Читать книгу Panorama współczesnej filozofii - Группа авторов - Страница 7

Naturalizm jest obecnie jedną z najbardziej dyskutowanych koncepcji filozoficznych. Jest obecny we wszystkich trzech klasycznych działach filozofii, mianowicie ontologii, epistemologii i aksjologii. W samej rzeczy, naturalizm często konsumuje tradycyjne główne orientacje filozoficzne, np. materializm i empiryzm są jego szczególnymi wariantami. Od czasów Moore’a krytyka i obrona naturalizmu stały się centralnym problemem aksjologii, w szczególności metaetyki. W samej rzeczy, opozycja naturalizm/antynaturalizm stała się bodaj podstawowa we współczesnej myśli filozoficznej. Gdy naturalista proponuje interpretację jakiegoś problemu według swoich preferencji, antynaturalista od razu zarzuca mu tzw. błąd naturalistyczny. Dotyczy to zarówno kwestii ogólnych, np. krytyki empiryzmu przez racjonalistów czy materializmu przez filozofów, którzy podpadają pod tradycyjne rozumienie idealizmu w ontologii, jak i problemów szczegółowych. Te bardziej konkretne ilustracje są następujące (lista jest oczywiście niepełna i łatwo może być uzupełniona): przyczynowa teoria percepcji (podobnie: (a) przyczynowa teoria znaczenia) vs. intencjonalna teoria percepcji (znaczenia); (b) behawioryzm vs. mentalizm; (c) zjawiska fizyczne vs. zjawiska psychiczne; (d) psychologizm vs. antypsychologizm; (e) zjawisko vs. istota; (f) informacja fizyczna vs. informacja semantyczna; (g) składnia vs. semantyka; (h) indywidua vs. własności (uniwersalia) lub inaczej: nominalizm vs. realizm pojęciowy; (i) przyroda vs. kultura; (j) czynności vs. wytwory (psychofizyczne); (k) fakty vs. normy i wartości; (l) przyczyny vs. cele; (m) świat vs. Bóg; (n) ilość vs. jakość.

Sekwencja {pierwsze elementy w parach (i) – (n), tj. przyczynowa teoria percepcji, behawioryzm, zjawiska fizyczne, psychologizm, zjawisko, informacja fizyczna, składnia, indiwidua (nominalizm), przyroda, czynności, fakty, przyczyny, świat, ilość (cechy kwantytatywne)} ma wyraźne zabarwienie naturalistyczne, natomiast grupa {drugie elementy w parach (a) – (n), tj. intencjonalna teoria percepcji, mentalizm, zjawiska psychiczne, antypsychologizm, istota, informacja semantyczna, semantyka, własności (realizm pojęciowy), kultura, wytwory psychofizyczne, normy i wartości, cele, Bóg, jakość (cechy kwalitatywne)} dostarcza oręża antynaturalizmowi. W ogólności, naturalista albo odrzuca owe antynaturalistyczne kategorie, albo stara się je znaturalizować (por. np. Addis 1989; Lyons 1995; Woleński 2015 dla problemu naturalizacji intencjonalności). Strategia antynaturalisty polega na okazaniu wspomnianego błędu naturalistycznego i jest często wspomagana argumentacją, że obiekty denotowane przez pojęcia uznane za fundamentalne dla antynaturalizmu transcendują to, co jest przyjmowane przez naturalistów jako ostateczne, np. normy transcendują fakty, kultura transcenduje przyrodę, Bóg – świat itd. W konsekwencji antynaturalizm bardzo często (chociaż nie zawsze) prowadzi do jakiejś wersji filozofii transcendentalnej (por. Smith, Sullivan 2013). Fenomenologia Edmunda Husserla jest bodaj przykładem kanonicznym (ze względu na intuicję jako środek poznania i koncepcję „ja” transcendentalnego), aczkolwiek notujemy także próby jej naturalizacji (por. Pihilström 2003; Smith, Sullivan 2013). Henri Bergson był innym antynaturalistą, gdyż zaprzeczał uniwersalności poznania empirycznego jako analitycznego. Tak czy inaczej, kontrowersja naturalizm/antynaturalizm zaznacza się w każdej ze szczegółowych subdyscyplin filozoficznych, np. w filozofii umysłu, filozofii języka, filozofii percepcji, semantyce, filozofii nauki czy podstawach humanistyki. Dla porządku trzeba dodać, że mianem naturalizmu określa się również prąd literacki reprezentowany np. przez Emila Zolę, uważany (u nas np. przez Henryka Sienkiewicza) za skrajny realizm proponujący tzw. powieść fizjologiczną, tj. koncentrującą się na cielesnych zachowaniach bohaterów. Naturalizm w tym rozumieniu był przeciwstawiany literaturze romantycznej biorącej pod uwagę psychikę, wartości i czynniki idealne. Naturalizm literacki (czy ogólniej w sztuce) nie będzie dalej uwzględniany.

Ogólne określenie naturalizmu nie jest proste. Sam termin „naturalizm” (dokładniej: jego odpowiedniki w rozmaitych językach) pojawił się w XVII wieku jako oznaczający każdą doktrynę uznającą, że natura jest ostateczną podstawą i zasadą wszelkich procesów przyrodniczych i kulturowych. Został utworzony od łacińskiego słowa „natura”, nader wieloznacznego już w filozofii średniowiecznej, podobnie zresztą jak jego grecki odpowiednik, tj. termin physis (por. Goclenius 1513/1964, s. 739–747, hasła: Natura, Naturalitas, Naturale; Gawlick 1984; Gordon, Dembski 2011; Kolmer, Honnefelder, Siep, Kallhoff 2011) na temat znaczeń terminu „natura” i historii pojęcia przezeń wyrażanego). Wilhelm T. Krug (Krug 1833, t. 3, s. 17) wyróżnił trzy znaczenia terminu „naturalizm”: (a) przyrodniczy (studiowanie przyrody drogą doświadczenia; stąd filozofia naturalna jako przyrodoznawstwo, a to rozumienie jest nadal popularne w Wielkiej Brytanii); (b) w zakresie pewnych umiejętności takich jak szermierka czy taniec (z tego wziął się naturalizm w sztuce); (c) w sensie moralno-religijnym (stąd prawo naturalne przeciwstawiane prawu pozytywnemu; termin „prawo natury jest dwuznaczny, w jednym sensie oznacza prawo przyrody a w innym prawo naturalne w rozumieniu normatywnym). A oto współczesne ujęcie (Danto 1967, s. 448):

Naturalizm jest odmianą monizmu filozoficznego, według którego wszystko, co istnieje czy zdarza się, jest naturalne w sensie bytu podlegającemu wyjaśnieniu za pomocą metod paradygmatycznie egzemplifikowanych, stosowanych w naukach przyrodniczych […] naturalizm jest definiowany na zasadzie kontrastu jako odrzucający pogląd, że istnieją bądź mogą istnieć obiekty, które znajdują się poza zasięgiem naukowego wyjaśniania. Ponadto naturalizm pozostaje ontologicznie neutralny, tj. nie określa jakie specyficzne rodzaje obiektów istnieją i w jakiej ilości.

Kontrastywny charakter powyższej charakterystyki jest bezsporny i stanowi ilustrację ważnego punkt metafilozoficznego, mianowicie że charakterystyka dowolnej kategorii lub orientacji filozoficznej wymaga (z reguły lub nawet zawsze) odwołania się do ich opozycji.

Mimo rozmaitych różnic łatwo zauważyć wspólny rdzeń w podanych wcześniej charakterystykach filozofii naturalistycznej. Naturalizm w powyższym rozumieniu jest zarówno doktryną ontologiczną (to, co istnieje należy do natury i tylko do niej) oraz epistemologiczną czy też metodologiczną (metodą badawczą, tj. poznawczą jest przyrodnicza metoda naukowa). Do tego trzeba jeszcze dodać wspomniany już naturalizm w etyce (por. Tulibacki 1998) i w prawoznawstwie (por. podrozdz. 3). W obrębie tego ostatniego należy odróżnić naturalizm metaetyczny (także prawoznawczy) i naturalizm normatywny polegający na formułowaniu norm, określanych jako prawno-naturalne. W tym punkcie trzeba jednak uczynić istotne zastrzeżenie. Owe normy prawno-naturalne mogą być rozumiane jako oktrojowane przez byt nadprzyrodzony, np. Boga, lub też powstałe w ramach świata naturalnego. Tylko w tym drugim przypadku można mówić o naturalistycznej etyce normatywnej.

W ogólności, według naturalizmu, niezależnie jakiego, każde prawdziwe stwierdzenie o świecie jest prawdą o naturze (Audi 1996). To stwierdzenie ma dwie współrzędne, mianowicie ontologiczną (świat) i epistemologiczną (prawda o świecie). Te dwa komponenty trudno od siebie oddzielić. Wprawdzie filozofowie od zawsze deliberują, czym jest philosophia prima: ontologią, jak chcieli scholastycy, czy epistemologią, jak mniemał Kartezjusz, praktyka pokazuje jednak, że każdy (lub, rzec ujmując ostrożniej, niemal każdy) problem filozoficzny i jego proponowane rozwiązanie, tak jak to wyglądało w historycznie danej praktyce uprawiania filozofii, zawierają zarówno elementy ontologiczne, jak i epistemologiczne, a także aksjologiczne, o ile dany myśliciel decyduje się na ich poruszenie (wiadomo, że wielu myślicieli uważało, że etyka stanowi prote filosofia). Rozdział ten został przeznaczony do działu „Epistemologia”. Stosownie do tego skoncentruję się, w części systematycznej, następującej po uwagach historycznych (podrozdz. 2) na naturalizmie epistemologicznym, zwłaszcza na statusie epistemologii (teorii poznania) w świetle propozycji jej naturalizacji i krytyki tych przedsięwzięć przez antynaturalistów.

Podsumowując, naturalizm, podobnie jak każdy inny pogląd filozoficzny, ma bardzo różne postacie. Pewnej orientacji dostarcza wykaz szczegółowych opozycji rozpatrywanych z punktu widzenia naturalizmu i antynaturalizmu. Wielość postaci naturalizmu utrudnia ogólną charakterystykę naturalizmu jako poglądu filozoficznego.