Читать книгу Депутат чаклар бар иде / И мы были депутатами - Роберт Миңнуллин, Роберт Миннуллин - Страница 35

(Татарстан Дәүләт Советы сессиясендә ясаган чыгыш)

Татар язуының латин графикасына кайтуы ул механик рәвештә билге, хәреф алыштыру гына түгел икәнен барыбыз да яхшы белә. Әгәр шулай гына булса, без, шушы кадәр бәхәсләр кузгатып, Дәүләт Советы дәрәҗәсендә сүз дә алып бармаган булыр идек. Алфавит алыштыру, – әлбәттә, сәяси мәсьәлә, һәм ул Татарстанның һәрбер гражданына турыдан-туры кагыла. Ниһаять, ул – гомумтатар проблемасы да. Шуңа күрә Дәүләт Советы кысаларында парламент тыңлаулары уздыруыбыз аңлашыла торгандыр. Закон проекты, белүебезчә, шактый озак барган кискен дискуссияләр, бәхәсләр, каршылыклы фәнни карашлар, объектив һәм субъектив дәлилләр, тарихи үткәнебезгә күз салып, шулай ук киләчәгебезгә йөз төбәп әйтелгән фикерләр нәтиҗәсендә туды. Ун елга якын барган бу фикер алышулар барышында галимнәр, язучылар һәм киң җәмәгатьчелек тарафыннан уртак бер фикергә киленде дип уйлаган идек. Тик ни гаҗәп: бәхәсләр яңадан куера башлады. «Татар акылы төштән соң, / Кайчан төш җитәр икән?» – дип, бу очракта да Наҗар Нәҗмине кабатларга туры килә. Чыннан да, бик кызык халык без. Башта башкаларның бәхәсләшкәннәрен читтән генә күзәтеп торабыз, «ярар, сөйләшерләр дә, шуның белән бетәр әле» дип кул кушырып утырабыз. Аннары эш җитдигә киткәч тыпырчына башлыйбыз. Инде менә бу очракта да шулайрак килеп чыга. Бүгенге сөйләшү дә шул хакта сөйли. Югыйсә үз фикереңне күптән инде әйтергә мөмкинлек бар иде. Тәрәккыят өчен көрәшәбез дип йөргән газета-журналларыбыз да, бу проблеманы күптән күтәреп, сөйләшүгә нокта куярга тиешләр иде. Безнең төп кимчелегебез, төп бәлабез – компромиссларга бара-бара, бер-беребезгә юл куя-куя милләт язмышы хакына уртак бер фикергә килә алмавыбыз. Шуңа да карамастан безнең парламент бу җитди мәсьәләне уңай якка хәл итәр дип уйлыйм. Безнең комиссия әгъзаларының чыгышларын, фикерләрен сез инде тыңладыгыз. Алар «кичекмәстән латинга күчәргә кирәк» диләр. Ә инде бәхәсләргә килгәндә, ул мәңге дәвам итәчәк. Законны кабул итсәк тә, итмәсәк тә дәвам итәчәк. Кабул итсәк, «нигә күчтек» дип күтәреләчәкләр. Кабул итмәсәк, «нигә күчмәдек» дип башны ашаячаклар. Кайберләребез теләсә кайсы очракта да герой булып калачак.

Закон проектына килгәндә, бүгенге чыгышлар күрсәтте инде, алфавитка барыбер кайбер үзгәрешләр кертергә кирәк булачак. Закон проектының исеме «Латин графикасына нигезләнгән татар алфавитын торгызу турында» дип атала. Шулай булгач, мантыйк буенча яңалифкә кайтырга тиеш булабыз. Әмма безгә тәкъдим ителгән вариант, яңалифкә нигезләнеп эшләнгән булса да, аннан шактый ераклашкан. Бәхәсләр дә, нигездә, шул ераклашу турында бара. Чыннан да, бәхәскә урын да бар. Яңалифне, нигездә, кайчандыр яңалифтә укып өлгергән 65–70 яшьлек өлкән буын яклый. Аларны да аңлап була. Әмма яңа язу киләчәк буын өчен ныграк кирәк булачак. Ә инде безнең төрки дөньяны, бигрәк тә Төркияне яхшы белгән галимнәребез яңа алфавит төрек алфавитына, бөтен дөнья алфавитына якынрак булсын дип тырышалар. Алайга китсә, иң чарланган, иң камил алфавит ул инглизнеке инде. Ләкин бу принциптан чыгып кына эшләсәк тә, зур хата булыр иде. Безгә телебезгә уңай булган үзебезнең алфавитыбыз кирәк. Безгә тәкъдим ителгән вариантны эшләү Татарстан Фәннәр академиясенә тапшырылган иде. Анда инде иң күренекле галимнәребез эшли. Һәм безнең аларның зәвыгына, фәнни дәлилләренә, профессиональ әзерлекләренә ышанмаска хакыбыз да юк. Фәннәр академиясе бит ул, ниндидер үзешчән оешма түгел. Без, депутатлар, башта ук: «Алфавит мәсьәләсен галимнәр үзләре хәл итәргә тиеш, без сессиядә әзер, бер бәхәссез вариантны гына кабул итәрлек булсын», – дип тәкъдим керткән идек. Кызганыч, алай килеп чыкмады. Шулай да бүген без бу мәсьәләне ничек кенә булса да, нигездә, хәл итәргә тиешбез, әгәр килешенгән яңа вариантны эшләргә дип закон проектын кире кайтарсак, ул вакытны бик күп алачак, әгәр инде беренче укылышта шушы килеш кабул итсәк, икенче укылышка төзәтмәләрне безнең комиссия яки аерым депутатлар кертергә тиеш булачак. Бу очракта да барыбер безгә бергәләшеп, килешенгән вариантны эшләргә кирәк. Галимнәр үзара килешә алмасалар, безнең комиссия бу җаваплылыкны үз өстенә алачак һәм үз вариантын сессиягә чыгарырга мәҗбүр булачак.

Инде башка кайбер фикерләрем белән уртаклашмакчы булам. Без узган эшләребездән, кылган гамәлләребездән сабак, гыйбрәт ала белмибез. Телләр турындагы Законның үтәлеше, Дәүләт программасының үтәлеше, мәсәлән, беркемгә дә сер түгел, куркыныч астында. Программаның срогы чыгарга өч ел вакыт калып бара. Тагын шул өч ел эчендә татар теле дәүләт теле була алырмы? Кем гарантия бирә ала? Кемнең шул хакта уйланганы бар? Хикмәт шунда ки, без телләр турындагы Законны да бернинди фәнни һәм практик әзерлексез кабул иттек. Ике елдан соң гына Дәүләт программасын кабул итә алдык. Тагын ике елдан соң гына шушы эшләр белән шөгыльләнүче бер штат берәмлеге булдыра алдык. Закон барыбер начар үтәлә. Теге вакытта да кириллицага күчү, хәтта өстән мәҗбүри кушылса да, ашык-пошык кына эшләнгән. Алфавит татар теле хасиятенә туры килми, соңыннан ах-ух иткән өч хәреф онытып калдырылган, татарның үз хәрефләре иң ахырга тезеп куелган, орфография уйланылмаган… Бу юлы да шулай килеп чыкмасын иде, дим. Шуңа күрә дә безгә кичекмәстән латин графикасына кире кайту буенча дәүләт яисә республика программасы эшли башларга кирәк. Монысында инде телләр турындагы Законны тормышка ашыргандагы кебек күз буяп булмаячак. Латин графикасында йә укый аласың, йә юк, латин хәрефләре белән йә яза аласың, йә юк. Галимнәребез дөрес язылыш кагыйдәләрен, яңа дәреслекләрне күптән инде әзерли башларга тиеш. Төрле элмә такталар, эш кәгазьләре, бланклар, печатьләр, стена язулары, закон үз көченә кергәч тә, латин язуына күчәчәкме, әллә соңракмы? Газета-журналлар, китаплар ничек чыгар? Бу күчешнең механизмын кемнәр эшләргә тиеш? Гомумән, бу зур, катлаулы, җитди проблемалар белән нинди оешмалар шөгыльләнер? Мондый сораулар бик күп, күчеш чорында алар тагын да артачак, һәм аларны үз агымына куйсак, безнең бер эшебез дә барып чыкмаячак.

Телләр турындагы Законны да, латинга күчү турындагы Законны да кабул ителү белән, дәүләт үз кулына алса гына, татар теленең үсеше туктамас. Кызганычка, без әле бу өлкәдә һаман да үзешчәнлек белән шөгыльләнәбез. Сораучы юк, өстәл сугып таләп итүче юк. Иң гаҗәбе шунда: бу эшләр өчен җавап бирүче юк. Әгәр без бу зур эшне, гадәттәгечә, тагын төрле министрлыкларга, комитетларга, оешмаларга гына таратып бирсәк, яңадан бер эшебез дә барып чыкмаячак. Бүген, әйтик, Премьер-министр яисә Финанс министрлыгы республикадагы бөтен финансны үз кулында тота икән, шул юл белән кризистан чыгарга тырыша икән, бу бит юкка гына түгел. Әлеге очракта да зур вәкаләтләре булган, эшләргә һәм эшләтергә, башкалардан таләп итәргә сәләтле, шул ук вакытта үз фонды булган, ягъни финанс белән тәэмин ителгән, гомумән, республикада тел сәясәте белән шөгыльләнүче дәүләт структурасы булдыру шарт. Ә тел сәясәте ул – милләтне саклау, дәүләтне саклау сәясәте дигән сүз. Ул безнең шартларда «национальная безопасность» дигән төшенчәне тулысынча үз эченә ала. Ә инде Президент Аппараты каршында яисә Министрлар Кабинетында дүрт-биш кешедән торган шундый бер үзәк, бүлек яисә сектор булдыру мөмкин түгел бер эш дип карау көлке тоела. Казан яки Чаллы шәһәрләрендәге хакимият структураларын карагыз, министрлыкларны карагыз, аларда штат көн саен артып тора. Аларның үз газета-журналлары, үз пресс-службалары, үз типографияләре, тагын әллә нәрсәләре. Аларның һәрберсе – үзе бер аерым дәүләт. Мисалларны йөзләп китерергә мөмкин. Мәсәлән, Казан хакимиятендә узган елда гына Милләт эшләре буенча комитет эшли башлады. Шәһәр күләмендә ярый, республика күләмендә ярамый. Монда бернинди дә мантыйк күренми…

Мин бүген булачак авырлыклар турында махсус тукталмадым. Алар бар, алар күп булачак. «Латинга күчсәк, татар халкы надан калачак» дигән фикерләр дә яңгырый. Ләкин, гафу итәсез, әгәр дә латинга күчкән өчен генә дә халык надан кала икән, ул инде киләчәге булмаган, булдыксыз халык булыр иде. Ләкин татарны аның белән генә куркытып булмас. Мин үзем болай уйлыйм. Без латин графикасына күчәргә тиеш. Шул ук вакытта дәүләт бу проблеманы үз кулына алырга тиеш, ягъни дәүләт гарантиясе булырга тиеш. Шул чагында бу телләр турындагы Законны тормышка ашыруда яңа бер этап, татар телен, татар халкын саклап калуда тагын бер шанс булачак, әгәр инде барысын да үлчәп тотынмасак, башлап та бу реформаны ярты юлда калдырсак, булдырып чыга алмасак, ул татарның иң зур фаҗигасенә әйләнәчәк.

17 март, 1999