Читать книгу Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży - Группа авторов - Страница 53

Temperament jest najbardziej biologiczną właściwością jednostki stanowiącą fundament naszej osobowości. Reguluje zachowanie człowieka w dwóch głównych aspektach: reaktywności i samoregulacji (Buss i Plomin, 1984). W porównaniu z innymi właściwościami psychicznymi człowieka należy do zjawisk najbardziej stałych, w znacznym stopniu dziedzicznych i ujawniających się już w 1. roku życia. Przegląd licznych badań z dziedziny temperamentu pokazuje, że pewne cechy temperamentu, takie jak impulsywność, zapotrzebowanie na stymulację czy unikanie szkody, mają znaczenie w wyjaśnianiu genezy indywidualnych różnic w przebiegu rozwoju dzieci i młodzieży, zwłaszcza w zakresie nieprzystosowania i rozwoju uzależnień (zob. Cierpiałkowska i Grzegorzewska, 2016; Grzegorzewska i Cierpiałkowska, 2018).

Analiza relacji między temperamentem a psychopatologią wymaga uwzględnienia wielu kontekstów rozwoju dziecka – indywidualnych i środowiskowych. Co prawda, na poziom funkcjonowania jednostki w dużej mierze ma wpływ jej biologiczna konstytucja, jednak ostateczny kształt ścieżek rozwojowych będzie zależał od jakości kontekstów rozwoju dziecka oraz wzajemnych dynamicznych relacji rodzinnych, rówieśniczych i społecznych (Lerner i Lerner, 1994).

Procesy łączące temperament z przystosowaniem polegają na wpływach bezpośrednich, pośrednich i interakcyjnych (Rothbart, Posner i Hershey, 1995). Wpływ bezpośredni dotyczy skrajnych cech temperamentu, które sprzyjając skłonności do określonego stanu emocjonalnego (np. drażliwość lub wyciszenie), kształtują reakcje jednostki, jej zachowanie i ostateczne efekty rozwojowe (pozytywna adaptacja lub konkretny objaw psychopatologiczny). Wpływy pośrednie wiążą się z oddziaływaniem określonych cech temperamentu dziecka na reakcje otoczenia względem niego, co w konsekwencji decyduje o kształtowaniu się jego samooceny, schematów poznawczych czy orientacji w sobie i świecie (tzw. poznawcze podstawy psychopatologii lub zdrowia psychicznego) (Rothbart i Bates, 1998). O ostatecznym poziomie zdrowia psychicznego i funkcjonowania dziecka decyduje też wzajemna interakcja określonych cech jego temperamentu (np. impulsywności) i środowiska w ten sposób, że skłonność do dystresu i tzw. trudny temperament mogą się przyczyniać do niedostosowania tylko wówczas, gdy rodzice reagują silną konfrontacją lub poddaniem się (szerzej zob. Cierpiałkowska i Grzegorzewska, 2016).

Próby wyjaśnienia zdrowia psychicznego i zaburzeń na podstawie analizy wymiarów temperamentu przynoszą obiecujące rezultaty. Wyniki badań nad czynnikami prognozującymi zaburzenia w przystosowaniu wśród młodzieży wskazują, że dziecięcy temperament ma większą siłę przewidywania niż jakość sprawowania funkcji rodzicielskich (Lerner i Lerner, 1994). Wiele dociekań empirycznych opiera się na próbach ustalenia, które konkretnie cechy temperamentu warunkują określone rezultaty rozwojowe. Szczególnie wskazuje się na rolę impulsywności oraz takich cech jak zdolność wyciszenia się w następstwie stresu, emocjonalność, poszukiwanie nowości, unikanie szkody i uzależnienie od nagrody (Cloninger, 1987; Tarter, Alterman i Edwards, 1985).

Impulsywność jest definiowana jako predyspozycja do szybkiego i nieplanowanego reagowania na zewnętrzne i wewnętrzne bodźce bez zwracania uwagi na negatywne konsekwencje tych zachowań, zarówno dla jednostki, jak i jej otoczenia (Poprawa, 2015). Osobę impulsywną charakteryzuje szybkie uleganie nagłym pobudkom i pragnieniom oznaczające natychmiastowe i gwałtowne reagowanie na nie. Co prawda, ścieżki rozwoju impulsywności i jej obraz kliniczny są zróżnicowane, jednak u wszystkich osób impulsywnych obserwuje się typowe reakcje behawioralne, takie jak automatyczna, bezrefleksyjna reakcja na bodźce, osłabione hamowanie, skłonność do podejmowania nadmiernego ryzyka czy nieumiejętność rozważnego i wytrwałego działania. Mimo że pewien poziom impulsywności jest typowy dla małych dzieci, te z nich, które wykazują skrajną impulsywność albo nie rozwijają w sobie odpowiedniej do wieku samoregulacji, są bardziej podatne na rozwój zaburzeń i niekorzystne efekty rozwojowe. Zgodnie z perspektywą psychopatologii rozwojowej ekstremalna impulsywność ujawniana w wieku przedszkolnym może stanowić pierwszy etap rozwoju ścieżki nieprzystosowania i zachowań antyspołecznych w przyszłości (Beauchaine i Gatzke-Kopp, 2012; Beauchaine, Hinshaw i Pang, 2010). W istocie, impulsywność leży u podstaw wielu zaburzeń o charakterze eksternalizacyjnym, w tym ADHD, zaburzeń zachowania, antyspołecznych zaburzeń osobowości i uzależnień (Beauchaine, Klein, Crowell, Derbidge i Gatzke-Kopp, 2009; Krueger i in., 2002). Dodatkowo obserwuje się związek impulsywności z zburzeniami internalizacyjnymi, takimi jak depresja czy samookaleczenia (Beauchaine, Klein, Crowell, Derbidge i Gatzke-Kopp, 2009; Hirshfeld-Becker i in., 2002).

W literaturze podkreśla się, że impulsywność ma wyraźne podłoże neurobiologiczne związane z interakcją czynników biologicznych i środowiskowych. Zaobserwowane zmiany są wynikiem zaburzeń neurorozwojowych i mają zatem charakter wrodzony (Barkataki, Kumari, Das, Taylor i Sharma, 2006). Neurobiologiczne korelaty impulsywności mogą wynikać z anomalii strukturalnych powodujących zaburzenia funkcjonalne w obwodach regulujących emocje (np. w obrębie kory przedczołowej, układu limbicznego i podwzgórza) oraz neurochemicznych związanych z rolą substancji sygnałowych w złożonym korowo-limbiczno-podwzgórzowym obwodzie neuronalnym (np. liczne neuroprzekaźniki, hormony, cytokiny, enzymy i neutrofiny) (Vetulani, 2013). Neurobiologiczne podłoże impulsywności wiąże się ze zróżnicowaniem fenotypowym oraz ze zwiększoną podatnością dzieci impulsywnych na różne rodzaje psychopatologii w przyszłości, szczególnie w kontekście środowiska wychowawczego wysokiego ryzyka związanego z niestabilnością emocjonalną, przemocą i traumą (Neuhaus i Beauchaine, 2017). Oznacza to, że dzieci wykazujące nasiloną impulsywność od wczesnego dzieciństwa są bardziej wrażliwe na negatywne skutki niekorzystnych doświadczeń życiowych, a w konsekwencji szybciej i częściej ujawniają się u nich objawy psychopatologiczne, ścieżki niedostosowania zaś są bardziej trwałe. Warto przy tym podkreślić, że w świetle współczesnych badań mniej więcej połowa impulsywnych dzieci w wieku przedszkolnym wykazuje poważne zaburzenia w późniejszych okresach (Campbell, Shaw i Gilliom, 2000). Dotyczy to dzieci, u których obserwuje się nagromadzenie czynników ryzyka, zarówno tych wynikających z biologicznej podatności, jak i tych związanych ze środowiskowymi czynnikami ryzyka. W skrajnych przypadkach oznacza to, że impulsywne dzieci są wychowywane przez impulsywnych rodziców, którzy charakteryzują się wysoką labilnością i niedojrzałością, skłonnością do agresji i zachowań antyspołecznych oraz niestałością opiekuńczo-wychowawczą (Beauchaine, Neuhaus, Zalewski, Crowell i Potapova, 2011). Dalsze narażenie na czynniki ryzyka, takie jak przemoc w sąsiedztwie, wczesne, narastające spożywanie substancji psychoaktywnych, słaba motywacja oraz trudności w nauce, zwiększa prawdopodobieństwo rozwoju zaburzeń i problemów psychicznych poprzez nasilenie trudności w samoregulacji i funkcjach wykonawczych. I odwrotnie, dziecko wykazujące nasilone cechy impulsywności we wczesnym dzieciństwie, a wychowywane w stabilnym środowisku rodzinnym przy maksymalnym nasileniu innych czynników ochronnych (np. sukcesy edukacyjne lub sportowe, dobre sąsiedztwo, obecność znaczącej osoby dorosłej w życiu dziecka, pozytywne wpływy rówieśnicze) może budować w sobie odporność psychiczną poprzez rozwijanie umiejętności kontroli impulsów i samoregulacji emocjonalnej (Beauchaine, Gatzke-Kopp i Mead, 2007; Raine i in., 2001).

Wśród innych cech temperamentu mających znaczenie w kontekście uwarunkowań kształtowania się podatności na psychopatologię wymienia się: brak regularności funkcji fizjologicznych, tendencje do wycofywania się, trudności w przystosowaniu się, duża intensywność reakcji emocjonalnych i zachowań oraz nasilenie negatywnego afektu (Thomas i Chess, 1977). Cechy te określano dawniej jako tzw. trudny temperament. Obecnie częściej mówi się o niezrównoważonym typie temperamentu. Jak dowodzą badania, dzieci z tym profilem temperamentu częściej mają problemy w relacjach, doświadczają krytyki i wrogości ze strony innych, częściej sięgają po substancje psychoaktywne oraz łatwiej angażują się w zachowania ryzykowne niż ich rówieśnicy z innym układem cech temperamentalnych (Lerner i Vicary, 1984). W innych badaniach wskazuje się na istotną rolę w rozwoju nieadaptacyjnych ścieżek rozwojowych takich cech temperamentu, jak poszukiwanie nowości, niska wytrwałość, wysoki poziom ekstrawagancji i niskie zdyscyplinowanie (Hornowska, 2006). Cechy te mają szczególne znaczenie w rozwoju skłonności do uzależnień (zob. Cloninger, 1987).