Читать книгу Lífsgleði – sjálfsævisaga - Margit Sandemo - Страница 3

1. kafli

1942

Þung hurðin skall aftur og hljóðið benti til þess að járn væri undir sléttu, hvítmáluðu yfirborðinu. Holar drunurnar bárust áfram inn í ókunnar vistarverur.

Það hringlaði í þungri lyklakippu þegar læst var á eftir mér.

Ég var komin inn.

Frá stórum sölum heyrðust lág hróp fólks í sálarkreppu.

Hvað var ég að gera hérna?

-Komdu með mér.

Kvenröddin var hvorki hvöss né vingjarnleg. Bara róleg og blátt áfram.

Ljósgrágrænir veggirnir áttu kannski að verka róandi en mér fannst liturinn sjúklegur og pirrandi.

Hvítt og grágrænt.

Hvernig hafði ég lent hérna? Hvað hafði gerst? Hver hafði gert mér þetta?

Eða hafði ég gert eitthvað?

Beckomberg...

Það hafði farið hrollur um okkur krakkana við nafnið. Við flissuðum við tilhugsunina um þá sem þarna dvöldu.

Geðveikraspítalinn Beckomberg.

Nú var ég þar sjálf. Átján ára var ég lögð þar inn án þess að vita af hverju.

Eða hvað?

Allt var svo óljóst. Þegar ég reyndi að ná tökum á hugsununum og líta um öxl, varð allt ein ringulreið. Draumar og veruleiki blandaðist saman, ég náði engu, vissi ekki hvað var hvað og svo leið allt burt.

Aftur hringl í lyklum og aðrar dyr opnuðust.

Þeim var læst þegar við vorum komnar inn fyrir, hjúkr­unarkonan og ég.

Ég elti hana hlýðin þegar hún sneri sér að enn einni hvítmálaðri hurð.

Enn einu sinni læsti hún að innan og ég var komin alla leið.

Forvitin augu störðu á mig úr rúmunum sem stóðu þarna í röðum. Konur og ungar stúlkur risu upp, nokkrar lágu kyrrar og ein gekk eirðarlaus um gólf á litlum bletti án þess að líta í áttina til mín. Tvær hjúkrunarkonur reyndu að tjónka við miðaldra konu sem hljóðaði án afláts. Stúlka á aldur við mig sat úti í horni með spítalaskyrtuna yfir krepptum hnjánum. Allt fas hennar sýndi að hún vildi útiloka umhverfið... spítalann eða allan heiminn.

Ég skynjaði þetta allt en hugurinn var ekki með í því. Hvernig hafði ég lent hér?

Óljós minning um væl í sjúkrabíl. Fjarlægt en samt nálægt mér. Það hafði fylgt mér lengi.

Ég hlaut að hafa heyrt það innan úr bílnum. Sjúkrabílnum mínum.

Furðulegt! Jæja, heilinn í mér var þá farinn að starfa eitthvað. Það var svolítil huggun.

Hjúkrunarkonunum tókst að koma hljóðandi konunni í rúmið og hún virtist þegar sofnuð. Önnur þeirra hélt á sprautu.

Konurnar voru komnar til okkar og helltu sér yfir fylgdar­konu mína, með spurningum, kröfum og jafnvel hótunum. Ung stúlka gekk að mér með útrétta hönd. Hjúkrunarkonan sagði hvasst: -Snertu hana ekki, Anna-Lísa!

Stúlkunni sárnaði og hún hvæsti næstum: -Ég ætlaði ekkert að gera henni! Ég vildi bara bjóða hana velkomna. En maður býður kannski engan velkominn til helvítis?

Hún hrópaði síðasta orðið.

Ég vildi gjarnan heilsa Önnu-Lísu með dökka hárið og sársaukann í brúnu augunum, svo ég rétti fram höndina.

Hjúkrunarkonan kippti í handlegginn á mér. -Það má bíða. Hér áttu að liggja. Farðu úr fötunum og í spítalabúninginn!

Hún dró tjald fyrir rúmið mitt og þarna sat ég og horfði lítt hrifin á skyrtuna sem lá vandlega straujuð á koddanum.

Meðan ég afklæddi mig, óstyrkum höndum, heyrði ég einhverjar kvennanna þrasa við hjúkrunarkonuna sem hraðaði sér svo út.

Þegar ég var komin í síðu spítalaskyrtuna fann ég hversu hrein hún var. Mér varð ljóst að ég hafði lifað dapurlegu lífi lengi. Í vikunni áður hafði ég fengið vinnu, þar áður verið í leiklistarskóla sem hafði tekið nær allan tíma minn en nú hafði hægst um og ég getað fengið mér vinnu, tekið það fyrsta sem bauðst eftir ígripaverkin sem ég hafði þó getað hlaupið í með náminu.

Mikið var ég þreytt. Ég var lafmóð. Bara að skipta um föt hafði reynt mjög á kraftana.

Óhugnanlega vanmáttarkenndin sem ég hafði fundið til við að reyna að höndla hugsanir sem voru í felum, var farin að minnka. Ég fann að ég var að átta mig, heilastarfsemin var orðin skipulegri. En samt stóðu margar ráðgátur eftir.

Mér var líka undarlega sama.

Tjaldið var gagnslítið. Þrjár af ungu stúlkunum komu alveg ófeimnar inn fyrir það til að virða mig fyrir sér. Þá sáu þær litlu fatahrúguna sem ég hafði sett á stólinn.

-Er þetta allt sem þú varst í? spurði Anna-Lísa og lyfti upp blússunni minni með tveimur fingrum.

Blússan og pilsið sem ég notaði í vinnunni voru einu flíkurnar sem ég hafði þurft að hafa í lagi. Það var nýtt, sent frá mömmu. Hitt...

Þær störðu á aumleg undirfötin.

-Það er ekkert eftir af þessu, sagði ein.

Ég reyndi að eyða því með hlátri. -Ég hef ekki efni á því að kaupa nýtt. Ég lifi á diski af kjötsoði og hveitibollu á dag... fyrir 25 aura.

Þriðja stúlkan, lagleg en hörkuleg, sagði: -Þú getur stundað götuna.

-Aldrei í lífinu, svaraði ég mjög ákveðin.

-Þetta er grútskítugt, varð Önnu-Lísu að orði.

-Konan sem ég leigi hjá leyfir ekki þvotta í vaskinum og ég á ekki peninga til að fara í þvottahús.

Einhver fór nú að tauta merkingarlaus orð aftur og aftur framan við tjaldið. Ég hlýt hafa orðið spyrjandi á svip því Anna-Lísa sagði:

-Þetta er ein versta deildin. Hingað kom allar þær nýju... áður en þau vita hvað er að manni.

-Af hverju ert þú hérna? spurði önnur hvasst.

-Góð spurning, andvarpaði ég. -Ég veit það bara ekki.

-Ekkert svona!

Ég vildi að þær færu. -Það er satt, ég veit það ekki. Já, það virðist kjánalegt og ég er ekki eitt af bestu börnum Guðs, en af hverju er ég hér? Ég var í vinnunni, skelfilega leiðinlegri skrifstofuvinnu. Svo man ég ekki meira.

-Það hefur liðið yfir þig.

-Kannski. Ég man bara að ég var mjög þreytt.

Svo sagði ég þeim frá litlum syni húsvarðarkonunnar. Hann kom inn í herbergið mitt þegar honum sýndist því ekki var hægt að læsa. Ekkert stoðaði að kvarta, þá héldi konan að mér væri illa við börn. -Þetta hélt bara áfram. Um leið og ég var sofnuð, kom hann og byrjaði að klípa mig og hárreyta... og hló svo að öllu saman. Ég hefði getað drepið krakkann!

Þá fann ég þögnina. Anna-Lísa starði stóreyg á mig. Önnur hinna sagði hljómlausri röddu: -Þú ert ekki með fullu viti.

Aftur gerðist eitthvað hinum megin við tjaldið. Þær misstu áhugann á mér og fóru. Mér létti.

Eftir þetta man ég allt mjög óljóst, hef enga tilfinningu fyrir tímanum og veit ekki hversu lengi ég var á spítalanum en það voru þó bara nokkrir dagar í fyrsta skiptið. Ég sé það allt í leiftrum. Hjúkrunarkona kom til mín, líklega að kvöldi annars dagsins þarna.

-Siturðu bara á rúmstokknum? Ertu ekki farin að sofa?

Framan úr salnum heyrðist hálfkæfður grátur í kodda. Ég hafði setið þarna og reynt að átta mig á því hvað hefði gerst áður en ég kom til Beckomberg. Að vísu var ég vön athugasemdum eins og þú ert biluð, þú hlýtur að vera galin og nú lýgurðu enn einu sinni. En varla var það svona slæmt. Áfengi var ekki notað heima hjá mér og fíkniefni fyrirfundust varla í Svíþjóð, ég hafði bara heyrt einhvern hvísla Fenedrin afar laumulega og spenntan. Það var það næsta sem ég hafði komist slíku. Jú, einhver hafði flýtt sér að fela hvíta pillu í lófanum. Það var allt og sumt.

En þarna var myrkur...

Ég herti upp hugann og svaraði vingjarnlegu hjúkrunarkon­unni, sagðist finna sárlega til með öllum hérna. Það var alveg satt. Klósettsetan var alltaf uppi eftir stóra, þrekvaxna konu með augu full örvæntingar í harðneskjulegu andliti. Önnur hélt því fram að hún hefði ekki haft hægðir í fjóra mánuði. Að vísu var hörundslitur hennar sjúklegur en þetta gat þó varla verið rétt. Óp þeirra sem áttu að fara í raflost eða heilastungu. Alger sljóleiki konu með umbúðir um höfuðið...

Ekkert af þessu sagði ég þó upphátt. Hjúkrunarkonan leit á mig. -Vissulega er þeim vorkunn, en þær fá góða meðferð.

Hún sléttaði sængina mína með hendinni. -Þú átt ekki heima hérna. Á morgun verðurðu færð á aðra deild.

Ég var þakklát. Þetta hafði verið tætingslegur dagur, með þremur atvikum sem festust mér í minni, einu óhugnanlegu, einu átakanlegu og einu bæði fyndnu og notalegu.

Um morguninn vaknaði ég við að einhver horfði á mig. Eflaust hafði ég þróað með mér þá tilfinningu þegar sonur húsvarðarkonunnar var alltaf að koma og vekja mig.

Þar stóð kona á fimmtugsaldri og hafði ekki af mér augun. Sjúklingur. Ég ræskti mig og bauð góðan dag.

Hún svaraði ekki. Mér líkaði ekki vanþóknunin og tortryggnin í augnaráðinu.

-Þú ert ein af þeim, ég veit það, sagði hún og það var svolítið sigurhrós í drafandi röddinni.

-Það fer eftir því hvað þú meinar með þeim, svaraði ég og reyndi að vera fyndin.

Hún kom nær. Nú fannst mér ég sjá hatur og dauða í augunum.

-Þú veist það vel. Ég sá það um leið og þú komst. Hún hvíslaði:

-Jafnaðarmenn. Ég þekki það.

Þetta var á stríðsárunum og einmitt þá voru jafnaðarmenn ekki það versta sem steðjaði að Svíþjóð... hafi þeir nokkurn tíma verið það.

Ég ætlaði að svara því til að ég væri ósköp venjuleg manneskja, með öllu áhugalaus um stjórnmál, en til allrar hamingju kom þá hjúkrunarkona og leiddi hina burt. Mér til undrunar fann ég að ég hafði verið hrædd. Þetta voru fyrstu viðbrögð mín eftir að ég kom til Beckomberg. Kæruleysi mitt gagnvart öllu hafði valdið mér mestum áhyggjum, það var eins og ég stæði utan við allt, væri að horfa á kvikmynd eða draum. Sjálf hafði ég aldrei verið með... fyrr en nú.

Morgunmatur. Ég átti erfitt með að borða. Líkaminn gat ekki tekið við mat. Brauðbiti... svo hætti hann. Hjúkrunarkonurnar reyndu að þvinga í mig mat en ég gat ekki tekið við.

Læknisskoðun. Engar athugasemdir, ég man ekkert um það.

En þegar ég var á leið til baka, heyrði ég hávær hróp og mér brá mjög þegar ég greindi orðin og sá að stúlkan sem gæslumennirnir drógu nánast á milli sín var Anna-Lísa. Hún hágrét og veinaði:

-Ég hef ekki drepið neinn krakka! Ég drap engan krakka!

Sem lömuð lét ég fallast niður á rúmið mitt.

Þetta var frá mér komið. Ég hafði sagt að ég hefði getað drepið krakkann! Ég var vön því að nota svona ýkt orðalag, en nú hafði ég ekki íhugað hvar ég var stödd. Ég vissi ekkert um hagi Önnu-Lísu eða af hverju hún var hérna en þessi vanhugsuðu orð mín höfðu greinilega snert einhvern streng í henni.

Enn, nær 70 árum síðar, sé ég Önnu-Lísu fyrir mér milli gæslumannanna sem toguðu í handleggina á henni meðan hún spyrnti við fótum í síðu spítalaskyrtunni og lagðist nánast á bakið við það.

Ég sá hana ekki framar, en minningin er enn sár.

Nokkrum tímum síðar var ég kölluð inn á eina læknastofuna. Nú ætti að ræða um andlegt ástand mitt, hugsaði ég. Nei, þarna var ungur maður, líklega unglæknir og hann átti að kanna greind mína. Vá, hugsaði ég. Greindarpróf! Ég hafði aldrei farið í slíkt en alltaf langað til þess.

Hann hófst handa og ég svaraði að bragði, án þess að íhuga spurningar eða svör. Efnið var af ýmsum toga, allnokkuð rökfræðilegt en sem betur fer lítið úr stærðfræði því þar var ég tóm. Þetta gekk fljótt og loks stóð ungi maðurinn upp og baðst afsökunar á því hvað spurningarnar hefðu verið léttar.

Jæja, hugsaði ég. Það hljómaði vel. En mér fannst þetta skemmtilegt og það var gott að fá að nota heilann.

Nú man ég ekki nema tvær af spurningunum og læt þær fylgja hér svo lesandinn geti prófað greind sína svolítið. Svörin eru aftar í bókinni.

Hvað eiga gler, vatn og loft sameiginlegt?

Hvað eiga bolti, korktappi og fjöður sameiginlegt?

Ég man að ég svaraði þessu alveg um leið. Maður man þegar maður stendur sig vel.

Ég veit ekki hvort geðheilsa mín var könnuð, að minnsta kosti ekki á Beckomberg. Ég held ekki. En einn daginn var ég kölluð inn til móðurbróður míns, Stens Reuterskiöld, yfirlæknis á annarri deild. Mamma hafði líklega sagt honum frá mér.

Við áttum stutt, innilegt samtal. Mér hafði alltaf líkað vel við Sten. Ég man ekki um hvað við ræddum en ég komst ekki hjá því að sjá blokkina á skrifborði hans. Það stóð:

Margit Underdal. Sómatískt 0. Andlega ? IQ 152 af 152. Sóma­tískt þýðir líkamlegt.

Hann brosti og sagði: -Þú svaraðir á mettíma. Það er ekkert að höfðinu á þér.

Fullt hús! Það var snilligáfa.

Ég var bæði glöð og hreykin þegar ég kom út frá honum. Þangað til ég kom aftur inn á deildina og sá eymdina þar. Þá reyndi ég í örvæntingu að hugsa um eitthvað notalegra.

Daginn eftir heimsóknina til frænda var ég útskrifuð. Ég var þó engu nær. Auðvitað fór ég ekki aftur í vinnuna á skrifstofunni svo ég fékk ekkert að vita um ástæðu þess að ég var send til Beckomberg.

Ég hafði samt grunsemdir. Annaðhvort var það Myrkrið sem ásótti mig enn... eða hitt. Það sem ekki mátti nefna. Ég hafði verið vannærð, útkeyrð og óánægð með tilveruna. Þá var auðvelt að missa stjórn á hlutunum. Hugsanlega hafði ég séð hitt og farið að tala um það. Eða séð venjulegan hlut sem tengdist Myrkrinu. Ég vissi að þá flippaði ég.

Í hvert sinn sem slíkt gerðist hurfu tímar, dagar, vikur, mánuðir og í eitt skiptið næstum heilt ár. Allt var það eins og til að vernda mig. Tímaskynið hvarf mér alveg þótt ég kæmi nær alveg eðlilega fyrir meðan á þessu stóð. Þetta gerist enn, þó ekki eins sterkt eða langvarandi.

Þá botnaði ég ekkert í þessu og gat vissulega ekki talað um það. Ekki segja neinum, það skipti öllu. Um annað gat ég ekki talað, um hitt mátti ég ekki tala.

Mamma pantaði handa mér tíma hjá sálfræðingi.

Það gekk ekki eins vel.

Hvað kallast það þegar manni líður ekki vel í návist annarrar manneskju? Að útgeislunin stangist á? Að maður sé á annarri bylgjulengd. Slæmar bylgjur?

Sálfræðingurinn var roskinn herramaður, dökkur yfirlitum og brosti sjaldan. Hann spurði nánast einskis, sat bara og starði á mig hvössum augum eins og hann reyndi að sjá gegnum mig. Það komust aldrei á nein tengsl og ég hitti hann bara þrisvar. Ég vildi ekki láta mömmu borga að óþörfu. Hún sá ein fyrir fimm börnum, bjó langt í burtu og var svo þjáð af liðagigt að hún gat ekki lengur starfað sem kennari.

Allan tímann hjá sálfræðingnum hafði bara ein hugsun komist að: Ekki segja neitt! Ekki orð um Myrkrið eða hitt!

Ég man þó eina spurningu hans. Hvernig sambandið við systkini mín væri.

Ég man að ég brosti og sagði að okkur fimm hefði liðið mjög vel saman í uppvextinum, við hefðum strítt hvert öðru, þau til dæmis kallað mig umskipting, en það hefði ekki angrað mig neitt, því ævintýri um vættir og aðrar náttúruverur heilluðu mig mjög. Hins vegar var ég logandi hrædd við mynd af egypska faraónum Ramsesi öðrum. Þá ákváðu einhver af systkinunum að ég hlyti að vera hann endurfæddur og þau áttu það til að leggja bókina opna við múmíumyndina í rúmið mitt, halda henni upp að gluggarúðunni og slíkt.

Næst þegar ég kom til sálfræðingsins sagðist hann hafa flett upp á Ramsesi öðrum og að óneitanlega væri margt líkt með okkur.

Hvernig gat sálfræðingur verið slíkt erkiflón? Átti þetta svar að bæta eitthvað úr fyrir mér?

Það var í síðasta sinn sem ég fór til hans. Mamma hafði hringt í hann og spurt hvernig gengi. Hún segir ekkert, hafði hann svarað. Hvað átti hann við með því? Hvernig átti ég að segja eitthvað þegar hann spurði einskis? Átti ég bara að láta dæluna ganga um vandamál mín? Um Myrkrið og hitt? Hann hefði aldrei skilið það. Honum leist áreiðanlega jafn illa á mig og mér á hann.

En hann hafði þó afrekað tvennt: Annað greindarpróf. Var það nauðsynlegt? Þar komu nýjar spurningar og ég fékk 180 stig af 180 mögulegum. En það gekk ögn hægar í þetta sinn, ég þurfti að hugsa mig um því þetta var erfiðara.

Auk þess lét hann leggja mig inn á geðveikraspítala í annað sinn.

Ekki fyrir mitt litla líf man ég hvar það var. Kannski Beckomberg aftur eða...? Mér finnst það hafa verið annars staðar en kannski skjátlast mér.

Það eina sem ég man þaðan er að ég sat á læknisstofu og horfði út í garðinn þar sem snjónum kyngdi niður milli þriggja álma þessarar rauðu múrsteinsbyggingar. Læknirinn var í yngra lagi, klæddur samkvæmt tískunni, með óaðfinnanlega greitt ljóst hár og talaði svo hvassa Stokkhólmsmállýsku að hann flautaði næstum milli tannanna.

Ég var orðin 19 ára... og fór enn einu sinni í greindarpróf. Þetta fór að verða leiðigjarnt. Í þetta skiptið varð ég mér til skammar. Nú var það 152-kvarðinn og ég svaraði snöggt og af sjálfsöryggi. Ég flaskaði þó á lokaspurningunni af því ég var dauðþreytt. Hann las frásögn en ég hafði hugann meira við snjóinn úti og svo kom spurningin: Geturðu rakið söguþráðinn? Ég mundi ekki eitt einasta atriði. Þá tapaði ég stigum og endaði í 145. Dramb er falli næst.

Seinna um daginn sá ég hann stika yfir garðinn á leið frá spítalanum. Kamelullarfrakkinn flaksaðist í hríðarbylnum.

Þá kom yfir mig þessi óhugnanlega hugsun: Ég losna aldrei héðan!

Beinbrot, botnlangabólgu og önnur líkamleg mein var hægt að lækna og maður fær að fara heim. En mein á sálinni er erfitt að lýsa læknuð. Þau leyna á sér. Maður getur verið fangi sjúkdómsins árum saman og lokaður inni, sjálfum sér og öðrum fyrir bestu.

Ég slapp nú samt fljótlega, án greiningar.

Svarið við spurningunum tveimur í fyrsta prófinu: Gler, loft og vatn á það sameiginlegt að vera gagnsætt. Bolti, korktappi og fjöður eiga það sameiginlegt að vera létt. Flóknara var það ekki.

Tveimur árum síðar var ég enn lögð inn. Þá hét það ekki lengur geðveikraspítali heldur geðdeild. Það hljómar víst manneskjulegar. Þessi var í Gautaborg... og þar miðaði loks eitthvað.

En ég fjalla um það seinna. Fyrst vil ég segja frá því sem á undan kom. Byrja alveg frá byrjun, að vísu nokkru eftir Adam og Evu. Mitt eigið líf nægir, yfirleitt jákvætt og gott. Ég vil gjarnan upplifa það aftur... með öllum þeim öldudölum sem víkka sjóndeildarhringinn, þótt það hljómi eins og þversögn.