Читать книгу Płazy świata - Joanna Mazgajska - Страница 14

Oczy płazów beznogich są anatomicznie i funkcjonalnie w różnym stopniu zredukowane. Większość beznogich nie widzi dobrze. Wyjątkiem są przedstawiciele rodziny płazowców* (Typhlonectidae), wiodące wodny tryb życia oraz larwy niektórych, mniej wyspecjalizowanych gatunków. U części przedstawicieli Gymnophiona, szczególnie mocno związanych z podziemnym trybem życia, soczewka i siatkówka uległy zanikowi. Ale nawet te pozbawione oczu płazy wykazują negatywną fototaksję, tj. uciekają od źródła światła. Beznogie prawdopodobnie nie najlepiej słyszą, ale w pewnych okolicznościach, np. złapane do ręki, mogą wydawać dźwięki (przypominające krzyki lub piski). U niektórych gatunków mniej wyspecjalizowanych w ryjącym trybie życia, w błędniku błoniastym występuje brodawka podstawowa (łac. papilla basilaris), ale u żadnego taksonu nie ma błony bębenkowej. W budowie anatomicznej błędnika błoniastego rodziny Caeciliidae obecne są dwie (a nie jedna jak u innych płazów), plamki zaniedbane.

Mają zdecydowanie lepiej niż jakiekolwiek inne płazy rozwinięty narząd węchu, rekompensując tym częściową przynajmniej utratę innych zmysłów. Jest to oczywiste przystosowanie do życia w ziemi, gdzie odbiór bodźców wzrokowych i słuchowych nie ma takiego znaczenia jak na powierzchni. Narząd węchu jest parzysty i składa się z otworu nozdrza przechodzącego w worek węchowy. Od worka tego odchodzi worek dodatkowy, do którego otwiera się przewód narządu Jacobsona. Cały narząd węchowy zajmuje jedną czwartą wielkości głowy.

Ważnym narządem zmysłu (percepcji chemicznej i dotykowej) jest dla beznogich para czułków zmysłowych wysuwana z bruzd lub otworków, położona (po jednym czułku z każdej strony) przeważnie między okiem a otworem nozdrza. Są one różnie położone wśród poszczególnych grup: u jednych przed otworem gębowym, u innych przy samych oczach tworząc z nimi jeden narząd, u niektórych gatunków (rodzina skrytoślepcowate*) wspólnie wysuwany i chowany. U części gatunków w czaszce istnieją parzyste otwory czułkowe: u poszczególnych taksonów czułki zmysłowe powiązane są z oczodołem (mikromarszczelec surinamski* – Microcaecilia rabei) lub też leżą tuż przy otworach nozdrzy (np. Crotaphatrema lamottei). Czułki zmysłowe występują u wszystkich beznogich. Wiadomo, że struktury te są powiązane funkcjonalnie z narządem Jacobsona. Cząstki chemiczne są wciągane na powierzchniach czułków zmysłowych do kanalików, a stamtąd kierowane do narządu Jacobsona, gdzie są analizowane. Dzięki takiemu mechanizmowi płazy mogą odbierać bodźce chemiczne, kiedy np. otwory nozdrzy są pokryte ziemią w czasie rycia. Jedynie u rodziny Typhlonectidae czułki zmysłowe nie mogą się chować. Z eksperymentów wynika, że zablokowanie otworów nozdrzy uniemożliwia znalezienie ofiary, zaś zablokowanie czułków zmysłowych opóźnia dotarcie do niej.

Głowa Ichthyophis tricolor z czułkami zmysłowymi, fot. John Measey

U larw płazów beznogich, podobnie, jak u larw innych płazów, występuje narząd linii bocznej. Składa się on z elektroreceptorów – wzgórków zmysłowych i neuromastów będących mechanoreceptorami. Wzgórki zmysłowe znajdują się u nasady lub poniżej środkowej warstwy naskórka. Są to banieczkowate kanały, wewnątrz których znajdują się komórki zmysłowe, połączone włóknami nerwowymi z wewnętrznym układem nerwowym. Na zewnątrz każdego kanalika z otworu wystaje osklepek (łac. capula) – grudka galaretowatej substancji. Każde zwierzę emituje wokół siebie pole elektryczne. Wzgórki zmysłowe pozwalają wyczuć niewielkie nawet pole elektryczne wokół ewentualnych ofiar nawet wtedy, gdy są one ukryte i odróżnić je według wielkości. Umożliwiają także wykrycie drapieżcy będącego ewentualnym zagrożeniem dla płaza. Wzgórki zmysłowe występują nie tylko u larw beznogich, ale także u dojrzałych płciowo osobników płazowca murenowatego (Typhlonectes compressicauda) – prawdopodobnie w związku z prowadzonym przez ten gatunek wodnym trybem życia. Wzgórki zmysłowe mogą także być pomocne przy fotorecepcji (wykrywaniu źródeł światła).

Neuromasty są znacznie mniej liczne niż wzgórki zmysłowe. Reagują na bodźce mechaniczne, np. drgania wody. Składają się z trzech typów komórek, w tym z urzęsionych komórek zmysłowych (na szczycie neuromastu). Bezpośrednio pod każdym neuromastem znajduje się naczynie krwionośne.