Читать книгу Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży - Группа авторов - Страница 88

Kwestionariusze (inwentarze) pozwalają badać różne zmienne osobowe, takie jak cechy osobowości, temperamentu, style radzenia sobie, obecne dolegliwości i symptomy czy wartości, postawy i zainteresowania. Są to metody wykorzystujące samoopis w postaci odpowiedzi osób badanych na zbiór standardowych pozycji kwestionariuszowych – pytań, stwierdzeń lub jednowyrazowych określeń (Zawadzki, 2006). W kwestionariuszach osoba badana w reakcji na otrzymane bodźce (pozycje kwestionariuszowe) odpowiada zgodnie z dostarczonym formatem odpowiedzi (kategoriami tychże do wyboru), odwołując się do samowiedzy, samoopisu oraz zdolności do formułowania uogólnień w zakresie samoobserwacji, a także korzystając z dostępnego dla niej w danym momencie poziomu koncentracji uwagi czy zdolności przywoływania z pamięci. Metody te są podatne na celowe zniekształcenia, takie jak symulacja czy dyssymulacja oraz style odpowiadania (reagowanie na pozatreściowe aspekty kwestionariusza, w rodzaju lateralizacji, czy skrajne odpowiedzi). Struktura zadania, jakie staje przed badanym, sprawia, że możliwa jest zobiektywizowana ocena odpowiedzi (wynik traktuje się ilościowo). Pod względem liczby mierzonych cech wyodrębnia się narzędzia jednowymiarowe (z jedną skalą) oraz wielowymiarowe. Jak wskazuje Tomasz Pasikowski (2005), istotną konsekwencją tego ostatniego podziału jest odmienne podejście interpretacyjne, pozwalające na analizę profili cech, w którym to relacje między poszczególnymi wymiarami kwestionariusza tworzą znaczące (poddające się interpretacji) dane. W psychologii klinicznej pomiar kwestionariuszowy stosowany jest zwłaszcza zarówno przy diagnozie osobowości, jak i przy ocenie zdrowia i zaburzeń (listy zachowań i symptomów), ale wymaga szczególnej uwagi przy decyzji o posłużeniu się nim ze względu na konieczne określone zdolności kognitywne i werbalne.

Stosowanie metod opartych na samoopisie u dzieci i młodzieży wymaga wstępnego oszacowania ich zdolności do udzielania adekwatnych sprawozdań na własny temat, co jest związane z poziomem rozwoju poznawczego, zdolnościami do autorefleksji oraz myślenia abstrakcyjnego. Chociaż podkreśla się, że narzędzia samoopisowe mają dyskusyjną trafność w przypadku młodszych dzieci, to w przypadku starszych i młodzieży mogą być już ważnym źródłem informacji na temat percepcji swojego zachowania i funkcjonowania oraz czynników, które je poprawiają bądź pogarszają (Archer, Krishnamurty i Stredny, 2007; Frick, Barry i Kamphaus, 2010). Podobnie jak przy wywiadzie z dzieckiem, internalizacyjna natura lęku sprawia, że podstawowe jest to, co o swoich uczuciach mówi ono samo, dlatego ta grupa problemów może być nieco trafniej reprezentowana w zestawie kwestionariuszowych (Kearney i Bensaheb, 2007).

Czasem nie ma dostępu do wersji narzędzia samoopisowego skierowanego typowo to adolescentów i psycholog musi się przyjrzeć dostępnym metodom pod kątem ich użyteczności w tej grupie. Za pomocny wskaźnik w tym rozstrzygnięciu uznaje się poziom czytelności pozycji kwestionariuszowych (Archer, Krishnamurty i Stredny, 2007). Można go określać samodzielnie przez komputerowe zliczenie procenta słów powyżej trzech sylab. Ważne jest też, żeby pozycje testowe były powiązane z codziennym doświadczeniem adolescenta (np. przy pomiarze obciążenia stresem nie odnosiły się do chronicznych problemów małżeńskich) oraz aby obejmowały obszary psychopatologii dopasowane do najczęściej spotykanych w tym wieku rozwojowym.

Warto wyodrębnić narzędzia samoopisowe ukierunkowane na symptomy (objawy) zaburzeń oraz na diagnozę osobowości. W tej pierwszej grupie znajdują się wersje samoopisowe wspomnianych wyżej zestawów narzędzi, takie jak: BASC-2 (a szczególnie Behavior Assessment System for Children Self-report of Personality, BASC-2 SRP; Reynolds i Kamphaus, 2002), ASEBA (szczególnie Achenbach Youth Self-Report, YSR; Achenbach i Rescorla, 2001), a także Personality Assessment Inventory – Adolescent (PAI-A; Morey, 2007). Narzędzia te są tanie, łatwe w obsłudze i mają dużą trafność fasadową, dobrze różnicują zdrowie od patologii (Silverman i Serafini, 2010).

Diagnozowanie osobowości u dzieci i adolescentów powinno być traktowane z uwzględnieniem ciągle trwającego rozwoju osobowości, tworzących się powiązań tejże z cechami temperamentu oraz rozumieniem, że ukazują się właśnie wyłaniające się, a nie trwałe wzorce (Tringone, Millon i Kamp, 2007). Ponieważ wynik kwestionariusza do badania osobowości jest tylko jednym ze źródeł danych diagnostycznych i ma określone – jak każda metoda – ograniczające właściwości, to interpretacja wyników takiego samoopisowego testu powinna być złożona, wszechstronna i pogłębiona. Na przykładzie zaleceń co do stosowania kwestionariuszy badania osobowości dzieci i adolescentów autorstwa Millona (Millon Pre-Adolescent Clinical Inventory, MPACI, oraz Millon Adolescent Clinical Inventory, MACI; tamże) prześledzić można kroki wyznaczone dla poprawnie przeprowadzonej interpretacji. Są to: 1) przegląd informacji o kliencie, np. interakcje w rodzinie, z rówieśnikami, osiągnięcia szkolne; 2) ocena trafności odpowiedzi (skale kontrolne); 3) zmierzenie całościowego poziomu powagi zaburzenia; 4) identyfikowanie wyłaniającego się wzorca osobowości – zwykle podniesione są wyniki dwóch podskal, więc analizuje się i interpretuje ich konfigurację; 5) identyfikowanie bieżących wskaźników klinicznych; 6) przygotowanie integracji profilu; 7) przegląd ważnych odpowiedzi; 8) integracja wyników kwestionariusza z innymi danymi diagnostycznymi. Jak widać, interpretację tego wielowymiarowego kwestionariusza rozpoczyna się od ogólnego rozumienia pacjenta w kontekście biografii, potem wyników skal kontrolnych, ogólnego poziomu adaptacji, poszczególnych podskal oraz ich konfiguracji, jakościowej analizy niektórych danych, a potem powraca się do ogólnego obrazu pacjenta, dla zrozumienia znaczenia wyników. Wydaje się, że jest to zalecenie modelowe, które pozwala wynik samoopisowego testu osobowości ujrzeć w odpowiednich proporcjach względem innych danych.

Warto wspomnieć również o teście MMPI, który w wersji dla dorosłych przez lata stosowany był w badaniu młodzieży, ale budził kontrowersje z powodu niedostosowanego słownictwa, poruszanych problemów i wymagań co do refleksji nad sobą (Archer Krishnamurty i Stredny, 2007). Na bazie tego narzędzia powstała zatem wersja dla adolescentów (Minnesota Multiphasic Personality Inventory – Adolescent, MMPI-A; Butcher i in., 1992), bardzo podobna do pierwowzoru ze względu na opracowane skale, administrację oraz obliczanie wyników (skale kliniczne, kontrolne, treściowe, dodatkowe). Test ten stosowany jest głównie do rozpoznawania typu trudności psychicznych (koresponduje z głównymi kryteriami zaburzeń) w kontekście klinicznym oraz w opiniowaniu spraw karnych. Odpowiedzenie na 478 pozycji może wydawać się zadaniem prawie niemożliwym dla młodszych nastolatków czy każdego nastolatka z deficytem uwagi lub w obszarze funkcjonowania, dlatego ważne jest wstępne określenie, czy w danym przypadku zebranie danych będzie możliwe, oraz zaoferowanie korzystania z częstych przerw w badaniu, jeśli tylko okaże się to konieczne (Weiner i Greene, 2008).