Читать книгу Psychogeriatria - Группа авторов - Страница 15

Jedną z pierwszych oznak otępienia jest globalny spadek sprawności intelektualnej. Główną cechą jest zauważalna różnica w poziomie funkcjonowania intelektualnego osób starszych w stosunku do ich sprawności mentalnej prezentowanej w okresie wczesnej dorosłości. U każdego pacjenta z podstępnie postępującą demencją mogą wystąpić nagłe zmiany w sferze poznawczej, behawioralnej czy stanie zdrowia. Stan psychiczny często jest barometrem zdrowia u tych pacjentów, a nagłe zmiany wymuszają poszukiwanie dodatkowego problemu, który może mieć miejsce. Liczne populacyjne badania pokazują, że skraca się długowieczność u osób w podeszłym wieku, które doświadczają zaburzeń poznawczych. Zmniejszenie zdolności poznawczych w dowolnym przedziale czasowym jest predyktorem przedwczesnej śmierci.

Każda z głównych dziedzin poznawczych: pamięć deklaratywna (epizodyczna i semantyczna), funkcje wykonawcze, funkcje wzrokowo-przestrzenne czy język, może być dotknięta demencją. W przebiegu choroby Alzheimera pierwszym i najbardziej wyrazistym objawem jest przeważnie amnezja. W innych chorobach przebiegających z otępieniem zazwyczaj dominują deficyty w zakresie innych obszarów poznawczych. Powszechnym aspektem otępienia jest utrata wglądu (anozognozja) w zakresie własnych deficytów poznawczych i funkcjonalnych.

Nagminne są również objawy neuropsychiatryczne. Prawie zawsze obecna jest apatia i utrata inicjatywy. Depresja i lęk występują często, szczególnie we wczesnych stadiach choroby, kiedy zachowany jest jeszcze krytycyzm i pacjenci zdają sobie sprawę z pogarszającego się funkcjonowania w różnych sferach życia. Kolejnymi objawami znamiennymi dla zespołów otępiennych są: drażliwość, podejrzliwość, odhamowanie, myślenie urojeniowe i omamy.

Codzienne funkcjonowanie pacjentów z otępieniem jest zagrożone. Na początku demencji trudności mogą pojawiać się w zarządzaniu finansami i lekami, samodzielnym podróżowaniu, przygotowywaniu posiłków oraz dotrzymywaniu terminów. W bardziej zaawansowanym stadium choroby trudności zaczynają być zauważalne w podstawowych czynnościach życia codziennego, takich jak kąpiel, ubieranie, spożywanie pokarmów i wypróżnianie. Demencje wtórne (naczyniopochodne) lub otępienie z ciałami Lewy’ego często są związane ze specyficznymi zaburzeniami siły mięśniowej, koordynacji, chodu lub równowagi. W chorobie Alzheimera najczęściej nie odnotowuje się zaburzeń ruchowych [5].

Poniżej została omówiona podstawowa symptomatologia najczęściej spotykanych w praktyce klinicznej zespołów otępiennych.

OTĘPIENIE W CHOROBIE ALZHEIMERA

Choroba Alzheimera jest postępującym, pierwotnie zwyrodnieniowym schorzeniem OUN, w przebiegu którego dochodzi do zaniku kory mózgowej. Pojawiają się deficyty w sferze funkcjonowania poznawczego. Charakterystyczne dla profilu otępienia alzheimerowskiego są: zaburzenia pamięci epizodycznej, trudności w nabywaniu nowego materiału, brak trwałości śladu pamięciowego oraz występowanie deficytu w zakresie co najmniej jednej funkcji poznawczej (afazja, apraksja, agnozja i zaburzenia działań wykonawczych). W mowie chorych widoczne jest tzw. obniżenie gotowości słowa – dysnomia (trudności w przypomnieniu sobie słów odpowiednich do wyrażenia swoich myśli). Na skutek tego dochodzi do upośledzenia płynności wypowiedzi (zmniejszona fluencja mowy). Powtarzające się sytuacje, w których ujawniają się trudności z pamięcią, wprawiają pacjenta w zakłopotanie, są przyczyną wycofywania się z kontaktów społecznych i unikania ludzi. Nierzadko wówczas rozwija się lęk oraz depresja.

Wraz z rozwojem choroby Alzheimera zaburzenia poznawcze pacjenta stają się coraz bardziej dotkliwe. Pojawia się ogólna dezorientacja co do czasu i miejsca. Zaburzenia pamięciowe i wzrokowo-przestrzenne skutkują gubieniem się w znanym sobie otoczeniu, niemożliwe staje się poruszanie samochodem, następuje utrata orientacji topograficznej, np. chory nie znajduje drogi do własnego domu. Narastające trudności z przypomnieniem sobie odpowiednich słów i zastępowanie ich bardzo ogólnymi, wręcz stereotypowymi określeniami i pojęciami sprawia, że mowa pacjenta staje się pusta treściowo. Chory mówi dużo, ale ogólnikowo, nie przekazując często sedna informacji. Dołączają się trudności w liczeniu (dyskalkulia – nawet proste działania arytmetyczne stanowią problem) oraz z czytaniem i pisaniem (dysgrafia).

Pacjenci mają tendencję do wielokrotnego powtarzania tych samych historii z przeszłości, zadają stale te same pytania, nie kodując udzielanych im odpowiedzi. Zaburzenia amnestyczne nie ograniczają się już tylko do pamięci krótkotrwałej, lecz także obejmują wiedzę i pamięć autobiograficzną: niemożność przypomnienia sobie istotnych faktów z przeszłości, np. adresu zamieszkania z lat młodości, mylenie imion wnuków. Na tym etapie charakterystyczne są błędne identyfikacje znanych sobie osób – mylenie syna z wnukiem, nierozpoznawanie twarzy (prozopagnozja).

Zmiany w emocjach i osobowości zmierzają najczęściej w kierunku drażliwości i dysforii. Próby kontroli i pomocy ze strony rodziny mogą być przez pacjenta interpretowane urojeniowo – jako zagrażające, budzące lęk oraz agresję. Mogą pojawić się urojenia psychotyczne o niewierności małżeńskiej, okradaniu przez najbliższych członków rodziny czy głodzeniu [11, 12].

Więcej informacji na temat choroby Alzheimera znajduje się w rozdziale 3.

OTĘPIENIE Z CIAŁAMI LEWY’EGO

W otępieniu z ciałami Lewy’ego kluczowe są fluktuacje stanu poznawczego, zaburzenia uwagi (głównie w zakresie jej podtrzymywania) i funkcji wzrokowo-przestrzennych, znacznie nasilone już we wczesnym stadium, oraz spowolnienie psychoruchowe. Istotne są również deficyty funkcji wykonawczych. Odroczone odtwarzanie materiału jest zazwyczaj na dobrym poziomie, w przeciwieństwie do otępienia typu alzheimerowskiego, w którym konsolidacja śladu pamięciowego jest zaburzona [13]. Poza tym dodatkową cechą charakteryzującą ten rodzaj otępienia jest obecność wyraźnych, uszczegółowionych, powtarzających się halucynacji wzrokowych. Od strony manifestacji neuropsychiatrycznej często pojawia się drażliwość i chwiejność [14].

OTĘPIENIE NACZYNIOPOCHODNE

Ze względu na nakładanie się różnorakich zmian naczyniopochodnych nie można określić jednego, klasycznego obrazu zaburzeń poznawczych w otępieniu naczyniopochodnym. Często w przebiegu tego otępienia pojawiają się jednak następujące oznaki: nagły początek zaburzeń, skokowe pogarszanie się stanu chorego i fluktuacyjny przebieg zaburzeń poznawczych. Najbardziej charakterystyczne dla profilu otępienia naczyniopochodnego deficyty poznawcze i objawy behawioralne to: zaburzenia procesu przechowywania informacji, wolne tempo przetwarzania, osłabienie procesów uwagi dowolnej, zaburzenia dynamiki zachowania i sfery emocjonalno-motywacyjnej [15].

OTĘPIENIE CZOŁOWO-SKRONIOWE

Znamiennymi cechami profilu zaburzeń funkcji poznawczych są: zaburzenia mowy (zubożenie mowy, echolalia i perseweracje) oraz dominacja zaburzeń funkcji wykonawczych przy zachowanej zazwyczaj dobrej orientacji w przestrzeni i praksji. Ponadto w przebiegu otępienia czołowo-skroniowego wcześnie pojawiają się zaburzenia osobowości i zachowania w postaci niewłaściwych działań, a także reakcji (perseweracje, zachowania utylizacyjne, stereotypowe, bez planu, labilność emocjonalna, hiperoralność) [13].

OTĘPIENIE W CHOROBIE PARKINSONA

W otępieniu w przebiegu choroby Parkinsona wśród zaburzeń funkcji poznawczych dominują zaburzenia uwagi mimowolnej oraz dowolnej (skupiania uwagi), mogą występować fluktuacje w ciągu dnia oraz z dnia na dzień, występuje bradyfrenia, zaburzone są znacząco funkcje wykonawcze (trudności w zadaniach wymagających inicjowania, planowania, kategoryzacji), jak również funkcje wzrokowo-przestrzenne. Zaburzenia pamięci objawiają się trudnościami w przypominaniu sobie bieżących zdarzeń, występują trudności z wydobyciem nowo nabytego materiału (przypominanie poprawia się po udzieleniu wskazówek, rozpoznawanie jest zazwyczaj na lepszym poziomie niż swobodne przypominanie). Pacjenci mają tendencję do odraczania odpowiedzi, nie przypominają materiału natychmiast po jego prezentacji. Często zaburzeniom poznawczym towarzyszą objawy neuropsychiatryczne: zaburzenia nastroju, inercja, spowolnienie psychoruchowe oraz obniżenie dynamiki zachowania [16].