Читать книгу Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży - Группа авторов - Страница 57

Problematyka regulacji emocji w dzieciństwie i adolescencji to bardzo złożone, wieloaspektowe zagadnienie, które poddawane jest badaniom z wielu różnych perspektyw – strukturalnej, rozwojowej, neurobiologicznej, neurohormonalnej. W tej części rozdziału skoncentrujemy się na pokazaniu związków umiejętności regulacji emocji z jakością wewnętrznych modeli przywiązania oraz zdolnością do mentalizacji. Badania dorosłych jednoznacznie pokazały, że osoby charakteryzujące się zdolnością do akceptowania i integrowania zarówno pozytywnych, jak i negatywnych emocji są na ogół bezpiecznie przywiązane; natomiast osoby cechujące się silnym, trudnym do skontrolowania negatywnym afektem są przywiązane pozabezpiecznie (Cassidy i Shaver, 1999).

Regulacja emocji przez niemowlęta i dzieci jest zawsze rozpatrywana w kontekście cech temperamentu (temperament zrównoważony vs. niezrównoważony) oraz relacji dziecka z matką lub opiekunem, stanowiącej podstawę tworzenia się wewnętrznych modeli operacyjnych przywiązania. Zgodnie z podejściem funkcjonalnym w psychologii Jude Cassidy (1994) sformułowała założenie, że umiejętności regulacji emocji mają charakter adaptacyjny, ponieważ pomagają dziecku, mimo wystąpienia różnych przeszkód i negatywnych emocji, w osiąganiu jego celów, w tym związanych z relacjami społecznymi. Wzorce regulacji emocji pełnią ważną funkcję dla niemowlęcia i dziecka, umożliwiają bowiem nawiązywanie i utrzymywanie relacji z postacią przywiązania. Odbywa się to na dwa sposoby. Po pierwsze, regulacja emocji u niemowlęcia (dziecka) spełnia swoją funkcję, gdy przyczynia się do bardziej efektywnej regulacji systemu przywiązania, w odpowiedzi na spektrum pozytywnych i negatywnych doświadczeń w relacji z opiekunem. Uważa się, że celem regulacji emocji u niemowląt, które doświadczyły odrzucenia i braku opieki, jest zminimalizowanie wpływu tego negatywnego przeżycia do takiego stopnia oraz takiej postaci, by uniknąć ryzyka dalszego odrzucenia. Wzorzec zachowania może przybrać dwa oblicza – dziecko staje się bardziej przyjazne, zachęcające i uwodzące w kontakcie ze swoimi opiekunami albo dziecko nasila negatywne emocje, np. złość, rozpacz czy przerażenie, do takiego stopnia, żeby zwiększyć prawdopodobieństwo zwrócenia na siebie uwagi niedostępnego opiekuna. Oba te wzorce regulacji emocji i zachowań pomagają dziecku pozostać blisko rodzica i uzyskać ochronę. Po drugie, funkcja utrzymania relacji przywiązania jest uważana za spełnioną, gdy niemowlę sygnalizuje rodzicowi, że będzie pomagało mu w utrzymaniu stanu umysłu, który umożliwi mu utrzymanie więzi z dzieckiem. Funkcja te jest pełniona także na dwa sposoby. Dzięki sygnalizowaniu przez dziecko braku potrzeby opieki i wsparcia (np. poprzez okazywanie samodzielności, umiejętności samokojenia) dochodzi u rodzica do osłabienia tendencji do unikania kontaktu z dzieckiem, co chroni ich relację przywiązania. Natomiast dziecko przywiązane ambiwalentnie sygnalizuje rodzicowi, że go potrzebuje, w tak ekstremalny sposób (przejawia sile emocje negatywne, np. rozpacz, wściekłość), że u rodzica następuje automatyczne aktywowanie się systemu przywiązania. Relacja między dzieckiem a rodzicem jest zachowana. Przedstawione tu podejście do regulacji emocji jest zgodne z założeniami wielu prac poświęconych wyjaśnieniu uwarunkowań socjalizacji emocji (Lewis i Saarni, 1985; Thompson, 1990).

BLOK ROZSZERZAJĄCY 5.3. Czynniki społeczne wpływające na umiejętności regulacji emocji przez dzieci

Jakość relacji przywiązania we wczesnym dzieciństwie jest ściśle skorelowana nie tylko z kształtowaniem się zdolności do regulacji emocji, lecz także rozwojem zdolności do mentalizowania. Mentalizowanie to wyobrażeniowa aktywność umysłowa umożliwiająca spostrzeżenie, uświadomienie sobie i interpretowanie ludzkiego zachowania w kategoriach intencjonalnych stanów umysłu, takich jak potrzeby, pragnienia, uczucia, wierzenia, przekonania, cele, zamiary, przyczyny, powody itp. (Allen, Fonagy i Bateman, 2014; Weinberg, 2006). Mentalizacja traktowana jest jako metapoznanie, czyli zdolność do wyobrażenia sobie stanów umysłowych innych oraz zwracania uwagi na to, co dzieje się we własnym umyśle. Obok dwóch innych kompetencji – samoregulacji emocjonalnej i kontroli uwagi – uważana jest za kluczowy czynnik organizacji self, który kształtuje się w kontekście relacji przywiązania (zob. Cierpiałkowska i Górska, 2016b). Mentalizacja pełni kilka ważnych funkcji. Po pierwsze, odgrywa kluczową rolę w nabywaniu zdolności do rozróżniania świata wewnętrznego i zewnętrznego. Zdolność ta rozwija się stopniowo, począwszy od równoważności psychicznej świata zewnętrznego i wewnętrznego u małego dziecka, poprzez całkowite rozłączenie jednego i drugiego (tzw. tryb „na niby”), aż po wykształcenie funkcji refleksyjnej (mentalizacji), dzięki której uczucia i myśli doświadczane są jako wewnętrzne, ale ściśle powiązane z tym, co zewnętrzne (Stawicka i Górska, 2016). Dysfunkcje w tym obszarze prowadzą do zaburzeń w odbiorze rzeczywistości, czyli to, co wewnętrzne, pokrywa się całkowicie z tym, co zewnętrzne i/lub wewnętrzne reprezentacje (często zniekształcone fantazjami) rzutują na zewnętrzną rzeczywistość bez świadomości zniekształceń w percepcji (Fonagy, Gergely, Jurist i Target, 2002). Dzięki zdolności do mentalizacji u dziecka pojawia się umiejętność przewidywania zachowania innych, co pozwala na spostrzeganie tych zachowań jako znaczących i sensownych oraz umożliwia głębszą analizę i antycypację dalszych działań. Po trzecie, mentalizacja wspomaga komunikację, umożliwiając porozumiewanie się bez nieustannej konieczności omawiania wspólnego działania i przedstawiania własnej perspektywy.

W pracy klinicznej podkreśla się, że zakłócenia procesu mentalizacji mają związek z obserwowanymi objawami psychopatologicznymi. Szczególną uwagę przywiązuje się do deficytów w mentalizacji jako podwalin rozwoju zaburzeń osobowości (zob. Cierpiałkowska i Górska, 2016a). Nieprawidłowości w transakcjach przywiązaniowych skutkują ukształtowaniem się swoistej podatności na zakłócenia procesu mentalizacyjnego, na którą składają się słaba regulacja afektu, łatwość aktywowania systemu przywiązania, tendencja do eksternalizacji i identyfikacji projekcyjnej. Dodatkowo podatność tę buduje mechanizm konfliktowy pojawiający się w sytuacji stresu interpersonalnego. Polega on na uruchomieniu w obliczu konfliktu z inną osobą reakcji obronnych wobec mentalizowania, co chroni jednostkę przed rozumieniem obecnych w umyśle intencji skrzywdzenia pierwotnie opiekuna, później innej osoby dorosłej (Fonagy i in., 2013). Ten mechanizm obronny, adaptacyjny w okresie wczesnego dzieciństwa w latach późniejszych buduje podwaliny nie tylko pod zaburzenia osobowości, lecz także schizofreniczne i afektywne dwubiegunowe (zob. Cierpiałkowska i Górska, 2016a).

PODSTAWOWE POJĘCIA

bezpieczne przywiązanie

ciągłość rozwoju homotypowa, heterotypowa

czynniki ryzyka, zasoby indywidualne i środowiskowe

dysocjacja

dysregulacja emocji

ekwifinalność

ekwipotencjalność

impulsywność

indeterminizm

mentalizacja

model podatność–stres

model rozwoju potraumatycznego

podatność, odporność psychiczna

pozabezpieczne przywiązanie

psychopatologia rozwojowa

regulacja emocji

ścieżki rozwoju

temperament zrównoważony

trajektorie rozwoju dzieci i młodzieży

trauma jednorazowa

trauma relacyjna

zaburzenia eksternalizacyjne i internalizacyjne

LITERATURA ZALECANA

Grzegorzewska, I., Pisula, E., Borkowska, A.R. (2016). Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży. W: L. Cierpiałkowska, H. Sęk (red.), Psychologia kliniczna (s. 451–499). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Liotti, G., Farina, B. (2016). Traumatyczny rozwój. Etiologia, klinika i terapia wymiaru dysocjacyjnego, przeł. H. Michalska. Warszawa: Fundacja Przyjaciele Martynki.

Strelau, J. (2014). Funkcjonalne znaczenie temperamentu dzieci. W: J. Strelau, Różnice indywidualne (rozdz. 11, s. 269–306). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.