Читать книгу Кніга пра Нішто (зборнік) - Валянцін Акудовіч - Страница 18

Быццё – гэта месца, дзе збіраюцца канаць назусім усе магчымасці быцця. Татальны могільнік усяго, што мела волю быць.

Вусціш быцця ў тым, што быць больш трагічна, чым не быць. Бо быць – гэта ўжо быць, а не быць – гэта толькі яшчэ не быць.

У быць адзін сэнс – болей не быць. Нідзе. Ніколі.

Гэтаму мета-песімістычнаму разуменню быцця як тэктанічнага анігілятара ўсяго, што было вымкнутым у быццё, стаецца ў апазіцыю метааптымістычная ідэя быцця як месца, дзе ўсё, што з’яўляецца быць, застаецца назаўжды альбо ў вечным кругазвароце, альбо ў несупынных працэсах трансмутацыяў…

Але і той, хто кажа, што ўсё несмяротнасць, і той, хто кажа, што ўсё смяротнасць, пражываюць аднолькавае жыццё. І, напэўна, пасля смерці яны не разыходзяцца ў розныя бакі – адзін у вечнае Нешта, другі ў вечнае Нішто, – а трапляюць у нейкую адну наканаванасць. У наканаванасць адсутнасці таго, што было.

Жах быцця – яно адбірае быццё. Неяк бацька паскардзіўся маці:

– Пражыў жыццё, а навошта жыў? Ужо смерць падсоўваецца, а навошта жыў?..

– Куды ад смерці падзенешся? З варонамі не паляціш! – адказала маці.

Гэтае эсэ напісана з уласнай патрэбы, з патрэбы ўпэўніцца, ці меў рацыю бацька, ці мела рацыю маці, ці меў рацыю я, калі, яшчэ малады і поўны, як вока, жыццём, да болю біў па сцяне кулакамі ў адчаі ад непатрэбнасці сябе ні сабе самому, ні гэтаму свету.

Цяпер ужо не памятаю, ці быў у тым адчаі непатрэбнасці дамешак тугі па незваротнасці быцця. Напэўна, быў, бо гэтыя два зусім розныя станы нейкім неэўклідавым чынам заўсёды перасякаюцца на прасторы чалавека.

Я ўкрыжаваны на ўкосіне непатрэбнасці быццю і любові да быцця. Хаця дакладней будзе казаць не пра маю непатрэбнасць быццю, а пра неабавязковасць менавіта мяне ў быцці. Бо казаць, што быццю непатрэбны чалавек як феномен быцця (куды, зразумела, дастасаваны і я), было б залішне безадказна.

Чалавек увогуле, чалавек як феномен быцця, пэўна ж, для нечага патрэбны быццю. Прынамсі цяжка, амаль немагчыма пагадзіцца, што феномен чалавека паўстаў з выпадковага збегу акалічнасцяў фізічнага свету, што чалавек сваім цэлым, нічым большым за гэтае цэлае, не абгрунтаваны, ніякай сакральнай ці астральнай задумай не абумоўлены. Занадта буйна, мудрагеліста, вытанчана арганізаваныя быццё, сам чалавек і той фенаменальна багаты і фантастычна згарманізаваны свет цывілізацыі, які чалавек стварыў, – каб лічыць усё гэта выпадковым збегам акалічнасцяў і зусім не думаць пра тое Нешта, што да ўсяго гэтага павінна было прычыніцца.

Дарэчы, праблема Нешта, якое мусіла (ці зусім не мусіла) прычыніцца да феномену чалавека, тут адно ледзьве краналася таму, што мэта была якраз адваротнай: максімальна адлучыць я-чалавека ад усялякіх спекуляцыяў з трансцэндэнтным, каб лаўчэй было вымкнуць яго з апранахі міфу пра чалавека, які і быў сфармаваны верагоднасцю існавання трансцэндэнтнага Нешта.

Я-чалавек без гіпатэтычнага Нешта – вось што, з аднаго боку, цікавіла мяне ў гэтым эсэ. А з другога – я-чалавек без лучвы з феноменам чалавека (наколькі гэта магчыма ў прынцыпе).

Феномен чалавека і я-чалавек – гэта рашуча розныя падзеі. Калі карыстацца міфалагічным архетыпам, дык феномен чалавека – гэта дрэва, а я-чалавек – лісток на тым дрэве. Дрэва – гэта не лісток, а лісток – зусім не дрэва. І хаця лісток немагчымы без дрэва, у лістка і дрэва розныя сутвы, зместы і, верагодна, розныя сэнсы ў быцці.

Дык вось, тут мяне найперш цікавіў не той, хто пасадзіў дрэва, і нават не само дрэва, а лісток на ім. Адзін асобны ці кожны паасобку.

Мая цікаўнасць зразумелая. Я сам – лісток, і неўзабаве восень. Дрэву яшчэ быць тысячагоддзі, і не адну тысячу вёснаў на ім яшчэ будзе шапацець лістота… А я ўсё часцей паглядаю на дол. Адтуль пад ранак ужо цягне холадам, і я пачынаю разумець, што ў лістка і дрэва розныя перспектывы: дрэву наканаваны лёс, лістку – толькі доля.

Можа, яно і добра, што ад вясны да восені лісток мысліць і пачувае сябе дрэвам.

Можа, яно і добра, што я-чалавек тоесніць сябе з феноменам чалавека, бо з гэтага ён мае хоць нейкі аптымізм быцця.

Мною жыццё не вершыцца, – кажа ён. І яму лягчэй адыходзіць у невараць.

Але не толькі знікаць у небыцці – трываць быццё яму лягчэй і весялей, калі ён атаясамляе сябе з усёй гісторыяй людства, з усёй культурай і цывілізацыяй, з усім мысленнем і ўсёй прыгажосцю, створанай чалавекам… Які я вялікі і магутны, які я разумны і здольны, – думае задзіночаны з усім людскім я-чалавек і пачувае сябе трохі бясконцым і трохі вечным. І затым з гэтага пачування хапаецца выдумляць сябе ўжо зусім бясконцым і назаўжды вечным…

Вядома, пры жаданні можна цешыць сябе рознага кшталту містычнымі надзеямі на працяг свайго бытнавання ў іншых вымярэннях, светах, быццях альбо – матэрыялістычнымі версіямі пра прысутнасць у целе будучыні вартымі рэшткамі сваёй творчай дзейнасці, уласнай духоўнай энергіяй ці хаця б нашчадкамі роду, але як у гэтых, так і ў мностве іншых варыянтаў самых мудрагелістых прыдумак я-чалавек як цэлае анігілюецца і пераходзіць у іншую якасць. І калі нават гэтая іншая якасць, згодна праекту прыдумкі, не паглынае наўсцяж я-чалавека, а ўтрымлівае нейкія прыкметы ягонай экзістэнцыі, дык усё гэта ўжо нешта прынцыпова адрознае ад таго, чым быў я-чалавек… Зусім не тое, чым ён быў.

Аднак нават такое нішчымнае суцяшэнне, якое абапіраецца на гіпатэтычную магчымасць перасялення калі не ўсяго я-чалавека, дык хаця б нейкага яго элементу ў вечнасць, выдае на суцяшэнне дзеля суцяшэння. Рэч не ў тым, што няма куды перасяляцца – няма што перасяляць. Я-чалавек рэалізуе ў тут-быцці сябе як магчымасць самога сябе – цалкам. Напрыканцы ў ім не застаецца нічога з таго, што патрабавала б яшчэ аднаго ці некалькі тэрмінаў быцця, тым болей – вечнасці. Напрыканцы я-чалавек дасягае не толькі мяжы свайго розуму, краеня сваіх жаданняў, але і скрані магчымасцяў сябе ўвогуле. Няма ў ім чаму жыць далей нават тут, дзе ён цяпер жыве. Патэнцыял яго меры вітальнасці вычарпаны дарэшты. Дзейна, біялагічна, сацыяльна, інтэлігібельна…

Быць – гэта значыць, адбыцца. Цалкам.

Праз дарогу ад хаты, дзе я нарадзіўся і асталеў, за высокім каменным мурам пачыналіся старыя, зарослыя могілкі. Як толькі мне было дазволена перабягаць праз дарогу, увесь вольны час я бавіў з сябрукамі на могілках. Яны былі для нас дзіцячай пляцоўкай, садком, піянерлагерам, стадыёнам… Там мы гулялі ў хованкі, індзейцаў, футбол, карты… Пазней там сустракаліся і гулялі з дзяўчатамі. На ўжо ледзь прыкметных магільных капцах добра спелі суніцы. Яны былі буйнымі і салодкімі. Больш буйнымі і салодкімі за звычайныя – ці гэта нам толькі здавалася, бо патрэбна была пэўная адвага, каб ласавацца ягадамі з капцоў над дамавінамі, хай сабе і спарахнелымі.

Могілкам было некалькі стагоддзяў, і пад нашымі нагамі спрэс пластаваўся чалавечы прах. Але калі не лічыць рэшткаў збуцвелых каменных крыжоў ды плітаў і рудых ад іржы жалезных агароджаў, запакаваных у густое кустоўе, дык гэтае месца нічым не адрознівалася ад старога парка ці вячыстага леса, паколькі ніхто ўжо не памятаў пра тых – пад дзірваном…

Хто быў, а хто не быў?! Нехта быў – гэта адзінае, што мы ведалі. Бадай нават не Нехта, а ўсяго толькі Нешта… Нешта было тут, адбывалася, і ў гэтым адбыванні нечага неяк прысутнічалі тыя, над сатлелым прахам якіх цяпер раскінулі свае шаты ліпы ды ясені…

Напэўна, мне не трэба было гойсаць па напластаваннях праху, скакаць праз здзірванелыя магільныя капцы, есці з іх сакавітыя суніцы, мілавацца з дзяўчынай на заімшэлых магільных плітах… Напэўна, мне не трэба было перабягаць праз дарогу на могілкі, і тады я разам з іншымі суцяшаў бы сябе, што не знікну дазвання ў невараці, а нейкім чынам перарушу ў наступнае быццё…

Але я залішне доўга бавіўся на старых могілках, каб не помніць, ува што згортваецца жыццё чалавека, чым і дзе яно вершыцца. І таму, калі закарцела спытацца пра самае кранальнае – што ёсць быццё, хто ёсць ты і ці знойдзецца ў цябе нешта, праз што ты апасля не згубішся ў небыцці, я ўжо ведаў пачатак адказу: быццё падобнае да старых могілак за каменным мурам, дзе жывыя мілуюцца на надмагільных плітах, з якіх шурпаты час паздзіраў усе літары… Заставалася апазнаць працяг гэтага ведання. Але чым далей я паглыбляўся ў росшукі, тым болей цяміў, што неўпрыкмет губляю тое, што шукаю. А потым і зусім згубіў. І ў які бок ні аглядаўся, куды ні зазіраў – няма мяне.

Чалавека можна прыдумаць – нельга знайсці. Без ліхтара ці з ліхтаром. Здаецца, гэта адзінае, што я зразумеў, скрэмзаўшы столькі паперы.

Нельга знайсці тое, чаго няма. Марна шукаць я-чалавека ў нейкіх яшчэ значэннях, акрамя тых, што можна «памацаць пальцамі». Я-чалавек знаходзіцца па-за кантэкстам сакральнага, ён цалкам запакаваны ў прастору рэальнага і ўвесь да рэшткаў вычэрпваецца адбываннем тут-быцця.

Вось чаму, калі, персаналізуючы праблему «хто ён, чалавек?», я пытаўся ў сябе «хто ён, я?», дык у адказ не чуў нават рэха. Пытанне душыла сябе моўкнасцю.

Цяпер я ведаю, скуль тая моўкнасць: недарэчна пытацца пра таго, каго няма – хто ён? Трэба пакінуць гэтую вярэду назаўжды і болей не думаць пра адказ на пустое пытанне, а думаць пра нешта іншае. Бо, можа, мяне няма не ўвогуле, а толькі ў тых значэннях, у якіх я сябе шукаў?

Тым не менш, на заканчэнне яшчэ раз трохі нагадаю пра тое, што паўстала паміж мной і хоць якой магчымасцю аптымізацыі жаху небыцця…

Мяне няма без існага. Мяне няма без людзей.

Я немагчымы ў колькасці самога сябе. Я не сам сабой абумоўлены.

Я не сам з сябе паходжу.

Я не маю патрэбы ў сабе з сябе самога. Я толькі тое, што ёсць у значэннях мяне. Я ёсць, пакуль я ёсць.

І апошняе…

Я з’явіўся на свет не таму, што была нейкая патрэба менавіта мяне ў быцці, а я ёсць толькі таму, што з’явіўся.

Натуральна, мог і не з’явіцца… Не быць. А таго, чаго можа не быць – няма хоць у якіх іншых значэннях ад тых, што ёсць.

Мог ніколі не быць. Не быў раней. Потым зноў не буду.

Няма…