość niezależnie od tego, czy została ona poznana, czy nie, i niezależnie od tego, jak się zmieniają ich cechy. Czy ostatni żyjący dinozaur miał własną, czy gatunkową esencję?

N.4. Jeśli chcemy uznać świadomość za rodzaj naturalny, to musimy znaleźć różnicę między jej przypadłościami i istotą. Jak wśród cech empirycznych można znaleźć cechy kategorialne?

N.5. Świadomość jest poznawalna tylko w perspektywie pierwszoosobowej. Dla neurofizjologicznych redukcjonistów świadomość zatem w ogóle nie istnieje, tylko jest kulturowo rozprzestrzenianą halucynacją. Czy są przekonani, że podtrzymując to twierdzenie, nie korzystają ze swojej świadomości?

N.6. Antyredukcjoniści uważają, że nikt nie wie, co to jest świadomość, zanim jej w sobie nie odkryje. Czy odkrycie polega na jej pierwszym zastosowaniu?

N.7. Na jakiej podstawie redukcjoniści przyjmują, że związki fizyczne są związkami koniecznymi?

N.8. Czy termometr ma stany intencjonalne?

N.9. Czy systematyczna nadinterpretacja materiału sensorycznego daje korzystne efekty, czy odwrotnie, czy tak i tak?

N.10. Świadomość nie tylko jest receptywną władzą poznawczą, lecz także działa przez wprowadzenie naddatków wyobrażeniowych. Czy może występować świadomość bez wyobraźni?

FILOZOFIA NAUKI

O. Realizm

O.1. Adam Grobler przyznaje, że nie sposób sporządzić kompletnej listy realizmów, istnieją bowiem najrozmaitsze klasy przedmiotów, wobec których można przyjąć nastawienie realistyczne lub antyrealistyczne. Czy to jakoś podważa Twoim zdaniem wiarygodność realizmu? A przez analogię – czy fakt, że nie można podać wyczerpującej listy rodzajów pojazdów, podważa ich użyteczność jako środków transportu?

O.2. Realizm naukowy jest najczęściej kombinacją dwóch tez: (1) zdania nauki w jej idealnym stadium końcowym są prawdziwe, czyli celem nauki jest ustalenie prawdy o świecie, (2) nauka odkrywa „umeblowanie świata”. Rozważ, jak można się pomylić w sprawie „umeblowania świata”. Po pierwsze, można przyjąć, że istnieje coś, co nie istnieje, np. cieplik. Po drugie, można odrzucić istnienie czegoś, co w istocie istnieje, np. latające wiewiórki. Ale czy można się pomylić przez uznanie, że jakieś przedmioty istnieją, ale są nierealne? Na przykład tęsknota, duma, pokój, nienawiść? Czy zgadzasz się, że przypisanie realności nie jest stwierdzeniem faktu, tylko nadaniem całej klasie faktów pewnej interpretacji? Czy jest to interpretacja sposobu istnienia świata, czy sposobu rozumienia tego, co nauka mówi o świecie?

O.3. No miracle argument mówi: gdyby teorie naukowe (nie nauka, nauka składa się nie tylko ze zdań, lecz także z procedur, metod, a te nie mogą być prawdziwe ani fałszywe) nie były w przybliżeniu (żaden filozof o zdrowych zmysłach nie twierdzi, że teorie są „dosłownie” prawdziwe) prawdziwe, to sukces nauki trzeba by było uznać za cud. Dlaczego jest to silny argument? Dlatego, że nie wierzymy w naukowe cuda, czy dlatego, że cuda wyjaśnień nie mają?

O.4. Przeciwko realizmowi naukowemu wysuwa się argument semantyczny: pojęcie prawdy jest z gruntu niejasne. A zupełnie niejasne jest pojęcie prawdy przybliżonej. Jak teoria może przybliżać się do lub oddalać od opisywanego stanu rzeczy? A nadto, jeśli nie znamy prawdy, to nie możemy wiedzieć, jak daleko jesteśmy od prawdy w jej przybliżeniach, prawda?

O.5. Przeciwko realizmowi naukowemu wysuwa się argument empirystyczny: realistyczne pojmowanie teoretycznych (nieobserwowalnych) przedmiotów nauki jest, z punktu widzenia empiryzmu, nieuzasadnione. Jak można ustalić, czy liczby istnieją realnie? Czy można, analogicznie, kwestionować istnienie punktów czasoprzestrzennych?

O.6. Przeciwko realizmowi naukowemu wysuwa się argument pragmatyczny: wyjaśnianie, w odróżnieniu od przewidywania, nie jest celem nauki, a jedynie jej produktem ubocznym. Przewidywania są potwierdzane faktami, wyjaśnienia nic do potwierdzeń nie dodają. Czy potwierdzalność przewidywań jest wystarczającym dowodem realizmu?

O.7. Przeciwko realizmowi naukowemu wysuwa się argument historyczny: w przeszłości różne teorie, z dzisiejszego punktu widzenia fałszywe, odnosiły sukcesy. Czy mamy prawo sądzić, że obecnie najlepsze teorie naukowe w przyszłości nie zostaną podważone? Co myślisz o argumencie: „Niepodważalne są dogmaty wiary, natomiast twierdzenia nauki są z definicji i zawsze pozostaną podważalne”? Czy zgadzasz się, że podważalne jest to, co może być, ale nie musi być podważone?

O.8. Realizmowi naukowemu przeciwstawia się konstruktywizm społeczny, czyli pogląd, że ontologia teorii naukowych, podobnie jak ich treść, jest konstrukcją społeczności uczonych. Zatem realiści tworzą realistyczną naukę, a antyrealiści – antyrealistyczną. Czy jeśli wybór stanowiska zależy od decyzji, to to dowodzi, że antyrealiści mają rację?

O.9. Co jest konstruktem społecznym: kwarki jako obiekty fizyczne czy idea kwarków?

O.10. Hilary Putnam głosi tezę o względności pojęciowej. Zgodnie z nią nie ma nic takiego, jak opis świata niezależny od wyboru układu pojęć czy neutralny względem niego. Świat jest realny tylko w obrębie teorii, która dopuszcza istnienie realnego świata. Czy to znaczy, że antyrealizm ma rację? (Por. O.8).

P. Instrumentalizm

P.1. Wojciech Sady przeciwstawia oszałamiającym zastosowaniom odkryć naukowych skargę filozofów, że nauka odbiera nam sens życia, sprowadzając je do wyścigu szczurów. Jednocześnie filozofowie odmawiają poglądom naukowym prawa do miana „prawdziwych” w klasycznym tego słowa znaczeniu. Co to przeciwstawienie sugeruje? Kompleksy filozofów, ich tradycjonalizm, ich większą dociekliwość?

P.2. Naukowe style myślenia polegają – zwłaszcza w przypadku fizyki – na formułowaniu praw przyrody, które określają niezmienne związki między wartościami zmiennych występujących w tych prawach. Co to znaczy?

P.3. Każdemu etapowi rozwoju fizycznego formalizmu odpowiada pewna ontologia, która określa niewidoczny, ale niezmienny porządek świata. Czy ten porządek powstaje przez postulowanie istnienia nieobserwowanych bezpośrednio przedmiotów, takich jak „nieważniki”?

P.4. Jakie argumenty można podać za twierdzeniem, że byty postulowane przez teorie są bardziej realne niż to, co jawi się naszym zmysłom?

P.5. Czy pragmatycznemu pojęciu prawdy: „Prawda jest tym, co korzystne w sferze naszych czynów” można nadać interpretację realistyczną?

P.6. Według Johna Deweya instrumentalizm podkreśla, że „racjonalne idee mają konsekwencje w działaniu, rozum z konieczności pełni funkcję konstruktywną”. Przyjmij tę definicję i odpowiedz na pytanie: „Czy jeśli rozum ma funkcję twórczą, to jego wytwory mogą być realne?”.

P.7. Sady pyta: „Jakie, z punktu widzenia współczesnej nauki, ciało znajduje się w centrum świata?” I odpowiada: „Żadne!”. Dlaczego?

P.8. Paul Feyerabend napisał: „Stanowisko realistyczne zachęca do badań i pobudza do rozwoju, podczas gdy instrumentalizm […] prowadzi do dogmatycznego skostnienia”. Czy to jest argument sformułowany w duchu realizmu, czy instrumentalizmu?

P.9. Na pytanie, czym naprawdę jest światło i czym naprawdę są elektron, proton, cały atom, a nawet duże cząstki (dziś uzyskujemy dyfrakcyjne obrazy strumieni cząstek składających się z kilkudziesięciu atomów), współczesny fizyk w ogóle nie odpowie. Czy to spostrzeżenie przemawia przeciw realizmowi?

P.10. Sady pisze: „Historia fizyki ostatnich czterech stuleci, a także stan mechaniki kwantowej trwający od czasów narodzin tej teorii do dziś, nie pozwalają nam być realistami naukowymi w odniesieniu do ontologii związanej z dowolną teorią fundamentalną”. Jest zarazem zdania, że fragmenty rzeczywistości mogą podtrzymywać używanie pojęcia prawdy w sensie realistycznym. Jak to stanowisko jest podobne do realizmu wewnętrznego Putnama? (Por. O.10).

FILOZOFIA POLITYKI

Q. Konserwatyzm

Q.1. Damian Leszczyński widzi dwie charakterystyczne cechy konserwatyzmu. Jest to nastawienie (1) uznające istnienie różnych rodzajów ludzkiej wiedzy i (2) takie, dla którego wiedza i racjonalność mają jedynie ograniczoną ważność. Czy konserwatyzm wyżej ceni naukę, czy filozofię?

Q.2. Aspekt metafizyczny konserwatyzmu ujawnia się w przekonaniu, że jednostka nie jest sama sobie absolutem. Ważna jest kultura, tradycja, mądrość ludowa, świadomość zbiorowa, kolektywna intencjonalność. Jak to wpływa na jednostkę żyjącą na styku dwóch kultur?

Q.3. W jakim sensie Montaigne był chrześcijańsko-stoickim etykiem?

Q.4. Ziemska eschatologia konserwatyzmu zostaje ograniczona do minimum: nihil novi sub sole. Konserwatyści są sceptykami czy pesymistami?

Q.5. Co uzasadnia przekonanie, że osoba jest bytem ukształtowanym przez świat (społeczność, epokę itp.), a zarazem bytem przekraczającym ten świat i – być może – predestynowanym do czegoś więcej niż tylko naturalne zwierzęce życie i zwierzęca śmierć?

Q.6. Konserwatywne podejście odrzuca możliwość stworzenia projektu idealnego społeczeństwa czy idealnego państwa, który następnie można by wprowadzać w życie za pomocą narzędzi politycznych. Czy istnieją konserwatywni rewolucjoniści?

Q.7. Wartości w świecie społecznym nie mogą zostać ugruntowane w obrębie tego świata i za pomocą takich narzędzi, którymi działa się w świecie. Konserwatyzm to nie tylko opowiedzenie się po stronie ancien régime’u, lecz przede wszystkim opowiedzenie się po stronie ancienne foi. Czy konserwatyzm musi być zawsze religijny?

Q.8. Najpoważniejsze różnice między socjalizmem i konserwatyzmem można ukazać za pomocą haseł: kolektywizm vs. personalizm, egalitaryzm vs. hierarchia, centralizm vs. pluralizm, materializm vs. spirytualizm, sprawiedliwość społeczna vs. „klasyczna” czy „normalna” sprawiedliwość. Czy istnieje konserwatywny socjalizm?

Q.9. Liberalizm na pierwszym miejscu stawia wolność i własność, a więc wartości, które konserwatysta uważa – podobnie jak równość – za drugorzędne, a dążenie do ich pełnego urzeczywistnienia za utopijne. Czy dlatego człowiek w młodości jest liberałem, a później konserwatystą?

Q.10. Nowoczesność ma to do siebie, że premiuje to, co powszechne i masowe; tkwienie w niszy na własne życzenie jest głęboko nienowoczesne. Czy konserwatyści są idealistami? W jakim sensie?

R. Liberalizm

R.1. Andrzej Szahaj opowiada się za poglądem, że liberalizm wspierał kształtowanie się rynku kapitalistycznego w interesie ludzi, którzy dysponują czymś na wymianę, a tym samym podważa normy społeczeństwa bazującego na obyczaju i statusie. Jak to wiąże się z metaforami: „niewidzialnej ręki rynku” oraz „państwa jako nocnego stróża kapitału”?

R.2. Liberalizm ma dwie wersje: atomistyczną i komunitarystyczną. Czy w obu wersjach jednostka jest w równym stopniu swobodna?

R.3. Czy liberalizm faworyzuje wspólnotę samotników?

R.4. Prawie wszystkie odmiany liberalizmu (oprócz wariantu przyjmowanego przez Thomasa Hobbesa) hołdują optymizmowi antropologicznemu, czyli przekonaniu, że człowiek jest z natury dobry. Czy w liberalizmie pielęgnowanie życzliwości jest zbędne, czy szkodliwe dla systemu?

R.5. Autonomia to zdolność samodzielnego podejmowania wyborów życiowych na podstawie własnych przekonań i pragnień. Czy istnieją ludzie odbierający swą wolność jako trudne do udźwignięcia obciążenie?

R.6. Co było największym historycznym zwycięstwem liberalizmu? Obalenie monarchii, uwolnienie jednostki od zależności feudalnych w Europie czy od niewolnictwa w Stanach Zjednoczonych i Brazylii?

R.7. Czy liberalny kapitalizm w wersji najbardziej konsekwentnej staje się społecznym darwinizmem w stylu Herberta Spencera?

R.8. Czy filozofia Johna Rawlsa, który zaleca system najlepiej służący tym, którzy są ekonomicznie najsłabsi, jest jeszcze jakąś wersją liberalizmu? W jakim sensie?

R.9. Isaiah Berlin rozróżnił wolność negatywną i wolność pozytywną. Czy to prawda, że wolność negatywna nic nie kosztuje, a pozytywna jest droga?

R.10. John Locke w Liście o tolerancji domagał się tolerancji dla wyznawców odmiennych doktryn religijnych. Czy w liberalizmie wolność religijna rozciąga się na działania misyjne?

FILOZOFIA SPOŁECZNA

S. Komunitaryzm

S.1. Adam Chmielewski znajduje zalążki idei komunitarnych w Nowym Testamencie, chrześcijańskim ruchu monastycznym oraz katolickim ruchu robotniczym, w teoriach filozofów i socjologów, m.in. Émile’a Durkheima i Ferdinanda Tönniesa. Czy czujesz się członkiem jakiejś wspólnoty? Jakiej?

S.2. Wiodącą tezą ruchu komunitarnego jest antyindywidualizm. W opozycji do uniwersalizmu komunitarianie głoszą partykularyzm. Czy komunitaryzm to kompromis?

S.3. Chmielewski uważa, że komunitaryzm to patriotyzm i tradycjonalizm bez nacjonalizmu i fascynacji zmistyfikowanym obrazem archaicznego społeczeństwa. Czy to zakłada definicyjnie ograniczoną fascynację ojczyzną i tradycją?

S.4. Na jakiej podstawie komunitarysta odrzuca ideę umowy społecznej, ideę uniwersalizmu liberalnego lub konserwatywnego oraz ideę ponadkulturowej etyki? (Por. S.10).

S.5. Uniwersalizm jest ślepy na odmienne tożsamości jednostek ludzkich. Na przykład John Rawls zakłada, że racjonalne jednostki będą wybierać jednomyślnie i nie potrzebują kompromisów. Czy to znaczy, że są emocjonalnie identyczne?

S.6. W odróżnieniu od uniwersalistów komunitaryści przyjmują dialogiczność i agonistyczność. Sądzą, że w sporze i rozmowie kształtuje się świadomość i racjonalność. Czy tak jest?

S.7. Czy w warunkach pełnej swobody myślenia myślimy sprawniej, czy mniej sprawnie?

S.8. Czy człowiek jest powiązany w przygodny sposób ze swymi pragnieniami i może je łatwo zmienić? A gdy nie może, to dlaczego?

S.9. „Narracyjna koncepcja osobowości” zakłada, że nasza tożsamość jest silnie określona przez naszą opowieść biograficzną na swój własny temat. Co osiągamy, manipulując swoją biografią? Nową tożsamość? Nową postawę polityczną lub moralną?

S.10. Charles Taylor wprowadza trzy „osie” orientujące refleksję moralną: (1) rozumienie wartości i godności innych ludzi, (2) ogólna koncepcja dobra i wszechstronnego życia, (3) poczucie własnej godności i cech zasługujących na szacunek u innych. Czy to jest pluralizm polityczny, czy moralny?

T. Indywidualizm

T.1. Magdalena Środa pisze za Michaelem Oakeshottem, że w ciągu ostatnich pięciuset lat indywidualizm zyskał sobie status teorii etycznej, metafizycznej i politycznej. Zakorzenił się w sztuce, w religii, w przemyśle i w handlu. A wcześniej panował kolektywizm?

T.2. Alexis de Tocqueville uważał, że indywidualizm sprzyja spokojowi i umiarkowaniu, skłania obywateli, by się izolowali od zbiorowości i trzymali na uboczu wraz z rodzinami i przyjaciółmi. Czy to jest podstawa demokracji, czy egoizmu, czy jednego i drugiego? Czy ideałem jest życie w bloku z wielkiej płyty: wszyscy są koło siebie i nikt nikogo nie zna?

T.3. Środa odróżnia indywidualizm różnicy od indywidualizmu równości. Pierwszy ma charakter elitarny i umieszcza jednostkę poza (ponad, obok) wspólnotą – tak jest np. w filozofii Fryderyka Nietzschego. Drugi jest egalitarny i traktuje jednostki „w sposób kancelaryjny”, postulując ich równe uprawnienia – tak jest np. u Ronalda Dworkina. Czy ich ideałami są – odpowiednio – zadziorny nonkonformista i wycofany narcyz?

T.4. Dla filozofii egzystencjalnej, psychoanalitycznej, fenomenologicznej i personalistycznej „ja” jest projektem. Kto ten projekt realizuje i jak to robi?

T.5. Jak pisze Charles Taylor, by być sobą, musimy być „uznani” w pewnych rolach i czynnościach. Czy to znaczy, że projektowanie swego „ja” na własnych warunkach jest ułudą?

T.6. Indywidualizm zakotwiczony jest w wartościach i normach odnoszących się w pierwszym rzędzie do jednostki. Czy istnieją wspólnoty indywidualistów?

T.7. Indywidualizm wzmacnia upodobanie do ekscentryczności. Po co?

T.8. Czy indywidualizm jest osobną teorią, czy raczej modyfikacją innych teorii: liberalizmu, konserwatyzmu, komunitaryzmu?

T.9. Kiedy każdy jest najlepszym sędzią w swoich własnych sprawach?

T.10. Czy istnieje ogólne prawo do wolności, czy tylko szczegółowe uprawnienia do szczegółowych wolności?

FILOZOFIA RELIGII

U. Objawienie

U.1. Jan Krokos wyróżnia teologię jako naukę, „która wyrasta z serca danej religii, z jej wnętrza i […] jest predestynowana do możliwie pełnego ujęcia objawienia jako właściwego danej religii”. Czy przez naukę rozumie się tu teorię, czy nauczanie?

U.2. Co to jest teologia naturalna?

U.3. Krokos pisze, że Bóg objawia się przez świat stworzony. Kiedy widzimy Boga w świecie? Czemu jedni widzą, a inni nie widzą?

U.4. Jaki jest sens twierdzenia, że pełne objawienie dokonało się w Jezusie Chrystusie? Jezus najlepiej objawił istotę Stwórcy? Przekonał o czymś, czego nie da się ująć w słowach? Swym życiem dał wzór losu chrześcijanina?

U.5. Prawosławie nieomylność w wierze przypisuje wszystkim biskupom i wiernym. Kościół anglikański uznaje, że nieomylność jest udziałem wspólnoty kościelnej. Protestantyzm za jedyny nośnik Bożego objawienia uznaje Pismo Święte. Katolicyzm wyróżnia Pismo i tradycję Kościoła przeciw innowiercom. Dlaczego nieomylność jest tak ważna w religii?

U.6. Co odróżnia religie teocentryczne od kosmocentrycznych?

U.7. Krokos pisze, że ostatecznym celem objawienia jest odsłonięcie się Absolutu przed człowiekiem. Zatem objawienie nie jest trwałą i niezmienną manifestacją Boga lub Absolutu, tylko sposobem komunikowania się przez Nich z ludźmi. Bertrand Russell pytał, czemu wybrany sposób porozumiewania się nie jest jaśniejszy. Właśnie – czemu nie widzimy Boga w krzewie gorejącym?

U.8. Krokos zauważa, że ob-jawienie pojęte w najszerszym sensie jest poznawczym od-słonięciem się przedmiotu poznawanego. W sensie węższym jest od-słonięciem tego, co jest przesłonione przez fenomen (przez to, co dane w określony sposób). Czy zatem objawienie umacnia realizm ontologiczny przeciw fenomenalizmowi?

U.9. Co uzasadnia tezę, że religijne pojmowanie objawienia jest mocno zakorzenione w naturze ludzkiego poznania?

U.10. Racją przemawiającą za możliwością nadprzyrodzonego objawienia się Boga człowiekowi jest poznanie go jako osoby, a zatem jako bytu rozumnego i wolnego. Co w odniesieniu do Boga znaczą określenia „rozumny” i „wolny”? Czy to metafora?

V. Doświadczenie religijne

V.1. Piotr Gutowski i Marcin Iwanicki piszą, że doświadczenie religijne może być czysto subiektywnym odczuciem, na podstawie którego wnioskuje się o istnieniu Boga. Czy przekonania religijne mogą stanowić wiedzę prywatną?

V.2. Należy odróżnić percepcję Boga (bezpośrednią lub pośrednią) od wnioskowania o jego istnieniu lub działaniu (na podstawie czysto subiektywnego odczucia lub percepcji czegoś innego). Czy to miał na myśli Blaise Pascal, mówiąc o prawdach serca i prawdach rozumu?

V.3. Gutowski i Iwanicki piszą, że przyjęcie możliwości poznania zmysłowego Boga wskazuje, że doświadczenie religijne nie wymaga z konieczności istnienia specjalnej władzy niezmysłowego poznania czy „zmysłów duchowych”. Czy istnienie „zmysłów duchowych” podlega badaniu?

V.4. Przedmiotem doświadczenia religijnego, zwłaszcza mistycznego, jest w pewnym sensie ujęcie całości albo relacji części do całości. Czy jest to holizm religijny, np. w stylu W.V.O. Quine’a?

V.5. Przez doświadczenia religijne – takie jak miał Mojżesz na górze Synaj czy Szaweł w drodze do Damaszku – można rozumieć doświadczenie obecności kogoś potężnego i przyjaźnie do nas usposobionego. Czy to jest jednocześnie jedyny istotny sens objawienia?

V.6. Przedmiot doświadczeń mistycznych jest opisywany za pomocą porównań, metafor i paradoksów, a dzieła mistyków (niekiedy wielotomowe) nie są dla nas całkowicie niezrozumiałe. Czy jest brakiem szacunku dla mistyka interesować się jego przeżyciami, ale wątpić w ich przedmiotową prawdziwość?

V.7. Czasem w ostatniej fazie doświadczenia mistycznego podmiot chwilowo traci świadomość siebie i Boga. Czy wtedy – słusznie pytają Autorzy – takie doświadczenie może zachować swój charakter osobistego doświadczenia jedności z Bogiem, a nie doświadczenia jakiejś niezróżnicowanej jedności? Kto może odpowiedzieć na to pytanie?

V.8. Alvin Plantinga twierdzi, że powodem dominacji ewidencjalizmu w filozofii nowożytnej było przyjęcie poglądu, że przekonanie jest racjonalne tylko wtedy, gdy należy do jednej z dwóch klas: jest aksjomatem lub daje się wyprowadzić z aksjomatów. Czy argumenty na rzecz ateizmu odwołują się do słabego uzasadnienia empirycznego przekonań religijnych, czy do błędów formalnych popełnianych przez wierzących (jak chce Plantinga)?

V.9. William Alston twierdzi, że krytycy teizmu stawiają jego zwolennikom zarzut błędnego koła, nieuniwersalności i braku intersubiektywnych testów. Wiedza naukowa też popełnia takie błędy. Czy w równym stopniu?

V.10. Analityczny zwrot w filozofii religii polega na przyjęciu, że doświadczenia religijne mogą stanowić bezpośrednią, a nawet wystarczającą podstawę dla racjonalnych przekonań. Pozostaje jednak pytanie, czy mogą stanowić wystarczającą podstawę dla przekonań o świecie. Na czym polega różnica?

Pytania tu postawione służą lepszemu zrozumieniu problemów filozoficznych, a nie ich rozwiązaniu. Uzyskanie tego pierwszego efektu jest też pewnym osiągnięciem poznawczym. Filozofia może być jasna, ciekawa oraz inspirująca, nawet jeśli nie ogłasza niepodważalnych ustaleń.

Jacek Hołówka, Bogdan Dziobkowski