Читать книгу Депутат чаклар бар иде / И мы были депутатами - Роберт Миңнуллин, Роберт Миннуллин - Страница 33

(Татарстан Дәүләт Советы сессиясендә ясаган чыгыш)

Киләсе ел бюджеты, дөресен генә әйткәндә, башка еллардагыга караганда күпкә камилрәк, халык мәнфәгатьләренә күпкә якынрак, узган елгы кимчелекләрдән азатрак һәм аңлаешлырак итеп эшләнгән. Егетләрнең торган саен ныграк шомара барганнары күренеп тора. Әмма безнең комиссия әгъзаларының фикеренчә, бюджет проектының кечкенә бер кимчелеге бар: мәдәният быел да печелгән алаша хәлендә калган. Шуңа күрә ел саен бер балык башын чәйнәргә туры килә. Без ни өчендер бер төрле сөйлибез, икенче төрле уйлыйбыз, өченче төрле эшлибез. Чыгышларыбызда, мәкаләләребездә, интервьюларыбызда мәдәнияткә, газета-журналларга, радио-телевидениегә, китап чыгаруга, полиграфиягә ярдәм итәргә кирәк, дибез. Ләкин эшкә килеп терәлгәч, шуның нәкъ киресен эшлибез дә куябыз. Үзебез кабул иткән законнарыбыз бар, министрларыбыз, башка җаваплы кешеләребез бар. Әмма Президент үзенең катгый сүзен әйтмәсә, мәдәният өчен берни дә эшләнми диярлек. Мин моның асылына, сәбәбенә һич кенә дә төшенә алмыйм. Бу – министрларны санга сукмаумы, мәдәнияткә кимсетеп караумы, әллә үзебезнең культурасызлыгыбызмы? Ләкин үзең татар әдәбиятын укымаган, белмәгән, аңламаган өчен генә олы бер татар әдәбиятын кимсетү – әхлаксызлык! Үзең татар газета-журналларын, татар китапларын укымаган өчен генә татар матбугатын санга сукмау – шулай ук әхлаксызлык! Әгәр «Эфир», НТВ яисә ОРТ каналларын гына карыйсың икән, ул әле татар телевидениесен бөтенләй онытып калдырырга кирәк дигән сүз түгел. Әгәр татар мәктәбендә укымагансың икән, балаларыңны да, оныкларыңны да анда укытырга җыенмыйсың икән, ул әле Татар милли университеты кирәк түгел дигән сүз түгел! Ә безнең кайбер чиновникларыбыз нәкъ шул принцип белән эш итә. Бу государственный подход түгел.

Культура өлкәсендә соңгы елларда эшләнми түгел, күп эшләнә. Төзеп, ремонтлап торабыз, ачып торабыз. Әмма Казанның күрке булган Зур концертлар залына килгән кунакларның һәммәсен дә экскурсиягә алып кереп, орган тыңлата алмыйбыз. Күпчелек кунакларыбызны күбрәк Бөек Болгар белән Бөек Биләр, тарихи Свияжск, Иске Татар бистәсе, Алабугадагы тарихи һәйкәлләр кызыксындыра. Аларны да кайчан да булса тәртипкә китерергә кирәк булачак. Әллә инде төрле альбомнарда, открыткаларда, буклетларда һәм фильмнарда күрсәк җитеп торырмы? Анда алар, әлбәттә, матуррак күренә. Ә чынында, аларны күрер өчен, тузанлы, сикәлтәле юллардан узарга, кирза итекләр киеп йөрергә кирәк. Безнең финансистлар, экономистлар өчен менә кайларга экскурсияләр оештырырга кирәк. Татарстанның әллә ничә гасырлык культурасы, бәхеткә, Кремль белән Ирек мәйданы арасында гына түгел. Әмма әлегә кадәр Салих Сәйдәшев, Сара Садыйкова, Галимҗан Ибраһимов, Мирсәет Солтангалиевкә дә һәйкәлләр салынмаган килеш.

Гонорар мәсьәләсе узган ел күтәрелгән иде инде. Мәдәният министрлыгы буенча ул быел да искә алынган. Анысына рәхмәт! Әмма радио-телевидение, газета-журналлар һәм китап чыгару буенча ул хезмәт хакы рәтеннән куелмаган. Иҗат кешеләре киләсе елда да рәхмәткә иҗат итәчәкләр дигән сүз бу. Ә бит аларның хәлләре бик аяныч. Бигрәк тә пенсия яшендәгеләрнеке. Мисал өчен халык шагыйрьләрен, язучыларын алыйк. Пенсияләре 3–4 мең сум. Аларның республика, халык алдындагы статуслары теләсә кайсы министрныкыннан зуррак. Алар Президент указыннан Президент указына кадәр генә иҗат итмиләр. Аларның китаплары моннан илле-йөз елдан соң да халкыбызга хезмәт итәчәк. Әгәр без аларның күптомлыкларын чыгарсак, берьюлы өч куян койрыгын тотар идек. Беренчедән, китап нәшриятларына, типографияләргә эш булыр иде, икенчедән, укучылар, китапханәләр китаплы булыр иде, өченчедән, халык язучыларына һәм мораль, һәм матди яктан зур ярдәм булыр иде. Һәм алар, Мактау кәгазьләрен, значокларын күтәреп, кабинеттан кабинетка кереп: «Минем пенсиямне әз булса да арттырмассыз микән?» – дип, мескенләнеп йөрмәсләр иде.

Без, гомумән, культураның, гуманитариянең идеология икәнен күп вакытта, дөресрәге, иң кирәк чакта гына онытып җибәрәбез. Соңгы вакытта барыбыз да күреп тора: Россия телеканаллары, газета-журналлары Татарстанга каршы үзенең агрессиясен башлады. «Халык аларның кем икәнен яхшы белә, халык аларга ышанмый» дип ялгышмыйк. Телевидение барыбер үз эшен эшли. Әгәр болай тешсез булсак, сайлауларда бик уңайсыз хәлдә калуыбыз бар. Без бит Доренко кебекләргә дә җавап бирә алмыйбыз. Менә кайчан кирәк ул үзебезнең көчле телевидениебез, радиобыз, матбугатыбыз. Ә ул күрше регионнар да иркенләп карый ала торган телевидение, тыңлый ала торган радио булырга тиеш. Газета-журналларыбыз чит регионнарда да кызыксынып укылырлык булып чыгарга тиеш. Шул чагында гына без республикабызның сәясәтен, идеологиясен Россия җәмәгатьчелегенә, дөнья җәмәгатьчелегенә җиткерә алачакбыз. Ә инде акчабызны жәлләп утырсак, бернәрсә дә барып чыкмаячак. Алда әле ниләр буласын беребез дә белми. Әллә Доренко үз белдеге белән генә дураклана дисезме? Аның артында кемнәр торганы билгеле. Россия армиясе террористларны тоту белән шөгыльләнми, Чечняны бетерү белән шөгыльләнә. Ул безгә дә ишарә. Ельциннан соң кемнәр килер? Алар безнең белән нинди телдә сөйләшер? Үз позицияләребезне бүгеннән үк бөтен яклап та ныгытырга тиешбез. Ә без, татар телеканалын булдырыр өчен, кыл да кыймылдатмыйбыз. Бөтенроссия күләмендә яңгыраш алырлык газета булдыру турында һаман да уйламыйбыз. Гомумән, идеология фронтыбыз юк. Бөтен ышаныч Зилә Рәхимьяновна Вәлиева җитәкләгән яңа министрлыкта. Аңа вәкаләтләрне кызганмаска кирәк, Татарстан матбугаты һәм радио-телевидениесе провинциальлектән, примитивлыктан туктарга тиеш.

Ниһаять, безнең милли горурлыгыбыз булырга тиеш. Татарның беренче энциклопедиясе чыгу белән, һичшиксез, горурланырга кирәк. Әмма Лондонда басылуы белән түгел. Әгәр дә ул Казанда басылган булса, безгә зуррак куаныч булган булыр иде. Безгә үзебезнең полиграфиябезне үстерергә кирәк. Киресенчә, башкалар китап-альбомнарын Казанда бастырулары белән мактансын. Гасыр башында нәкъ шулай булган. Бөтен тугандаш халыклар китапларын Казанда бастырган. Ә без, альбомнарыбызны, бизнес-каталогларыбызны күтәреп, Германиягә, Финляндиягә чабабыз, ә күпме басмаларыбызны Марий Элда, Чувашиядә бастырабыз. Конфет кәгазьләрен, аракы этикеткаларын әйткән дә юк. Болай булса, Татарстан полиграфиясе бервакытта да үсмәячәк. Аның беркемгә дә кирәге булмаячак. Чөнки хәзер һәр министрлыкның, һәр фондның, һәр банкның үз газета-журналы, үз типографиясе. Нинди акчага алынадыр, нинди акчага чыгадыр алар, шайтан белсен! Шуңа күрә полиграфия үсеше турындагы программа бюджетка бөтенләй кертелмәгән. Ә без монда берничә дәүләт басмасы өчен акча таба алмыйбыз. Бу хәлләргә дә берәр вакыт чик куярга кирәктер бит инде?

Киләсе ел бюджет юлламасында культурага 1999 ел белән чагыштырганда 83 процент кына финанслау каралган. Ә инде киләсе ел бюджетының 54 процентка үскәнен исәпкә алсак, культурабыз, башка өлкәләр белән чагыштырганда, 71 процентка гына финансланачак. Гафу итәсез, бу инде бернинди кысаларга да сыя торган хәл түгел. Ирексездән, бер афоризм искә төшә. Мин аны русча китаптан укыган идем. Шуңа күрә русча әйтәм: «Некоторые государственные мужья почему-то думают, что культуре можно и не платить, как порядочной женщине», – диелгән иде анда. Чыннан да, шулай килеп чыга: культураны яратабыз, аннан җае чыккан саен файдаланабыз, әмма түлисебез килми.

Шуңа да карамастан безнең комиссиянең тәкъдимнәренә игътибар итәрсез дип ышанам. Беренчедән, милли университетка бирелгән акчаны аерым строка итеп бирергә кирәк. Икенчедән, Дәүләт Советында үзебез кабул иткән карарны үтәү уңаеннан, татарча телеканал өчен аерым строка булдырырга һәм күпмедер акча бүләргә. Өченчедән, культурага башкаларга өстәгән кебек үк өстәргә кирәк. Суммасы төзәтмәләр таблицасында күрсәтелгән. Без бүген яңа министр раслаячакбыз. Аңа эш күрсәтергә кирәк булачак. Ә акчасыз, алтын министр булса да, берни дә эшли алмаячак.

1999