Читать книгу Саха сирин историятын сорох мөккүөрдээх боппуруостара - Николай Николаев - Страница 15

ХХ үйэ саҥатыгар, 1917 с. диэри Саха сиригэр феодальнай-патриархальнай сыһыаннаһыылар сабардыыллар этэ. Саха сирэ Арассыыйа судаарыстыбатын биир хаалыылаах кытыы сирэ этэ. Манна баһылыыр-көһүлүүр социальнай араҥаларынан тойоттор уонна баайдар этилэр. Уопсастыбаҕа кинилэр быһаарар оруоллара улахан, былаастара күүстээх этэ.

Бу бириэмэҕэ Саха сиригэр капиталистическай сыһыаннаһыылар дьиҥнээҕинэн суохтара. Буржуазнай сайдыы сорох араскылара (көстүүлэрэ, элэмиэннэрэ) эрэ бааллара. Капиталистическай промышленность сайдыытын үс араас кэрчик кэмиттэн уонна бэлиэ көстүүтүттэн (ремесло (простая капиталистическая кооперация), мануфактура, фабрично-заводская промышленность), манна боростуой капиталистическай кооперациялар эрэ бааллара. Мануфактуралар, собуоттар, баабырыкалар о.д.а. капитализм сайдыытын туоһулуур промышленнай тэрилтэлэр суохтара.

Саха сирэ Арассыыйа биир хаалыылаах, кытыы региона этэ. Арассыыйаҕа капитализм сайдан араас элбэх уларыйыы буолбут. Ол сабыдыаллара Саха сиригэр кытта тарҕанан, ХХ үйэ саҥатыгар манна капиталистическай сайдыы араскылара (элементы) эмиэ көстүтэлээн, олохсуйан, тарҕанан    сайдыы суолугар бэрт эрэйинэн киирэ сатаабыттара. Онон Саха сиригэр капиталистическай сыһыаннаһыылар сайдыыларын кинилэр Киин Арассыыйаҕа сайдыыларын кытта тэҥҥэ тутан, биир халыыбынан, сокуонунан, быраабыланан быһаарар табыллыбат.

Саха сиригэр капиталистическай сыһыаннаһыылар сайдыбатах буоланнар, манна буржуазнай уопсастыба сүрүн кылаастара – промышленнай буржуазия уонна промышленнай пролетариат суохтара, сайдыбатахтара.

Буржуазия уонна пролетариат кылаас быһыытынан суох буоланнар, саха сиригэр буржуазнай идеология суоҕа, сайдыбатаҕа, Киин Арассыыйаттан идеология сабыдыала баара. Буржуазнай идеология сайдыбатах буолан, саха маҥнайгы интэлигиэннэрэ – учууталлар, быраастар, агрономнар, албакааттар, суруйааччылар уонна да атын специалистар буржуазнай националистар буолар балаһыанньалара суоҕа, кинилэр буржуазнай националистар буолбатахтара. Национализм сайдарыгар Саха сиригэр ханнык даҕаны материальнай, социальнай уонна духуобунай төрүт (база, олох, фундамент) суоҕа.

Капиталистическай сыһыаннаһыылар олохсуйбатах, буржуазнай идеология тарҕамматах уонна сайдыбатах буолан, саха бастакы биллэр-көстөр суруйааччылара А.Е. Кулаковскай, А.И. Софронов, Н.Д. Неустроев олоҕу дьиҥнээҕинэн ойуулуур реалист-суруйааччылар, норуокка билиини-көрүүнү, сырдыгы, үөрэҕи тарҕатар сырдатааччылар (просветители), саха уус-уран литературатын бастакы улахан айымньыларын суруйан норуот уус-уран литературатын саҕалааччылар (зачинатели) уонна атын суруйааччыны кытта бииргэ төрүттээччилэр (основоположники) этилэр. Бэйэлэрин позицияларынан нэһилиэнньэ олоҕун таһыма намыһаҕынан, ас-таҥас тиийбэтинэн, кыһалҕалаах олохтооҕунан, үөрэх-билии суоҕунан бастакы суруйааччыларбыт норуот олоҕо-дьаһаҕа, билиитэ-көрүүтэ, өйө-санаата (о.а. духуобунай култуурата) тупсарын туһугар баҕарар, үлэлиир дьиҥнээх норуоттан, тыа сириттэн тахсыбыт демократтар (крестьянские демократы) этилэр. Оччотооҕу уопсастыба, өй-санаа сайдыытынан быһаардахха уонна ону кытта сибээстээтэххэ, кинилэр олоххо позициялара мантан атын буолара табыллыбат этэ. Кинилэри араас политическай платформаларга (партияларга) сыһыара уонна киллэрэ сатыыр, бассабыык оҥорор, кыһылга эбэтэр үрүҥҥэ холбуур, норуокка үтүөлэрин сэбиэскэй былааска сулууспалаабыттарынан уонна үтүөлэринэн эрэ быһаарар табыллыбат. Былаас түргэнник уларыйар, оттон өй-санаа уларыйыыта бытаан буолар. Арассыыйа (нуучча) интэлигиэнсийэтэ сүрүннээн 1927 сылтан эрэ саҕалаан сэбиэскэй былааһы букатыннаахтык билиммитэ, кини платформатыгар киирбитэ, киниэхэ сулууспалаабыта. 1960–1980 сс. сахалары национализмҥа буруйдааччылар нуучча интэлигиэнсийэтин сэбиэскэй былааска сыһыанын үөрэх оҥостубакка, төрүт «умнан» туран, саха бастакы суруйааччыларын араастаан үөҕэн, холуннаран, баһааҕырдан аҕай биэрбиттэрэ. Ол сыыһатын бириэмэ уонна история сууттара бэйэлэрэ быһаардылар уонна дакаастаатылар.

ХХ үйэ саҥатыгар Саха сиригэр промышленнай буржуазия уонна промышленнай пролетариат суоҕа. Тыа сиригэр баайдар уонна тойоттор нэһилиэнньэ араҥатын – 7%, орто бааһынайдар – 40%, дьадаҥылар – 42%, батараактар – 10% ылар этилэр. Ол эрээри бу араҥалар бэйэлэрэ эрэ туһанар оттуур уонна бурдук үүннэрэр өлбүгэ сирдээх, бас билэр хаһаайыстыбалаах этилэр. Хаһаайыстыбаларыгар бэйэлэрэ уонна кэргэттэрэ үлэлииллэрэ, сорохтор эбии дьону наймылаһан көмөлөһүннэрэллэрэ, үлэлэтэллэрэ.

Бу кылаастар уонна социальнай араҥалар ортолоругар 1917 сыллаахха диэри улахан кылаассабай, социальнай атааннаһыылар, утарсыылар, утарыта туран охсуһуулар суохтара (сорох сирдэргэ биирдиилээн мөккүөр, бырачыас, сууттаһыы уо.д.а. утарылаһыы көрүҥнэрэ бааллара). Ол эрээри тыа сиригэр ханнык да өлөрсүүлэр, хабарҕалаһыылар суохтара. Онон, 1921–1923 сс. Саха сиригэр күөдүпчүлэммит гражданскай сэрии буржуазияны, тыа баайдарын уонна тойоттору утары промышленнай пролетариат, тыа сирин дьадаҥыларын кылаассабай, социальнай охсуһууларын салгыыта буолбатаҕа. Маҥнай саха нэһилиэнньэтэ сэбиэскэй былаас репрессияларын, агрессивнай бэлиитикэтин утары турбута (1921 с. алтынньы – 1922 с. тохсунньу), онтон 1922 с. тохсунньуттан алтынньыга диэри норуот быраабын, көҥүлүн иһин, бэйэни салайыныы, норуот былааһа олохтонорун туһугар охсуспута.

Саха сиригэр капиталистическай сыһыаннаһыылар сайдыбатах, буржуазия уонна пролетариат кылаас быһыытынан суох, буржуазнай идеология олохсуйбатах уонна сайдыбатах уо.д.а. ураты усулуобуйаларыгар А.И. Новгородов, З.В. Гоголев, В.А. Демидов, В.С. Познанскай уо.д.а. үгүс научнай үлэлэрэ суолталарын сүтэрэллэр. Кинилэр бу үлэлэрэ билигин Саха сирин историктарын эккирэтии, холуннарыы, национализмҥа буруйдааһын туоһутунан, историческай чахчылары токурутуу (фальсификация), бэйэ туһатыгар араастаан сыымайдаан туһаныы (манипуляция), бассыыбайдааһын холобурун быһыытынан хаалаллар.

2. Учуонайдар мөккүөрдэрэ

Саха биллиилээх историктара Захар Васильевич Гоголев (01.08.1911–24.12.1974) уонна Георгий Прокопьевич Башарин (21.03.1912–18.04.1992) биир көлүөнэ дьонноро этилэр. Үрдүк үөрэҕи эмиэ иккиэн Москваҕа бүтэрбиттэрэ: Гоголев Москватааҕы история, философия уонна литература институтун (1940 с.), Башарин – Москватааҕы Карл Либкнехт аатынан педагогическай институту (1938 с.). Москваҕа сылдьан көрсөллөр, билсэллэр, кэпсэтэллэр этэ. Наукаҕа эмиэ биир бириэмэҕэ киирбиттэрэ: Гоголев сонно тута аспирантураҕа хаалбыта (1940), Башарин – 1938–1940 сс. Дьокуускайдааҕы пединститукка преподаватель, 1941–1943 сс. сабыллыбыт научнай институт научнай архыыбын (фондатын) харыстаан көрөөччү-истээчи, харабыл. Гоголев З.В. сэриигэ кыттан, бааһыран, онтон үлэлиир сирин уонна научнай тиэмэтин уларытан, наукаҕа бастакы хардыыларын сэрии кэнниттэн саҕалаабыта, оттон Башарин сэллигинэн ыалдьар буолан сэриигэ ыҥырыллыбатаҕа, ол иһин науканан күүскэ дьарыктаммыта.

1943 с. балаҕан ыйын 10 күнүгэр ССРС Наукаларын Академиятын Историяҕа институтугар Г.П. Башарин «Три якутских реалиста-просветителя (Из истории общественной мысли дореволюционной Якутии)» диэн тиэмэҕэ диссертация көмүскээн историческай наука кандидата буолбута. Туохха да улаханнык аралдьыйбакка, дьулуурдаахтык үлэлээн, Георгий Прокопьевич 1950 с. бэс ыйын 5 күнүгэр эмиэ бу институкка «История аграрных отношений в Якутии с 60-х годов XVIII до середины XIX в.» диэн тиэмэҕэ диссертация көмүскээн историческай наука дуоктара буолбута. Бу улахан сабыытыйа этэ: ССРС Уралтан Илин территориятыгар олохтоох омуктартан наука маҥнайгы дуоктара баар буолбута. Учуонай сэбиэт мунньаҕар Саха АССР Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ, ССРС Үрдүкү сэбиэтин депутата С.З. Борисов олус үчүгэйдик тыл эппитэ уонна малааһыҥҥа эмиэ сылдьыбыта (бу этии стенограммата баар, туох да чаҕылхай этии, ханнык да улахан сыыһата суох, бэчээттиэххэ баар этэ). Бу кэнниттэн Г.П. Башарин Дьокуускайга Тыл, литература уонна история институтугар үлэтин салҕаабыта.

З.В. Гоголев сэрии кэнниттэн Киевкэ байыаннай-пехотнай училищеҕа учууталынан үлэлээбитэ. Наукаҕа тардыһар буолан, элбэхтэ үлэлээн 1948 с. Киевкэ Судаарыстыбаннай университет Учуонай сэбиэтин мунньаҕар «Советско-турецкие отношения в 1919–1920 гг.» диэн тиэмэҕэ диссертация көмүскээн историческай наука кандидата буолбута. 1949 с. Саха сиригэр кэлиэр диэри кини Саха сирин историятынан төрүт дьарыктамматаҕа.