Читать книгу Lífsgleði – sjálfsævisaga - Margit Sandemo - Страница 5

3. kafli

Elsa móðir mín var af sænskum aðalsættum, í beinan legg afkomandi Kristjáns IV Danakonungs. Mamma var greifynja, fædd Oxenstierna af Korsholm og Vasa. Svo varð hún yfir sig ástfangin af norsku skáldi, skemmtikrafti og heillandi manni, Anders Underdal, syni vinnukonu og... að talið er, Nóbelsskáldsins Björnstjerne Björnsson.

Foreldrar mínir settust að í Noregi, keyptu jörðina Móa við Fagranes í Valdres og pabbi keypti auk þess aftur sel ættarinnar uppi í fjöllunum, 30 km frá öllum heilsársbústöðum. Allt fékkst það fyrir heimanmund mömmu, 30.000 NKR. Það voru miklir peningar þá.

Þannig atvikaðist að þau ætluðu til fjalla með bústofninn um Jónsmessuna 1924, þegar ég var tveggja mánaða. Við Eva systir, tæpra tveggja ára, og grísinn fengum að vera á kerruhlassinu. Meðan við vorum á ferð skrækti grísinn en þegar numið var staðar skrækti ég.

Þetta var heil dagleið. Þegar við komum upp á Kristsselshæð, hæsta staðinn á leiðinni, áðum við til að matast og sáum bæði til Jötunheima og Hemsudalsfjalla.

Síðan var haldið áfram niður að Stóra Flyvatni þar sem flytja skyldi farangurinn yfir á árabáti en bústofninn þurfti að reka fyrir fjarðarbotninn og yfir á nokkru ofan við Flyvatn, margra tíma ferð.

En þegar farið var að hlaða dótinu í bátinn, fyrst grísnum, síðan Evu og öllu dótinu fyrir sumardvölina, brá öllum í brún: Hvar var ungbarnið?

Þau höfðu gleymt mér uppi á Kristsselshæð, lagt mig ögn afsíðis svo ég gæti sofið í friði.

Ég get alveg ímyndað mér viðbrögð pabba. Blótsyrði hans voru hin sérkennilegustu, svo sem Fjárinn hirði mig, þremillinn sjálfur, hvert í hoppandi, fari það í sótsvart, skrambinn, árinn og svo framvegis.

Þau komu til baka til mín undir kvöldið, þar sem ég lá í ilmandi heiðalynginu. Þá voru fimm kílómetrar aftur niður að vatninu og síðan tíu kílómetra ferð yfir vatnið og til Grunke, þar sem selið var... og ég dvel enn stöku sinnum.

Ég fæddist á Lena í Austur-Toten, þar sem foreldrar mínir bjuggu áður en þau gátu tekið við jörðinni í Valdres. Það var 23. apríl 1924. Hinn þekkti skáldprestur Anders Hovden þjónaði á Toten og þar sem hann var vinur foreldra minna skírði hann mig. Organisti var snillingurinn Olav Moe svo þetta var merkileg skírn. Seinna var það tilvonandi erkibiskup Svíþjóðar sem fermdi mig en titlar höfðu lítil áhrif. Ég reyndi að sleppa við ferminguna en slíkt gerði maður ekki í þá daga. Það var óhugsandi.

Um leið og ég varð myndug sagði ég mig úr þjóðkirkjunni sem að mínu áliti er hindrun milli manneskjunnar og guðs hennar, hver svo sem hann er.

Mér fannst fermingarpresturinn kuldalegur, hann sá ekki börnin, beindi alltaf sjónum upp fyrir okkur og sökk oft í langar hugleiðingar svo þögnin varð þrúgandi. Mér líkaði ekki við hann en þá hafði ég líka tileinkað mér neikvæða afstöðu til kirkjunnar svo líklega átti hann ekki sökina.

Elsa, fædd Reuterskiöld og Anders Underdal (foreldrar mínir)

Ég var víst mjög sjálfstætt barn. Og örugg með mig. Það fyrsta sem ég sagði var Get sjálf, auðvitað á Valdres-mállýsku.

Eiginlega var líf mömmu mun meira spennandi en mitt. Aðalsdaman sem hafði alist upp á óðalssetrunum Sturehof og Ulvåsa, flutti til næstkaldasta svæðis í Suður-Noregi, þar sem hún varð að læra að mjólka og annast bæði mannfólk og dýr í gisnum timburhreysum. Ég man frá því ég var smábarn að þegar við vöknuðum á morgnana þurftum við að rífa laust hárið á okkur sem var frosið við koddann og vegginn. Mamma var stolt og hugrökk og hvikaði hvergi, glaðlynd og hjálpsöm við alla. Hún var félagslega sinnuð og vel kristin... kvekari eftir Bandaríkjadvöl. Í Fagranesi stofnaði hún húsmæðrafélag og var formaður þess. Vinkona fjölskyldunnar sagði mér að eitt sinn að vetrarlagi hefði mamma komið kafandi djúpan snjó upp að leiguliðabústaðnum hennar, hátt upp í bratta hlíðina, algera vegleysu. Hún hafði meðferðis dýrindis kaffistell sem hún hafði fengið frá Svíþjóð. Það gaf hún leiguliðakonunni.

Á sjö árum fæddi mamma fimm börn. Móðuramma mín lýsti okkur þeim elstu þannig: Fyrst Eva, strax lifandi eftirmynd Elsu mömmu og Stens frænda. Hvelft enni og gullið, hrokkið hár. Svo Margit, orkubolti, alltaf kát og til í átök. Þá kom sonurinn Axel, hugsuðurinn. Mamma þorði varla að segja frá öðrum syninum, Anders, því neyðin á heimilinu var orðin viðvarandi. Pabbi ferðaðist um og hélt fyrirlestra sem mamma skrifaði fyrir hann og á ferðum sínum gaf hann gjarnan öðrum konum hýrt auga. Þegar enn eitt barnið, Embrik, fæddist 18 mánuðum á eftir bróður sínum var Anders yngri sendur til móðurafa og ömmu, héraðsdómara í Bräkne-Hoby í Blekinge. Drengurinn var vannærður en frænkur hans dekruðu við hann og hann náði sér fljótt.

Okkur börnunum fannst lífið dásamlegt. Sumrin til fjalla voru auðvitað það besta, Grunke var ævintýrastaður í huga okkar. Svo voru líka öll dýrin. Hundar, kettir, kýr, svín, hænsni og stundum sauðfé og geitur líka. Við urðum ekki vör við fátæktina.

Ef ég reyni að sjá mig eins og ég var þá, sé ég afar margslungna, litla manneskju. Lífsgleði og fróðleiksfýsn blandaðist hörku og áhuga á tunglsljósi, náttmyrkri og dauða. Við gátum leikið okkur, hlegið og skemmt okkur frá morgni til kvölds... en ég hvolfdi öllum bræðrum mínum nýfæddum úr barnavagninum. Hvort það var af því ég vildi fara upp í vagninn af forvitni eða af einskærri illgirni veit ég ekki. Þegar við fórum að sjá nýfædd börn ættingja og vina sagði systir mín: En sætt barn! Ég tók hins vegar um nefið á krílinu og sneri upp á.

Svo voru það einkennilegu sýnirnar. Áður en ég sofnaði, lá ég með lokuð augun og horfði á ógeðsleg andlit sem breyttust stöðugt, svo ljót að ég hefði ekki getað ímyndað mér þau sjálf. Þetta stóð líklega í fimm mínútur eða svo, alltaf nýtt andlit og engin tvö voru lík. Þetta var ógnvekjandi. Ég átti vin, engu skiptir hvað hann hét, ég ein sá hann. Þarna var líka ill vera. Sá hét Dangurus og ég var dauðhrædd við hann. Við kunnum ekki ensku og ég vissi ekki þá að þetta var nánast enska orðið hættulegur, dangerous.

Ég átti mér líka draumsýn sem birtist öðru hverju með löngu millibili: Blá, mögnuð augu sem tjáðu gæsku, frið og öryggi. Ekkert nema augu. Það nægði mér.

Elsa mamma með okkur Axel

Ég á margar ljúfar minningar frá árunum í Valdres. Til dæmis þegar við vorum að leika okkur úti á túni í ausandi rigningu og sáum koma fína konu með regnhlíf. Við hlupum til móts við hana... en stönsuðum snögglega. Eitthvert okkar sagði: Við héldum að þetta væri fín frú en þá var það bara mamma! Eða þegar pabbi kom heim og ég stökk á móti honum. Við megum ekki segja þér að þú færð hefil í afmælisgjöf.

Og Axel bróðir uppi í Grunke. Hann steig berum fæti fast niður í nýja kúadellu, lyfti honum upp aftur og horfði stoltur á árangurinn. Spor! sagði hann smámæltur.

Eitt sinn var Eva með lakkrísbita uppi í sér þegar hún gekk inn í gripahúsið á næsta bæ. Það var byggt úr grófum bjálkum og dyrnar voru eini ljósgjafinn. Innan við þröskuldinn missti hún lakkrísinn út úr sér, beygði sig eftir honum og stakk upp í sig. Hún fann fljótlega í myrkrinu að hún var að tyggja geitasparð.

Niðri í Móaskógi áttum við okkur klett sem við stukkum fram af, ekkert nema hetjulundin. Fjölmörgum árum síðar sýndi ég Ásbirni manni mínum klettinn. Þá hlógum við. Þetta reyndist 40 cm. há klapparbrún.

Næstu nágrannar okkar í Móum voru fólkið á Krakka-býlinu. Þau voru einstök, ég sakna slíks fólks, það er ekki til lengur. Húsbóndinn, ég man ekki nafnið... klæddist hverri flíkinni utan yfir aðra, gekk með skinnhúfu og marga trefla. Ég er hræddur um að kvefast snögglega, sagði hann ósköp hógvær. Barbro kona hans gerði okkur iðulega dauðhrædd þegar hún gekk um í skóginum og rótaði upp mauraþúfum með stafpriki, tautandi eitthvað fyrir munni sér. Hún var bogin í baki, með skýlu um höfuðið og í mörgum síðpilsum og við vorum viss um að þarna væri norn, þar til við þekktum hana. Hún var vænsta kona.

Þegar maður hennar var jarðaður fékk hún að fara í bíl til kirkjunnar. Mikið er gaman að fara svona hratt, sagði hún himinlifandi. Við kvöldmatarborðið sat hún á undirkjólnum einum, henni fannst hún ekki hafa ráð á því að nota nýja, svarta kjólinn sinn.

Veturnir voru kaldir. Mamma þekkti aðra móður sem klæddi þriggja ára barn sitt í 14 flíkur á búkinn. En hún var ekki valdresi. Við vorum harðgerðari, bræddum bara hrímið af rúðunum með andardrættinum til að fá gat að gægjast út um.

Við teiknuðum mikið og lituðum. Eva var best í því, hrein listamanneskja. Leitt að hún hélt ekki áfram á þeirri braut. En við vorum öll dugleg, þótt Axel teiknaði að mestu hesta sem blésu úr nösum og Anders færi með litina hring eftir hring yfir verk sín.

Öðru hverju var pabbi heima um tíma og þá ætlaði hann að ala okkur upp. Á vetrarmorgnum tók hann til við að syngja með sérlega málmgjallandi röddu til að vekja okkur. Svo fleygði hann okkur berum út í snjóinn til að herða okkur. Hann kom alltaf heim með sælgætispoka sem hann faldi en gaf okkur einn bita hverju á laugardögum. Þegar hann orti máttum við ekki tala og urðum að læðast um, annars rak hann okkur út eða kvartaði hástöfum yfir harðræði sínu.

Embrik litli var eftirlætið, hann gerði aldrei neitt rangt. Yrði honum samt eitthvað á var Anders kennt um það. Anders var sérlega fallegt barn, með gullna lokka og heimsins blíðustu augu. Listmálarinn Otto Valstad notaði hann sem fyrirmynd að engli í Asker-kirkju. Bræðurnir voru bestu vinir alla hina stuttu ævi Anders.

Við Axel vorum ólátabelgirnir, fundum stöðugt upp á einhverju til að gera. Hjá okkur voru þetta hugarórar en Anders framkvæmdi þá... og pabbi refsaði honum.

Við héldum upp á 17. maí í Fagranesi. Allir voru í þjóðbúningum. Við Eva fengum hinn fallega, sænska Leksand-búning og margir komu og spurðu um hann. Það var í fyrsta sinn sem ég fann frægðarfiðringinn. Ég naut hans!

Öllu verra var kvöldið. Foreldrum okkar var boðið til nágrannanna og við vorum talin nógu stór til að vera ein í tvo tíma eða svo. Ónei!

Ég veit ekki hvernig leikurinn hófst eða hver fann upp á honum en mig grunar að það hafi verið ég. Við ætluðum í morðingjaleik. Ég átti að leika morðingja sem allir földu sig fyrir og fela mig í skápnum undir eldhúsbekknum með stóran kjöthníf. Ég man greinilega hvernig ég húkti þar með hnífsblaðið út um rifuna. Ég fitlaði við skaftið og urraði óhugnanlega. Hin hlupu dauðhrædd burt og einmitt í sama bili og ég stökk út til að elta þau komu foreldrar okkar heim. Guði sé lof!

Í það skiptið var það ég sem fékk ærlega flengingu.

Eva átti vinkonu á sama aldri, Gyðu. Ég fékk stundum að vera með þeim en ekki þegar þær ræddu leyndarmálin. Þá var ég með fíflalæti til að draga að mér athyglina.

Við stelpurnar þrjár sátum neðst í túninu með þjóðveginn neðan við okkur. Handan vegarins var fjörðurinn. Við hrópuðum á bílana sem óku hjá. Væri það Valdresbíll kölluðum við: Ertu í nýju dressi? Ef bíllinn var frá Halling, var það: Ertu farinn að hallast? Á bíl frá Dokku kölluðum við: Ertu í nýjum sokkum? Svo hlógum við dátt og töldum okkur afar fyndnar og hugrakkar.

En ég fékk sjaldnast að vera með. Ég þótti of barnaleg.

Já, ég er hrædd um að ég hafi verið einn af þessum óþolandi krökkum sem stöðugt leitar að spennu, sem yfirgnæfir samræður fullorðinna með því sem orminum finnst mikilvægast... Sjáið mig núna! Heyrirðu ekki, mamma? Krakkinn þarf alltaf að vera miðdepillinn.

Mér finnst svona krakkar óþolandi þótt mig gruni sterklega að ég hafi verið einn þeirra. Pabbi sagði daglega: Haltu þér saman, stelpuskjáta! Hann hafði víst ástæðu til þess.

Örvæntið samt ekki, þið foreldrar sem eigið svona afkvæmi! Ég hef kynnst þeim mörgum um lífsleiðinni og mjög oft eru það þau sem krefjast athygli sem verða sterk og komast vel áfram þegar eirðarleysið rennur af þeim og risið lækkar ögn. Þau sem ég hef getað fylgst með eru líka góð í sér, samúðarfull og örlát. En skilyrði fyrir því er auðvitað að barnið sé ekki ofdekrað. Foreldrar verða að læra að veita viðnám, annars fer illa.

Nei, ég ætla ekki að vera með siða- eða sálfræðipredikanir. Ég er ekki rétta manneskjan til þess, ég hef bara rekið mig á þetta.

Strax á ungaaldri voru dýrin snar þáttur í lífi mínu. Ánamöðkunum sem komu upp eftir rigningu varð að bjarga undan skóm og vagnhjólum. Tárin flæddu yfir dauðum fuglsungum og ástin á hundum og öllum ferfætlingum var takmarkalaus.

Ég hafði minni samúð með mannfólkinu. Það spjaraði sig betur, dýrin eiga enga möguleika í æ spilltari heimi. Þótt ég hafi reynt að jafna þetta með árunum situr það alltaf í mér.

Ég óttast alls ekki að deyja, vil bara fá að lifa svolítið lengur. Líf mitt hefur verið stórkostlegt. Það eina sem kveikir hjá mér löngun til að deyja eru þjáningarnar sem mannfólkið leggur á dýrin. Ég afber ekki slíkt. Ég get ekki horft á þætti um dýr, ekki séð myndir af þjáðum dýrum í blöðunum, mér verður hreinlega illt og ég þarf að leggja mig. Saga um úlfa og hunda sem við lásum í barnaskóla sker mig enn í hjartað.

Hins vegar nýt ég þess að lesa glæpasögur. Morð og blóðbað á þeim vettvangi hafa engin áhrif á mig.

Hvar var ég nú? Þetta var útúrdúr. Ég er sérfræðingur í þeim og hef þá jafnvel hvern innan í öðrum svo stundum rata ég ekki út eða aftur á fyrri stað.

Já, ég var í Valdres. Bernska mín í Noregi var ljúf. Við syst­kinin vorum mjög samrýnd þótt ólík værum. Einu sinni áttum við Eva að semja sitt ljóðið hvor og þar kom dökka hliðin á mér fram. Ljóð Evu var létt, með góðri kímni:

Ég er grís

og þú ert vís.

Í stíuna mína fer.

Myndarsvín,

falleg og fín.

Eins og mín móðir er.

Svona var mitt:

Kvart og kvein,

grátur og reiði

sagan hrein

af sama meiði

í dalnum kváðu

og allir spáðu

eyðingu og dauða

í dökkum sálum

en þeir fengu nauð

í sínum málum

þar til voru dauð.

Eva söng sitt ljóð í dúr en ég í moll. Og þvílíkur moll! Chopin hefði verið óhætt að stinga sorgarmarsi sínum niður í skúffu.

Oft hef ég hlegið að þessum skáldskap síðan en hef aldrei sýnt ljóðið neinum, ekki einu sinni Ásbirni, eiginmanni mínum í meira en hálfa öld. Ekki fyrr en núna, þegar ég hyggst segja frá því sem hrærðist í hinni svokölluðu sál minni.

Eva var sjö ára þegar þetta var og ég sex og við töluðum norsku og sænsku jöfnum höndum og blönduðum saman. Valdres-mállýska er raunar sérstakt mál svo við vorum þrítyngdar.

Eiginlega er ég glaðsinna og það hjálpar mér mikið við að vera bjartsýn og hundsa óþægindi og vandræði. En hugmyndaflugið er oft sjúklega óhugnanlegt.

Þegar eitthvert okkar fékk að fara með út á vatnið að veiða á kvöldin var það mikil hátíð. En við urðum að sitja grafkyrr í bátnum og ekki segja orð. Þá hræddum við fiskana. Einu sinni var hundurinn okkar, Finjur Finasson með. Hann var varla nema hvolpur og vatnið slétt svo hann ætlaði að fá sér gönguferð úr bátnum og stökk fimlega út í. Mikið varð hann hræddur. Með sameiginlegu átaki tókst okkur að draga hann upp í aftur.

En ég átti æ erfiðara með veiðiskapinn, einkum að setja maðk á öngul. Ég gat það bara ekki. Að drepa eitt dýr til að geta drepið annað var of mikið fyrir mig.

Árið 1930, þegar ég var sex ára, var Elsu mömmu nóg boðið. Sambúðin við pabba var mjög erfið og hún var komin með gigt eftir óteljandi stórþvotta í ísköldum læknum. Það tók líka á hana að vera höggdeyfir milli pabba og okkar krakkanna sem gekk oft illa að vera stillt og prúð. Við máttum syngja og dansa við söngva hans, annars skyldi vera þögn.

Jörðin var seld, mamma tók börnin og yfirgaf Noreg.